Wykład I  POJĘCIA, KONCEPCJE I TEORIE W PSYCHOLOGII JAKOŚCI ŻYCIA

Psychologia jakości życia i psychologia zdrowia

Psychologia jakości życia

¢              Swoista metanauka, zbierająca w sobie wyniki badań i refleksje teoretyczne z różnych działów psychologii oraz innych nauk (np. socjologii, ekonomii, medycyny)

¢              Przedmiotem jej rozważań jest szczęście / dobrostan człowieka utożsamiany z wysoką jakością życia , przy czym jakość życia jest nie tylko przedmiotem, ale i celem badań i rozważań w jej ramach.

¢              Jej istotną cechą jest usadowienie w nurcie pozytywnej psychologii, koncentrującej się na „mocnych stronach człowieka i osobistym spełnieniu”

Psychologia zdrowia

¢               Stosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej

¢               Psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują

¢               Z samej swej istoty integralna część psychologii jakości życia

Podstawowe pojęcia i relacje między nimi

¢              Jakość życia (quality of life)

¢              Poziom życia

¢              Dobrobyt (wealth, well-being)

¢              Dobrostan psychiczny (psychological well-being)

¢              Satysfakcja życiowa (life satisfaction)

¢              Szczęście (happiness)

Jakość życia (QoL)

Pojęcie funkcjonujące w naukach społecznych, medycznych i w psychologii

¢                  Ujęcie medyczne  – jakość  życia w chorobie, odnosi się do możliwości człowieka chorego w zakresie prowadzenia „normalnego” życia , wolnego od bólu i dolegliwości, samodzielnego, niezależnego od innych ludzi. Podkreśla się, że pewne zabiegi medyczne są w stanie podtrzymać życie, bądź nawet poprawić wskaźniki anatomiczno-fizjologiczne, nie poprawiając jakości życia.

¢                  Ujęcie socjologiczno-ekonomiczne  – odnosi się do istnienia pewnych obiektywnych czynników, wskaźnikowanych przez twarde dane statystyczne, które – jak się zakłada – składają się na warunki, w jakich ludzie powinni doświadczać zadowolenia i poczucia dobrostanu. Na czynniki te składa się materialny poziom życia (niegdyś wskaźnikowany jedynie przez PKB per capita), zdrowie i opieka medyczna, stan środowiska naturalnego, poziom konsumpcji, przestępczość, poziom demokracji, funkcjonowanie społeczności lokalnych, itp.

¢                  Ujęcie psychologiczne  – uznając rolę czynników obiektywnych, przyznaje się szczególne miejsce czynnikom subiektywnym, czyli percepcji, doświadczaniu, nadawaniu sensu zdarzeniom i warunkom, w jakich człowiek żyje, co skutkuje poczuciem psychologicznego dobrostanu i/lub szczęścia w perspektywie czasowej (nawet całego życia jednostki)

Ujęcie World Health Organisation

¢                Jakość życia jednostki rozumieć należy w kontekście postrzegania przez nią swej sytuacji życiowej, odnoszonej do kontekstu kulturowego i systemu wartości akceptowanego przez społeczeństwo, w którym jednostka żyje oraz w relacji z jej celami życiowymi, oczekiwaniami i zainteresowaniami. Mówiąc o jakości życia należy uwzględnić także zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki, poziom niezależności od innych, relacje społeczne, osobiste przekonania oraz ich wpływ na środowisko.

¢                Jakość życia odnosi się więc do subiektywnych ocen własnego życia, zakorzenionych w kontekście kulturowym i społecznym.

¢                Przyjąć należy, że jest to pojęcie wielowymiarowe.

Inne definicje

¢                 Jakość życia to ogólny dobrostan, na który składa się obiektywny opis tego dobrostanu oraz subiektywna jego ocena dokonana (…) z uwzględnieniem tych obszarów dobrostanu, które jednostka uznaje za istotne (Felce & Perry)

¢                 O jakości życia można mówić wtedy, gdy jednostka zaspokoi swoje podstawowe potrzeby egzystencjalne i gdy ma możliwości do realizowania i osiągania postawionych przez siebie celów życiowych w środowisku, w jakim żyje. Jakość życia jednostki jest nierozerwalnie związana z jakością życia innych osób w jej środowisku społecznym

¢                 Jakość życia ma dla jednostki charakter subiektywny i normatywny, a jest wyznaczona przez zakres, w jakim może ona realizować swoje zamierzenia i potrzeby. Istotną częścią jakości życia są warunki życia. Na warunki te składa się fizyczne i kulturowe otoczenie, środki, jakie ma do dyspozycji oraz społeczne warunki do zaspokojenia swych potrzeb i dążeń

Podsumowując – określając jakość życia należy wziąć pod uwagę:

¢              Indywidualne potrzeby, wartości, preferencje, oczekiwania i aspiracje oraz cele życiowe.

¢              Ich społeczny i kulturowy kontekst

¢              Zewnętrzne – ekonomiczne, kulturowe, społeczne i instytucjonalne ramy i warunki ich realizacji.

¢              Subiektywność ocen:

              -              „Pojęcie jakości życia nie ma żadnej wartości w oderwaniu od jednostkowych               doświadczeń i przeżyć”

              -              „Jakością życia jest to, co ludzie uważają za jakość życia” )

Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakości życia
Jakość życia odnosi się do rodzaju problemów człowieka i sposobów ich rozwiązywania, charakterystycznych dla czterech wymiarów życia psychicznego:

¢                 Wymiar psychofizyczny, na którym istotne jest utrzymanie homeostazy w sensie optymalizacji funkcji biologicznych, zabezpieczającej utrzymanie organizmu przy życiu. Podejmowane działania zmierzają do uzyskania możliwie najwyższego poziomu komfortu i przyjemności (dobrostanu psychofizycznego), życie w zgodzie z „mądrością ciała”.

¢                 Wymiar psychospołeczny  - podporządkowany jest regule przystosowania. Jakość życia zależy tu od efektywności  rozwiązywania problemów o charakterze adaptacyjnym. Wszystkie działania służą maksymalizowaniu poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, szacunku ze strony innych, tożsamości społecznej – czyli poczuciu bycia wartościowym członkiem swojej społeczności, przez co redukowany być może lęk egzystencjalny – przed pustką i śmiercią.

¢                 Wymiar podmiotowy – służy realizacji specyficznie ludzkich potrzeb: niezależności, wolności, indywidualności i podmiotowości. Istota podmiotowości jest  „przeżywanie świata i siebie w świecie, świadomość własnej egzystencji i własnego losu jako niepowtarzalnego zdarzenia. Wymiar ten lokuje człowieka w świecie kultury. Zaspokojenie potrzeby autonomii, wolności, samorealizacji, indywidualności jest źródłem poczucia jakości życia.

¢                 Wymiar metafizyczny – odnosi się do poszukiwania głębokiego sensu zdarzeń i własnego życia, w obliczu zmiennych kolei losu. Charakteryzuje go wykraczanie poznawcze poza świat materialny , zmienny i przemijający i kierowanie się ku wartościom  transcendentnym, trwałym i uniwersalnym.

              Ostatecznie to rozwój duchowy człowieka sprzyja osiąganiu coraz wyższego poczucia jakości życia, co przejawia się w doświadczaniu jedności ze światem, sprzyja osiąganiu wewnętrznej równowagi  i harmonii, przyczyniając się do doświadczania głębokiego poczucia  bezpieczeństwa i radości życia, pomimo „trudu istnienia”

Materialne aspekty jakości życia

¢                Poziom życia – warunki bytu w danym społeczeństwie, tzn. całokształt obiektywnych warunków infrastrukturalnych, wiążących się z kondycją materialną, zabezpieczeniem egzystencjonalnym i środowiskowym życia jednostek; determinują zaspokojenie potrzeb materialnych i kulturalnych. Mierzalne za pomocą „twardych” wskaźników, np. dochody per capita, wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt AGD, dostęp do edukacji, dostęp do opieki zdrowotnej, zanieczyszczenie środowiska

¢                Dobrobyt – pojęcie ekonomiczne, obiektywistyczne, stopniowalne, definiowane w terminach posiadanych dóbr, zasobów finansowych, poziomu zadłużenia, itp.

Psychologiczne aspekty jakości życia

¢                Dobrostan psychiczny

¢                Satysfakcja życiowa

¢                Szczęście

Dobrostan psychiczny

              Poznawcza i emocjonalna ocena własnego życia. Obejmuje:

              1) pozytywny bilans emocjonalny, czyli doświadczanie pozytywnych emocji  oraz niski               poziom emocji negatywnych,

              2)              wysoki poziom satysfakcji życiowej, która jest poznawczym osądem stopnia zgodności między rzeczywistym stanem rzeczy a zakładanym standardem.

Szczęście – jak je zdefiniować

¢              Podejście „dół – góra” i „góra – dół”

¢              Ujęcie hedonistyczne i eudajmonistyczne

¢              Główne psychologiczne teorie szczęścia

                            (a) teoria potrzeb

                            (b) teorie kontekstowe

                            (c) teorie eudajmonistyczne

                            (d) teorie genetyczne

                            (e) teorie atraktora szczęścia

Podejście „dół – góra” i „góra – dół”

Podejście „dół – góra”

¢                Poczucie szczęścia jest funkcją satysfakcji cząstkowych i doświadczeń emocjonalnych wynikających ze zmiennych warunków życia.

¢                Im częściej doświadczamy zadowolenia w różnych obszarach naszego życia, tym bardziej jesteśmy szczęśliwi „w ogóle”

Podejście „góra – dół”

¢                Poziom poczucia szczęścia jest względnie stałą właściwością każdej osoby.

¢                Im bardziej szczęśliwi jesteśmy „z natury”, tym częściej doświadczamy zadowolenia w różnych obszarach naszego życia

Tradycja hedonistyczna i eudajmonistyczna w ujmowaniu szczęścia i dobrostanu psychicznego

Tradycja hedonistyczna

¢                Arystyp z Cyreny – IV w. p.n.e., Thomas Hobbes – (XVII w.), Jeremy Bentham i utylitaryści – XVIII/XIX w.

¢                Szczęście to doświadczanie przyjemności i spełnienia oraz unikanie przykrości i niespełnienia

¢                Ważny jest pozytywny bilans przyjemności i przykrości oraz satysfakcji z osiągania dowolnych celów w dowolnej dziedzinie – „rób co chcesz, bylebyś był z tego zadowolony”

¢                Szerokie zastosowanie w badaniach eksperymentalnych i analizach statystycznych z uwagi na łatwość operacjonalizacji szczęścia / dobrostanu psychicznego

¢                Czołowi przedstawiciele: Ed Diener, Daniel Kahneman

Tradycja eudajmonistyczna

¢                Arystoteles (IV w.p.n.e).

¢                Szczęście nie ma nic wspólnego z radością lub smutkiem lub sensualnymi doznaniami.

¢                Szczęście to osiąganie tego, co warte jest starań. Warte starań jest to, co jest zgodne z „dajmonem”, czyli prawdziwym Ja)

¢                Miarą szczęścia jest życie autentyczne, rozwijające wartościowe cechy, zapewniające samorealizację, niekoniecznie przy tym przyjemne.

¢                Człowieka jest szczęśliwy, jeśli posiada takie wartościowe cechy, nie jest ważne, czy jest z tego powodu zadowolony

¢                Takie szczęście trudno badać (bo skąd wiadomo, co warte jest starań) i operacjonalizować.

¢                Czołowi przedstawiciele: Martin Seligman, Carol Ryff (badania eksperymentalno-ilościowe)

Próby konsolidacji

¢                Systemowe ujęcie Kennona Sheldona – jakość życia jest związana z integracją wszystkich poziomów regulacji organizmu – neurobiologicznego, psychicznego i społeczno-kulturowego; hedonistyczna przyjemność i eudajmonistyczne spełnienie to dwa odmienne aspekty tego samego procesu samoregulacji)

¢                Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja jakości życia Marii Straś-Romanowskiej

¢                Dan McAdams i in. – to dwie odmienne formy dobrostanu wynikające ze zdobywania przez człowieka w toku rozwoju dwóch rodzajów kompetencji. Pierwsza to osiąganie coraz większej dojrzałości społeczno-poznawczej, polegającej na poznawczej kontroli impulsów, integracji różnych punktów widzenia, rozumienia sensu życia oraz rozumowania moralnego. Druga to osiąganie coraz większej satysfakcji z życia poprzez coraz lepsze układanie sobie relacji z otoczeniem.

¢                Badania w nurcie teorii autodeterminacji Richarda Ryana i Edwarda Deciego, przy zastosowaniu subiektywnej (hedonistycznej) miary dobrostanu i traktowania eudajmonistycznych składników szczęścia jako determinant

Psychologiczne teorie szczęścia

Teoria potrzeb Ruuta Veenhovena

¢                Szczęście jest funkcją zaspokojenia potrzeb.

¢    &...