Maj 11, 2011
Tadeusz Fryzeł
Socjalizm muzułmański w Libijskiej Dżamahirijji
Poniższy tekst jest rozdziałem piątym książki Tadeusza Fryzła pt. „Arabska myśl socjalistyczna” Wyd. MON, 1985
Współczesną doktrynę socjalizmu w Libii czy też socjalizmu muzułmańskiego lub, jak się nieraz pisze, islamskiego — można właściwie przedstawić wyłącznie na podstawie analizy wypowiedzi i przemówień libijskiego przywódcy płk. Muammara al-Kadafiego. Przed nim, czyli przed rewolucją z 1 września 1969 r., która obaliła dotychczasową monarchię króla Idrisa I as-Senussi, idee socjalistyczne na dobrą sprawo nie były zupełnie znane większości społeczeństwa beduińskiego. Fundamentem jego oryginalnej doktryny socjalistycznej jest tzw. Zielona Książka, zawierająca Trzecią Teorią Światową, o której będzie szczegółowo mowa w dalszej części tego rozdziału.
Zrozumienie zasad polityki i doktryny, którymi kieruje się przywódca Libijskiej Arabskiej Dżamahirijji Ludowo-Socjalistycznej (oficjalna nazwa państwa od 1977 r.) nie jest możliwe bez próby prześledzenia jego losów życiowych i doświadczeń wyniesionych z młodości, a które przeniknęły całą jego umysłowość, mentalność i ukształtowały charakter. W mało, którym wypadku wywarły one tak znaczące piętno na całej późniejszej działalności politycznej, jak w wypadku Kadafiego. Znając realia ówczesnej sytuacji lepiej można zrozumieć poszczególne działania budzące nieraz zdziwienie lub irytację w świecie. Jednakże odtworzenie warunków, w jakich żył, wzrastał i formował się jego pogląd na świat i otaczającą go rzeczywistość, nie jest łatwe. Brak w pełni obiektywnej, udokumentowanej i autoryzowanej biografii Kadafiego nie tylko w językach europejskich, ale nawet w języku arabskim. Odnosi się to przede wszystkim do jego działalności przed rewolucją 1 września 1969 r. (fragmentaryczny życiorys opublikował miesięcznik „as-Sadaka” wydawany w Polsce).
Urodził się we wrześniu 1942 r. w rodzinie ubogiego koczownika beduińskiego, gdzie wszyscy członkowie rodu byli analfabetami. Jak wszyscy muzułmanie pobierał początkowe nauki u wynajętego nauczyciela Koranu, a potem na koszt rodu wysłany został do szkoły podstawowej w Syrcie. Ukończył ją w wieku 14 lat, w pamiętnym i burzliwym dla całego świata arabskiego roku 1956. Warto, więc przypomnieć najważniejsze z wydarzeń:
1 stycznia — uzyskanie niepodległości przez Sudan;
2 marca — uzyskanie niepodległości przez Maroko;
30 marca — uzyskanie niepodległości przez Tunezję;
13 kwietnia — wojska brytyjskie opuściły Egipt;
26 lipca — nacjonalizacja Towarzystwa Kanału Sueskiego przez egipskiego prezydenta Nasera;
31 października — izraelsko-francusko-brytyjska agresja na Egipt.
Wszystkie te wydarzenia w połączeniu z sytuacją wewnętrzną w Libii (silne obce wpływy polityczne i ekonomiczne, brytyjskie bazy wojskowe i wielki amerykański poligon lotniczy, pierwsze odkrycia złóż ropy naftowej) oraz głoszone w pobliskim Egipcie hasła jedności wszystkich Arabów, wolności i socjalizmu oddziaływały w ogromnym stopniu na młode umysły. Dla Kadafiego realizacja tych idei stała się celem życia [1].
Uczęszczając następnie do szkoły średniej w mieście Sebha rozpoczął już pracę agitacyjną, organizował szkolne manifestacje o charakterze politycznym, za co zresztą został usunięty ze szkoły i nauki dokończył w Misuracie. W tym czasie założył tajną organizację, której celem miało się stać dokonanie przewrotu w Libii przy pomocy armii (jak stało się to w Egipcie, który był dla niego wzorem), ale nie takiej jak libijska.
W 1963 r. odbyło się pierwsze zebranie kierownictwa tajnego ruchu, a trzech członków kierownictwa (w tym Kadafi) miało wstąpić do armii, aby tam założyć tajny związek na wzór egipskich Wolnych Oficerów. Związek ten miał się nazywać Wolni Oficerowie Unioniści. Rok później powstał już zgodnie z planem Kadafiego Komitet Centralny Ruchu Rewolucyjnego — on sam miał wówczas 22 lata, reszta była młodsza. Wszystkich członków obowiązywały surowe zasady religijne, musieli również pogłębiać swoją wiedzę pozawojskową. Kadafi oprócz studiów w Akademii Wojskowej napisał też pracę dyplomową na Wydziale Historii Uniwersytetu. Jak było stosowane w praktyce, odbył także kilkumiesięczną praktykę wojskową w Wielkiej Brytanii. Po powrocie do kraju W jednym z przemówień mówił do młodych oficerów:
„Spójrzcie na naszą wspaniałą przeszłość, na wielkość naszej cywilizacji muzułmańskiej, która zaprowadziła nas niegdyś na tereny od Chin aż do Francji; jedynym motorem była tu nasza wiara w Boga, wiara w sprawiedliwość, równość i braterstwo rodzaju ludzkiego. Jeśli wszystko to straciliśmy, to, dlatego, że nasi władcy oddalili się od prawdy, dbając wyłącznie o swoje egoistyczne interesy; oto przyczyna naszej goryczy i upokorzenia. W porównaniu z innymi krajami zgodziliśmy się, aby islam zamiast podnosić naszego ducha, stał się środkiem do zepchnięcia nas na pozycje krajów zacofanych. Utraciliśmy poczucie wszelkich prawdziwych wartości religijnych. Doszło do tego, że obce narody zdominowały nas w imię obcej religii, która służyła ich celom kolonialnym. Jednak musicie zawsze pamiętać, że to nie religia chrześcijańska zawiniła w tych knowaniach.
Nasze trzy religie objawione mają to samo źródło -i wszystkie one obecne są w naszej ojczyźnie. Jeśli w pewnym momencie mogliśmy triumfować, to dzięki temu, że Egipt został połączony z Syrią przez Sa-ladyna; potem aż do czasów Nasera nic nie mogło dać nam nadziei na odzyskanie naszej świetności. Spójrzcie na okupację Algierii przez Francję, na okupację Egiptu przez Anglię, na naszą własną ziemię zabieraną przez Włochów. Spójrzcie na Palestynę, na porozumienia Mac Mahoń — Husajn, na deklarację Bal-foura, na niezliczone obelgi i upokorzenia, jakie znosiliśmy ze strony obcych. Dziś możemy odzyskać nadzieję, dziś, gdy Naser jest z nami. Jest on pierwszym przywódcą Arabów czasów współczesnych, który potrafił uwolnić się od obcej przemocy! W jego stronę powinniśmy zwrócić nasze oczy”[2]W powyższym tak charakterystycznym tekście zawarte są właściwie najważniejsze wątki ideologiczne młodych rewolucjonistów, które stały się podstawą programu przyszłej rewolucji;
— tradycje okresu świetności imperium arabsko-muzułmańskiego (bogate dziedzictwo kulturalne i sukcesy militarne);
— islam głównym źródłem tych sukcesów;
— ogólnoludzkie, humanistyczne i uniwersalne wartości islamu;
— nieudolni i skłóceni ze sobą władcy (w przeszłości i obecnie) — przyczyną upadku;
— konieczność przywrócenia islamowi jego dawnej roli i znaczenia;
— teza o jedności trzech religii objawionych — judaizmu, chrystianizmu i islamu;
— apel o jedność arabską jako podstawowy warunek odrodzenia potęgi Arabów.
Od najwcześniejszych lat głównym źródłem inspiracji aktywności Kadaliego był islam, przede wszystkim Koran i tradycja muzułmańska. Z kolei przykłady działalności Nasera w Egipcie inspirowały go w konkretnych dziedzinach służących realizacji nadrzędnych celów, powołanego później (na wzór egipski) Arabskiego Związku Socjalistycznego: jedności, wolności, socjalizmu.
Trudno jest w działalności libijskiego przywódcy doszukiwać się wpływów konkretnych kierunków doktrynalno-ideologicznych, rodzimych — arabskich czy zachodnich. Ukształtowała go atmosfera i wydarzenia okresu, w jakim wzrastał. Ale niewątpliwie wzorcem moralnym i politycznym był dla Kadafiego Naser. Mówił o nim następująco:
„W opinii całej arabskiej młodzieży Naser był jedynym człowiekiem we współczesnej historii Arabów, który był zdolny urzeczywistnić nadzieje i aspiracje narodu arabskiego do lepszego, zjednoczonego i aktywnego życia. Zdolny był znosić cierpienia arabskiego narodu. W efekcie patrzymy na niego, jako na kogoś, kto był zdolny wyrażać nasze nadzieje i znosić nasze cierpienia, zanim nawet spotkaliśmy go. Oto tajemnica pozycji, jaką Gamal Abdel Naser zajmuje w duszach arabskiej młodzieży”[3]
I ta osobowość odgrywa w jego ideologii rolę niepomiernie większą niż jakiekolwiek wpływy prądów myślowych. Bazą dla niego jest islam i Koran dający wskazówki osiągnięcia sprawiedliwości społecznej, zaś arabski nacjonalizm, (ale nie w tym pejoratywnym znaczeniu, jakie pojęcie to ma w języku polskim) determinuje ideologię Kadafiego. Są to podstawowe czynniki wszelkich procesów społecznych, co precyzował wyraźnie w jednym z wywiadów: „Osobiście sądzę, że znane nam zbiorowiska ludzkie, kraje i narody ukształtowały się pod wpływem dwóch podstawowych czynników: nacjonalizmu i religii…”[4]
Oczywiście, że w podejściu Kadafiego do wielu problemów szczegółowych sytuacji regionalnej i międzynarodowej można dostrzec zmianę poglądów czy stanowisk, wynikającą z pewnych doświadczeń jako przywódcy kraju, ale swym głównym zasadom ukształtowanym w młodości pozostaje nadal wierny.
1 września 1969 r. w wyniku wojskowego zamachu stanu kierowanego przez Kadafiego (wówczas 27-letniego kapitana) obalona została monarchia Idri-5a I (przebywającego zresztą w tym czasie za granicą). Informując naród przez radio o przejęciu władzy przez Radę Dowództwa Rewolucji (jej skład osobowy i program podany został dopiero kilka miesięcy później) proklamował utworzenie Arabskiej Republiki Libijskiej. W krótkiej deklaracji sformułował kilka głównych punktów libijskiej rewolucji:
„Nasze siły zbrojne — mówił — obaliły reakcyjny, zacofany i skorumpowany reżim (…). Odtąd Libia będzie wolnym i suwerennym krajem. Będzie nosiła nazwę: Arabskiej Republiki Libijskiej. Nikt nie będzie uciskany ani prześladowany, nie będzie ani właścicieli ani niewolników tylko bracia żyjący wolno w społeczeństwie błogosławionym przez Boga. Nasza flaga będzie symbolem braterstwa i równości”[5].
Nowe władze republikańskie dokonały gruntownej reorganizacji najważniejszych organów państwa. Rada Dowództwa Rewolucji wzięła całą odpowiedzialność za politykę i przyszły rozwój kraju. Powołano oczywiście nowy rząd, do którego weszło dwóch wojskowych. Już 11 grudnia 1969 r. ogłoszono tymczasową konstytucję, według której 12-osobowa Rada Dowództwa Rewolucji była najwyższym organem władzy o uprawnieniach ustawodawczych, a jej przewodniczący, Kadafi, pełnił funkcję głowy państwa, naczelnego dowódcy sił zbrojnych oraz premiera (od lipca 1972 r. został nim najbliższy współpracownik Kadafiego Abd as-Salam Dżallud). Rząd sprawujący władzę wykonawczą powoływany był przez Radę Dowództwa Rewolucji i przed nią był odpowiedzialny.
Jednym z pierwszych kroków rządu było utrwalenie zasad konstytucyjnych i nowego porządku polityczno-społecznego, tym bardziej, że w grudniu wykryto spisek antypaństwowy. Od samego też niemal początku Libia domagała się likwidacji obcych baz wojskowych na swym terytorium. Tak, więc wkrótce Anglicy musieli opuścić przed ustalonym terminem el-Adem i Tobruk, a Amerykanie wielką bazę lotniczą Wheelus Field. Rozpoczęto też rozmowy z zachodnimi koncernami naftowymi na temat zmiany dotychczasowych warunków i zasad podziału zysków. Rząd koncentrował swe wysiłki na poprawie warunków materialnych ludności i zainaugurował długofalowy program walki z zacofaniem we wszystkich dziedzinach. Od początku też Libia zaczęła aktywnie uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów swego regionu i całego świata arabskiego, zgodnie z hasłem jedności, które pragnęła realizować w wielu podejmowanych później planach i próbach.
17 kwietnia 1971 r. podpisany został w Benghazi przez szefów trzech państw układ o utworzeniu Federacji Republik Arabskich (Libia, Egipt i Syria). Początkowo akces zgłaszał też Sudan, ale ze względu na trudności wewnętrzne pozostał na uboczu kolejnego związku jednościowego państw arabskich.
20 sierpnia tegoż roku w Damaszku uzgodniono projekt konstytucji FRA, który następnie został zatwierdzony w referendum ludowym krajów członkowskich. W praktyce jednak federacja pozostała na papierze, na skutek rozbieżności między jednoczącymi się państwami[6].
11 czerwca 1971 r. Kadafi ogłosił utworzenie w Libii Arabskiego Związku Socjalistycznego jako jedynej legalnej partii politycznej. W miesiąc później ustalono zasady przynależności do AZS, którego członkami nie mogły być osoby należące do byłej rodziny królewskiej (Idris I skazany został zaocznie przez specjalny Trybunał Ludowy na karę śmierci), działacze państwowi z czasów monarchii i osoby oskarżone o spiskowanie przeciwko nowym władzom. W listopadzie zaś zaczęły się wybory terenowych instancji AZS, zwanych kongresami ludowymi. Zasadnicze zmiany nastąpiły też w dziedzinie gospodarczej: pomoc państwa dla rolnictwa, zwiększone pozycje w budżecie na budownictwo mieszkaniowe, przemysł, transport i komunikację, oświatę, opiekę zdrowotną. Nacjonalizacji uległ transport drogowy (jedyny zresztą środek komunikacji, obok lotnictwa, w Libii), towarzystwa ubezpieczeniowe, później także przedsiębiorstwa koncernów naftowych.
Z początkiem 1973 r. Kadafi ogłosił w Libii rozpoczęcie rewolucji kulturalnej. Oczywiście nie miała ona nic wspólnego z jej chińskim odpowiednikiem (oprócz nazwy) za czasów Mao-Tse-tunga. W Libii nie miała ona służyć zwalczaniu jednych ugrupowań przez drugie, jak w Chinach, lecz bezpośredniemu przejęciu władzy przez lud. Na jednym z licznych wówczas zgromadzeń Kadafi tłumaczył cel podstawowy rewolucji: „Będą tu rzeczy nowe, których nie było przed rewolucją. Dowództwo Rady Rewolucyjnej postanowiło, że lud ma otrzymać władzę, że ma sam stworzyć całą władzę terenową. To lud ją stworzy (…) stworzy nową administrację, stworzy nowe prawa, stworzy nowe ustawy, stworzy nowe kodeksy, stworzy nową jakość władzy” [7].
Później zmieniono nazwę rewolucji kulturalnej na rewolucję ludową dla uwydatnienia, że celem jest „władza ludu sprawowana przez komitety powołane w drodze rewolucji”. Chodziło w niej o zapobieganie sytuacjom, w których władza alienuje się ze społeczeństwa i działa wbrew jego interesom jako całości. Dokonywać się to ma w toku permanentnej rewolucji poprzez tworzenie komitetów ludowych od najniższego szczebla, pochodzących z wyborów bezpośrednich. A więc poszczególne komitety ludowe są zarazem organami administracji i bezpośrednio sprawują władzę lub w niej uczestniczą, z drugiej zaś strony ich zadaniem jest bezpośrednia kontrola instytucji, w których działają. Komitety mają także uprawnienia do przeprowadzania wszelkiego rodzaju zmian (personalnych, administracyjnych i merytorycznych), jeśli uznają je za wskazane. W ten właśnie sposób ma się urzeczywistnić równość społeczna, głoszona przez islam, podobnie jak potrzeba ciągłości rewolucji. Kadafi mówił o tym na I Kongresie Propagowania Islamu w Trypolisie jeszcze w 1971 r.:
„Islam niesie posłannictwo ciągłej kontynuacji i permanentnej rewolucji (…) potępia wszelki zastój i powolną ewolucję (…) jest zgodny z dynamiką życia aż po Sąd Ostateczny” [8].
Cele tej rewolucji kulturalnej czy ludowej sformułowane zostały w pięciopunktowym programie, który głosił:
Po pierwsze — obalenie wszystkich obowiązujących praw i zastąpienie ich sposobem postępowania ustanowionym przez lud w zgodzie z zasadami islamu. Nadanie rewolucji odpowiedniego impulsu jest niemożliwe, kiedy społeczeństwo krępuje reakcyjne ustawodawstwo z czasów reżimu, które służyło interesom mniejszości kosztem olbrzymiej większości narodu. Prawa te pochodzą jeszcze z okresu imperialistycznej dominacji — włoskiej i brytyjskiej, a musimy pamiętać, że jesteśmy nosicielami islamu, jego posłannictwa do całej ludzkości i naszym największym prawem jest „szariat” oparty na Koranie i sunnic. Był to więc — jak widać — dość radykalny odwrót od świeckich tendencji, zwłaszcza w ustawodawstwie karnym, i nawrót bądź oparcie prawa na podstawie czysto religijnej.
Po drugie — odsunięcie tych, którzy nie spełniają należycie swej roli rewolucyjnej, zwłaszcza odpowiedzialnych za różne odchylenia, dewiacje, przepływ obcych ideologii i idei. Ten punkt programu rewolucji ludowej stawia retoryczne pytanie: dla kogo została podjęta rewolucja? Dla kogo działali Wolni Oficerowie Unioniści w noc 1 września (1969). Po trzech latach republiki nadal jednak działają pewni „odchyleńcy”, którzy kroczą błędną drogą.
Po trzecie — wolność dla ludu i brak wolności dla nieprzyjaciół ludu. Odzyskanie wolności stanowiło główny cel rewolucji 1 września, a obecnie wolność jest w dużym stopniu realizowana po znaczących sukcesach rewolucji, jak: likwidacja obcych baz, utworzenie Arabskiego Związku Socjalistycznego, rozwój działalności kulturalnej, a w sferze produkcyjnej — reprezentacje robotników w radach zarządzających przedsiębiorstw i w organizacjach. Wolność przedstawia sobą wolę zmian. Jest to wola wypełnienia demokracji politycznej jej prawdziwą treścią, tj. władzą ludu. Kadafi stwierdzał, że nie powinno być miejsca na tej ziemi dla nieprzyjaciół rewolucji, ponieważ są oni w rzeczywistości wrogami ludu. Demokracja rewolucji wrześniowej opiera się na potrzebie uzupełnienia wolności politycznej wolnością Społeczną.
Po czwarte — konieczność rewolucji w administracji. Żaden organ administracyjny nie może działać w oderwaniu od społeczeństwa, należy zwalczać przejawy korupcji i biurokracji.
Po piąte — rewolucja kulturalna, przy której pomocy odrzucone zostaną wszelkie obce wpływy i ideologie. Nie ma nic niebezpieczniejszego niż indoktrynacja — głosi program rewolucji. Jej intelektualne początki wywodzą się z Koranu i nauk proroka Muhammada. Oznacza to odrzucenie marksistowskich i kapitalistycznych idei liberalnych, które pochodzą ze źródeł obcych arabskiemu narodowi libijskiemu, który ma swoje muzułmańskie i intelektualne pochodzenie. Rozpoczęty etap rewolucji kulturalnej oznacza odrzucenie importowanych lewicowych czy prawicowych ideologii i oparcie się na fundamencie ideologii islamu i socjalizmu.
Tak zarysowany program obejmuje właściwą rewolucyjną drogę odpowiadając uzasadnionym aspiracjom ludu; jest początkiem rewolucji ludowej, dla której osiągnięcia ubiegłych trzech lat stanowiły nieodzowne i konieczne preludium[9].
Niezależnie od przemian wewnętrznych Libia nadal rozwijała swą aktywność na forum międzyarabskim, afrykańskim i międzynarodowym. Od śmierci prezydenta Nasera we wrześniu 1970 r. płk Kadafi stał się czołowym orędownikiem integracji świata arabskiego podejmującym liczne próby zjednoczenia, aczkolwiek bez powodzenia. Warto przypomnieć choćby kilka ostatnich. Jeszcze w grudniu 1969 r., a więc zaledwie w kilka miesięcy po przewrocie republikańskim w Libii, podpisano tzw. Kartę Trypolitańską, na mocy, której w 1971 r. miała zostać zawarta unia między Egiptem, Sudanem i Libią. Akces zgłosiła także Syria, ale w następstwie rozbieżności i mimo formalnego utworzenia Federacji Republik Arabskich (a nawet uchwalenia konstytucji) Karta pozostała martwą literą. Natomiast w kwietniu 1971 r. podpisany został układ przewidujący unię między Egiptem i Libią, który jednakże wobec powściągliwości Egiptu i pewnych napięć w stosunkach obu państw nie wszedł w życie (w lipcu 1973 r. miał miejsce słynny „marsz Libijczyków na Kair” i wręczenie prezydentowi Sadatowi „listu pisanego krwią” nawołującego do unii). Wojna październikowa 1973 r. między Egiptem i Syrią a Izraelem usunęła w cień i tę inicjatywę.
Kolejna próba to podpisana 12 stycznia 1974 r. na wyspie Dżerba deklaracja o utworzeniu Muzułmańskiej Republiki Arabskiej, mającej połączyć Libię z Tunezją, a więc konserwatywnego, prozachodniego prezydenta Burgiby i radykalnego, antyimperialistycznego Kadafiego. Zanim, więc nastąpiło referendum, w obu krajach w Tunezji zdymisjonowano niefortunnych autorów deklaracji z Dżerby, zaś prezydent Burgiba orzekł, że jedność świata arabskiego to kwestia dalekiej przyszłości.
Następną inicjatywą zjednoczeniową było ogłoszenie jednocześnie w Trypolisie i Damaszku proklamacji o unii politycznej między Libią a Syrią, jednakże o rezultatach tego przedsięwzięcia głucho do dzisiaj. Nie doszły również do skutku projekty połączenia się z Algierią. Mimo tych niepowodzeń Kadafi nie ustaje w wysiłkach, a Libia przeistoczyła się w kraj świadomy swych interesów i roli w świecie. Podstawą jej polityki zagranicznej stał się radykalizm, anty-imperializm i antysyjonizm. Dążąc konsekwentnie do integracji krajów arabskich potępia układ pokojowy egipsko-izraelski z 1979 r. i sprzeciwia się wszelkim próbom rozwiązania konfliktu bliskowschodniego z pominięciem praw i aspiracji narodu palestyńskiego.
Ta polityka Libii sprawia, że stosunki Libii z państwami zachodnimi, a przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, są od lat bardzo chłodne lub wręcz napięte [10].
W kwietniu 1974 r. zaszły ważne zmiany na stanowiskach kierowniczych w państwie. Rada Dowództwa Rewolucji podjęła decyzję o odwołaniu Kadafiego z pełnienia funkcji politycznych i administracyjnych na rzecz premiera mjr. Abd as-Salama Dżalluda. (Powodem było prawdopodobnie wywołanie konfliktu libijsko-egipskiego, ale ostatecznie Kadafi zachował kierowniczą rolę w państwie.) W ogłoszonej deklaracji zapowiedziano, że Kadafi skoncentruje swą działalność na problemach teoretyczno-ideologicznych pozostając nadal przewodniczącym Rady Dowództwa Rewolucji i naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Wydarzenia te oceniono później jednoznacznie jako próbę zamachu stanu.
W ramach programu tzw. eskalacji rewolucji ludowej, zgodnie z omówionym planem pięciopunktowym, w drugiej połowie września 1974 r. odbyły się wybory do komitetów ludowych szczebla podstawowego, miejskiego i prowincjonalnego. W marcu następnego roku przeprowadzono kolejną reorganizację rządu, a także wprowadzono pewne zmiany w statucie Arabskiego Związku Socjalistycznego. Według Kadafiego zmierzały one do maksymalnego skupienia władzy w rękach ludu, a jednocześnie miały na celu niedopuszczenie do jej zmonopolizowania przez jakąś grupę społeczną. Podstawowym szczeblem struktury organizacyjnej AZS stały się konferencje ludowe, które wybierały komitety kierownicze, a te z kolei — najwyższy organ AZS, tj. Powszechny Kongres Ludowy (reprezentowane w nim były także związki zawodowe). Kongres nakreślał ogólną polityką państwa oraz kontrolował działalność rządu i poszczególnych ministerstw.
Opublikowany 3 kwietnia 1975 r. dekret Rady Dowództwa Rewolucji wprowadzał zmodyfikowany statut AZS, którego cele formułowane są następująco w art. 3:
— umacnianie ostatecznej bazy społeczeństwa demokratycznego;
— obrona władzy politycznej wprowadzonej przez rewolucję 1 września 1969 r.;
— obrona wolności;
— realizacja socjalizmu;
— wezwanie do jedności arabskiej;
— utworzenie ludowych zgromadzeń politycznych w społeczeństwie;
— jedność mas pod wspólnym kierownictwem;
— ostateczne zniesienie dominacji jednostki, klasy albo partii nad społeczeństwem;
— upełnomocnienie mas do sprawowania władzy, podejmowania decyzji kontrolnych i utrzymywania kierownictwa politycznego;
— potwierdzenie i wzmocnienie jedności narodowej i jej transformacja z „naturalnej więzi narodowej” w „skuteczną jedność polityczną” dla realizacji interesów mas ludowych;
— pobudzanie wszystkich sił twórczych zdolnych do odnowy i produkcji;
— walka ze znienawidzonymi pozostałościami przeszłości;
— walka przeciwko obcej i reakcyjnej infiltracji;
— walka przeciwko oportunizmowi, odchyleniom, improwizacji i negatywnym postawom;
— gwarancja kontynuacji ludowych i kulturalnych zasad rewolucji [11]
W zgodzie z powyższymi celami kontynuowane były w Libii przemiany polityczne, społeczne i ekonomiczne o charakterze socjalistycznym. Postępował rozwój gospodarczy kraju łączący się dość ściśle z ogromnymi dochodami z eksportu ropy naftowej w okresie jej zasadniczych podwyżek w związku ze światowym kryzysem energetycznym. Sektor państwowy w gospodarce miał pozycję dominującą. Libia nadal podtrzymywała na arenie międzynarodowej swe zdecydowanie antyimperialistyczne stanowisko, zwłaszcza w sprawie rozwiązania konfliktu bliskowschodniego i palestyńskiego; opowiadała się też za polityką niezaangażowania, rozwijając pomyślną współpracę z krajami socjalistycznymi w rozmaitych dziedzinach.
Jednocześnie prowadzone były przygotowania do gruntownej zmiany struktury politycznej kraju. W dniach od 28 lutego do 3 marca 1977 r. obradowała w miejscowości Sebha nadzwyczajna sesja Powszechnego Kongresu Ludowego (PKL), na której podjęto doniosłe decyzje. Zmieniona została dotychczasowa (tymczasowa) konstytucja kraju i nazwa państwa na Libijską Arabską Dżamahirijję Ludowo-Socjalistyczną (nazwa wiąże się z pojęciem ludowładztwa). Rozwiązany został Arabski Związek Socjalistyczny. Obecnie w Libii nie ma żadnej partii politycznej. Od 3 marca 1977 r. najwyższym organem władzy ustawodawczej jest 970-osobowy Powszechny Kongres Ludowy, który powołuje 5-osobowy Sekretariat Generalny (jest to kolegialna głowa państwa, a jej sekretarzem generalnym jest Kadafi), oraz 26-osobowy Powszechny Komitet Ludowy (pełni funkcję rady ministrów) z przewodniczącym (premierem), którym został al-Ubajdi. Decyzje te poprzedzone zostały oczywiście likwidacją Rady Dowództwa Rewolucji, urzędu prezydenta i rady ministrów, których funkcje pełnią odtąd nowe organy konstytucyjne i wyspecjalizowane powszechne komitety ludowe [12]
Wszystkie te zmiany miały na celu urzeczywistnienie deklarowanej wielokrotnie pełnej władzy ludu, co znalazło swój teoretyczno-ideologiczny wyraz w tzw. Trzeciej Teorii Światowej Muammara al-Ka-dafiego. Czas, więc, aby poświęcić należne miejsce na bliższe omówienie tego zasadniczego i dość kontrowersyjnie ocenianego w świecie dokumentu, który w postaci rozbudowanej opublikowany został w 1978 r. w tzw. Zielonej Książce (drugie jednotomowe wydanie ukazało się w języku polskim w 1983 r.). W Libii uznawana ona jest za jedyne (obok naturalnie Koranu) źródło ideologiczne. W koncepcjach socjalizmu muzułmańskiego przywódcy libijskiego prezentowana jest oficjalnie jako ostateczne rozwiązanie kwestii demokracji i kwestii ekonomicznej we współczesnym świecie. — problemów fundamentalnych w rozwoju społecznym.
Trzecia Teoria Światowa będąca próbą stworzenia nowego systemu społecznego, zgodnie z posłannictwem islamu adresowana jest do całej ludzkości. Na wyrażane nieraz wątpliwości w tej kwestii Kadafi odpowiedział w jednym z wywiadów, że „Świat przyjmie naszą teorię widząc jej sukcesy na terenie Libii. Obecnie jesteśmy już na pierwszym etapie jej realizacji[13]. Podstawą Trzeciej Teorii jest założenie o istniejącym podziale współczesnego świata (politycznym, społecznym i kulturalnym) na dwa sektory: kapitalistyczny i komunistyczny. Ponieważ ani kapitalizm, ani komunizm — zdaniem Kadafiego — nie znalazły właściwego rozwiązania najważniejszych problemów ludzkości, tzn. nie potrafiły zapewnić warunków dla prawdziwej sprawiedliwości społecznej przy równoczesnej wolności osobistej jednostki — niezbędny jest wybór odrębnej, trzeciej drogi rozwojowej, która stworzy nowy system społeczny uwzględniający te warunki.[14]
Poglądy zawarte w różnych wypowiedziach Kadafiego mają pewne odniesienie do popularnych niegdyś w Afryce (lansowanych między innymi przez Chiny) teorii o dwóch imperializmach oraz naturalnych tendencji w krajach Trzeciego Świata do poszukiwania źródeł wszelkich wartości we własnej kulturze i tradycji. Dla Kadafiego takim źródłem jest islam, kultura arabsko-muzułmańska, a przede wszystkim Koran, na którego odpowiednie wersety (sury) wielokrotnie się powołuje w swoich przemówieniach: „Na Allacha, prawdziwy socjalizm ma swoje źródło w naszej religii, w naszej świętej księdze. To my mamy nieść posłannictwo socjalizmu, którego przewodnikiem jest nasz wielki prorok Muhammad” [15].
Pogląd ten, zakładający, że jedyną moralną podstawą sprawiedliwego ustroju społecznego jest uniwersalna w swym charakterze religia islamu, stał się naczelnym założeniem tzw. socjalizmu muzułmańskiego, zwanego też socjalizmem islamskim (nie tylko w Libii, bo również np. w Indonezji czy innych krajach Azji Południowo-Wschodniej). Zgodnie z socjalizmem muzułmańskim jego podstawowe tezy moralne nie różnią się od socjalizmu naukowego, ani nie są z nim sprzeczne. Różnica zasadnicza między nimi polega tylko na stosunku do walki klasowej i dyktatury proletariatu. Socjalizm muzułmański odrzuca je stanowczo, potępiając zarazem materializm i ateizm marksistowski całkowicie niezgodny z tradycją miejscową i nie do przyjęcia przez wiernych. Nie oznacza to jednak totalnie wrogiego stosunku do socjalizmu naukowego. Nie godząc się oczywiście z materialistycznym światopoglądem, nie neguje się doświadczeń socjalizmu naukowego, czego przykładem mogą być poglądy niektórych modernistów islamu już na początku bieżącego stulecia [16].
Akcentowanie odrębności własnej teorii wypływa u Kadafiego przede wszystkim z odmienności warunków społecznych i kulturalnych Libii w stosunku do europejskich krajów socjalistycznych, ich dziedzictwa historycznego i drogi rozwojowej. Jednym z tych podstawowych czynników o charakterze obiektywnym jest fakt, że w Libii nie ma prawie klasy robotniczej w przyjętym znaczeniu (a więc jak można mówić o dyktaturze proletariatu?). A zarazem państwo, dzięki dochodom z ropy naftowej, spełnia i rozszerza swą funkcję socjalną na coraz większą skalę, podczas gdy w Europie klasa robotnicza musiała walczyć o swoje prawa socjalne przez dziesiątki lat i w większości krajów nie osiągnęła poziomu libijskiego. Kadafi uważa, że jego Trzecia Teoria Światowa stanowi najlepsze rozwiązanie problemów gnębiących ludzkość od wieków: „Socjalizm taki, jaki nam odpowiada, zakłada, że będziemy sprawiedliwie uczestniczyć w pracy i podziale produktów; nasz socjalizm jest socjalizmem muzułmańskim, wypływającym z tradycji. Podstawą jego będzie moralność religijna tłumiąca powstawanie między nami jakichkolwiek antagonizmów” [17].
Proklamowana w Libijskiej Dżamahirijji rewolucja ludowa, znajdująca oparcie teoretyczno-ideologicz-ne w postaci sformułowanej przez przywódcę libijskiego Trzeciej Teorii Światowej, opublikowana została także w języku polskim pt.: Zielona Książka [18].
W części I: Rozwiązanie kwestii demokracji. Władza ludu, w krótkim nawiązaniu dotyczącym podmiotu władzy, będącym pierwszym problemem politycznym, przed którym stoją społeczeństwa ludzkie, Kadafi podejmuje totalną krytykę współczesnych systemów rządów: „(w wyborach)… zwycięża zdobywca mniejszości głosów i w dodatku taki sukces uważa się za legalny i demokratyczny. Taka jest prawda o panujących dziś w świecie systemach politycznych. Są one jawnym zafałszowaniem prawdziwej demokracji, są systemami dyktatorskimi”.
Pierwszą z instytucji współczesnych rządów krytykowaną ostro przez Kadafiego są parlamenty, stanowiące kręgosłup tradycyjnej demokracji; są one według niego tylko rzekomą reprezentacją ludu, gdyż nie może być zastępowania ludu. Taka reprezentacja jest oszustwem, a parlament władzą zaoczną, fałszującą demokrację. „Parlamenty stały się narzędziem uzurpowania i monopolizowania władzy ludowej. Dzisiaj narody mają prawo walczyć — poprzez rewolucję ludową — o zniszczenie narzędzi monopolizujących demokrację i suwerenność (…) zwanych parlamentami. (…) Najokrutniejsze dyktatury, jakie znał świat, powstały w warunkach systemu parlamentarnego” [19].
Kolejnym przedmiotem atakowanym w Trzeciej Teorii Światowej są partie polityczne. Sama partyjność jest zniweczeniem demokracji. Partia według tekstu Zielonej Książki „jest współczesną dyktaturą, jest nowoczesnym dyktatorskim narzędziem władzy, gdyż opiera się na zasadzie panowania części nad całością”. Partię wszak tworzą ludzie o wspólnych interesach, poglądach itd., którzy przy jej pomocy chcą zrealizować swoje własne cele lub narzucać poglądy czy ideologię całemu społeczeństwu, w którym partia ta stanowi mniejszość. Krytyka partii politycznych dotyczy nic tylko systemu monopartyjnego, ale może tym bardziej wielopartyjnego, gdyż ta wielość konkurujących ze sobą organizacji zaostrza walkę o władzę, „(…) prowadzi do zaprzepaszczenia wszelkich zdobyczy ludu i niweczy plany służące interesom społeczeństwa”. System plemienny i wyznaniowy, niewłaściwy z politycznego punktu widzenia, działa na tych samych zasadach, co system partyjny. Tak więc „negatywny i destrukcyjny wpływ konfliktu plemiennego i wyznaniowego, na społeczeństwo jest taki sam, jak wpływ walki partyjnej”, czyli żywiołowej gry sił politycznych[20].
Z kolei Kadafi rozprawia się z pojęciem klasy społecznej traktując ją na równi z politycznym systemem partyjnym, utożsamiając ją z władzą plemienia, sekty religijnej, rodu itp. Przyznaje, że we współczesnych społeczeństwach istnieją klasy antagonistyczne i walka między nimi, ale w myśl tej teorii nie prowadzi to do ostatecznego rozwiązania kwestii sprawiedliwości społecznej. „Gdyby na przykład klasa robotnicza zlikwidowała wszystkie inne klasy, stałaby się spadkobierczynią społeczeństwa, czyli jego podstawą materialną i społeczną. (…) Z biegiem czasu cechy zlikwidowanych klas pojawiają się w samej klasie robotniczej (…) następnie pojawiają się warstwy, które automatycznie przekształcają się w klasy. (…) Każde społeczeństwo, które jest widownią konfliktów klasowych, było w przeszłości społeczeństwem jednej klasy, ale z tej jednej, wskutek nieuniknionego rozwoju, zrodziły się inne klasy”[21]
Trzecia Teoria poddaje krytyce także inne współczesne formy związane z demokracją, jak np. referendum, będące jej zafałszowaniem. Ponieważ jednostkom wolno wypowiedzieć tylko jedno słowo „tak” lub „nie”, bez innych możliwości wyboru — jest to najskrajniejszy system dyktatorski. Natomiast jedynym narzędziem prawdziwej demokracji są w myśl tej teorii zgromadzenia ludowe i komitety ludowe, gdyż bez nich nie ma demokracji. Straci więc rację bytu przestarzała definicja określająca to pojęcie jako kontrolę ludu nad rządem. Prawidłowa definicja mówi o demokracji, że jest „kontrolą ludu nad samym sobą”. Zielona Książka oznajmia ludom, że „prowadzi je drogą bezpośredniej demokracji” przedstawiając autentyczne jej zastosowanie, przez co problem władzy i demokracji na świecie zostaje ostatecznie rozstrzygnięty. Podmiotem staje się lud.
Krytyce w Trzeciej Teorii Światowej podlega także współczesny system prawny społeczeństwa, w większości krajów arabskich wzorowany na kodeksach zachodnioeuropejskich, i zdaniem Kadafiego nieodpowiadający zupełnie charakterowi nie tylko Arabów i ich dziedzictwa, ale również innym narodom. „Prawdziwym systemem prawnym każdego społeczeństwa jest prawo zwyczajowe lub religia, a każda próba ustanowienia takiego systemu przy pominięciu tych dwóch źródeł jest błędna i nielogiczna. Natomiast konstytucje nie stanowią systemu prawnego społeczeństwa. Konstytucja jest ustawą zasadniczą stworzoną przez człowieka. (…) Ustawa sformułowana przez człowieka zastąpiła prawo naturalne. Zatracono w ten sposób kryteria, a człowiek jest wszędzie człowiekiem. Dlatego prawo natury jest logicznym ustawodawstwem dla ludzi jako całości. Konstytucje powstały natomiast jako prawo stanowione przez człowieka, nietraktujące go jako członka całego społeczeństwa. Konstytucje są, więc dążeniem podmiotów władzy — jednostki, parlamentu, klasy, partii — do panowania nad ludem”[22]
Część pierwszą Zielonej Książki kończy stwierdzenie, że nie ma innej drogi rozwiązania problemu demokracji, jak droga wskazana przez Trzecią Teorią Światową. Ustrój według niej oparty jest na fundamentach: podstawowych zgromadzeniach ludowych i komitetach ludowych, związkach zawodowych, spotykających się na sesji Powszechnego Zgromadzenia Ludowego; „zbliża się ku nam wiek mas ludowych następujący po epoce republik. (…) Ostrzega on jednak, że może nastąpić po nim wiek anarchii i zamieszania, gdy nowa demokracja — władza ludu — ulegnie zwyrodnieniu, jeśli powróci panowanie jednostki, klasy, plemienia, sekty lub partii” [23].
Część druga Zielonej Książki, zatytułowana Rozwiązanie kwestii ekonomicznej — Socjalizm, traktuje już o szczegółach i jednostkowych problemach- ekonomicznych, ale są one najistotniejsze dla całej ludzkości w procesie dziejowym prowadzącym do postępu i wyzwolenia.
Nastąpiły ważne przemiany w dziedzinie statusu własności (powstanie systemów likwidujących własność prywatną i przekazujących ją państwu), ale mimo tych poczynań wiele problemów ekonomicznych nadal jest nie rozwiązanych. Istnieje też problem wytwórców, którzy są pracownikami najemnymi. Otrzymując wynagrodzenie są „(…) czymś w rodzaju niewolników. (…) Prawa natury — głosi Zielona Książka — to jedyne kryterium i podstawa stosunków międzyludzkich. Wytworzyły one naturalny socjalizm oparty na równości między czynnikami produkcji i usankcjonowały prawie równe spożycie naturalnego produktu. Procesy wyzysku człowieka przez człowieka i zagarniania przez jednostkę bogactw ponad potrzeby są naruszeniem praw natury oraz początkiem korupcji i odstępstwa w łonie ludzkiej wspólnoty. Są też początkiem powstawania społeczeństwa opartego na wyzysku”[24].
Według Trzeciej Teorii w nowym społeczeństwie socjalistycznym niedopuszczalne jest zróżnicowanie majątkowe jednostek. Wyjątek stanowią pełniący służbę publiczną, działający bardziej od innych. Wówczas to społeczeństwo przyznaje im określony udział. Przyszła rewolucja socjalistyczna — zgodnie ze wskazaniami Zielonej Książki — zacznie się od panowania wytwórców nad ich udziałem w produkcie, jaki wytwarzają. „Społeczeństwo socjalistyczne osiągnie w końcu etap, na którym zniknie zysk i pieniądz. Przekształci się ono w społeczeństwo całkowicie produkcyjne, a produkcja będzie w stanie zaspokajać potrzeby materialne jego członków. Na tym ostatecznym etapie zniknie całkowicie pojęcie zysku, a pieniądze nie będą potrzebne” [25].
Zgodnie z takimi założeniami ostateczne rozwiązanie oznacza likwidację pojęcia zysku. Jest on jednak przecież motorem procesu gospodarczego i dlatego jego wyeliminowanie nie jest sprawą prostą, wymagającą tylko podjęcia odpowiednich decyzji. Stanie się to dopiero w rezultacie rozwoju socjalistycznej produkcji, kiedy zaspokojone zostaną materialne potrzeby społeczeństwa i jednostek — głosi Trzecia Teoria. W ostatecznej konsekwencji ma powstać społeczeństwo, w którym wszyscy będą wolni i równi, będą mieć jednakowy udział we władzy, majątku społecznym i broni. Wolność odniesie ostateczne i pełne zwycięstwo.
Z praktycznych doświadczeń realizacji tej teorii
W Libii okazuje się, że jej pełne wcielenie w życie (jak dotychczas) nie jest jeszcze możliwe. Ludzie pracy nie otrzymują „pełnego produktu pracy”, bowiem w sektorze państwowym i mieszanym robotnicy i pracownicy umysłowi nadal otrzymują tylko płace, natomiast wytworzoną wartość dodatkową przejmuje państwo. Trzeba jednak stwierdzić, że wszystkie dotychczasowe przeobrażenia społeczno-gospodarcze utrudniają możliwość wyzysku kapitalistycznego, zaś trafiająca do skarbu państwa wartość dodatkowa wykorzystywana jest do dalszego rozwoju sił wytwórczych, podnoszenia poziomu życia materialnego społeczeństwa i finansowania świadczeń socjalnych[26].
Wreszcie ostatnia część Zielonej Książki traktuje o społecznej podstawie Trzeciej Teorii Światowej. Podstawowym założeniem jest uznanie czynnika ludzkiego, a ściślej — narodowego — za motoryczną siłę całej historii człowieka. Najistotniejsze według Kadafiego są właśnie społeczne więzi, od rodziny po plemię i naród, i one stanowią podstawę przemian historycznych. Poczucie przynależności narodowej wywodzi się od pojęcia narodu, jest to więc związek wewnątrznarodowy, zaś związek społeczny jest związkiem narodowym. Walkę o władzę w ruchach społecznych i w toku przemian historycznych omawia część I Zielonej Książki. Współczesne ruchy narodowowyzwoleńcze są jednocześnie ruchami społecznymi trwającymi do czasu ostatecznego wyzwolenia każdej społeczności. Tak, więc świat dzisiejszy, w którym toczy się walka narodowa, jest po prostu na etapie określonych przemian historycznych, opartych na poczuciu przynależności narodowej. Przynależność ta jest gwarantem przetrwania, stąd, więc czynnik społeczny jest tą siłą motoryczną.
Jedność całej społeczności determinowana jest właśnie tym czynnikiem społecznym, a gdy go zabraknie, narodowi grozi zagłada. Równie ważny jest jeszcze tylko czynnik religijny, którego wpływ może być zresztą dwojaki: może łączyć daną społeczność bez względu na zróżnicowanie narodowe, ale może też i dzielić. W ostatecznym jednak wyniku zwycięża czynnik społeczny. Jedynym, więc rozwiązaniem dla prawidłowości unormowanego życia społecznego jest pełna harmonia między czynnikiem religijnym i społecznym[27...
mqpz