Ekspozycje wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
Charakter ekspozycji wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej — podobnie jak w innych placówkach tego typu — wynika z programu zagospodarowania całego skansenu. Muzeum w Sierpcu prezentuje kulturę ludową Mazowsza północno-zachodniego wraz z dokonującymi się w jej obrębie przeobrażeniami od połowy XIX w. po czasy współczesne. Ekspozycje muzealne ilustrować będą typowe zjawiska życia codziennego na przestrzeni minionych stu lat oraz najistotniejsze (zachowane i możliwe do zrekonstruowania) treści kulturowe świadczące o specyfice regionu. Tradycyjna kultura ludowa Mazowsza północno-zachodniego nie przeżywała w drugiej połowie XIX w. tak bujnego rozkwitu jak na sąsiednich Kurpiach, w Łowickiem, czy innych częściach Mazowsza 1. Wcześnie uległa silnym wpływom promieniującym z miasta. Do czasów współczesnych przetrwała w stanie szczątkowym. Jej obraz jest trudny, niekiedy wręcz niemożliwy do zrekonstruowania.
1 Specyfika przemian społeczno-gospodarczych dokonujących się na Mazowszu północno-zachodnłm po uwłaszczeniu sprzyjała procesowi unifikacji i niwelacji tradycyjnej kultury chłopskiej, potęgowanemu przez emigracje zarobkowe do Prus Wschodnich i Ameryki, sąsiedztwo osadników holenderskich i niemieckich, zwła¬szcza w okolicach Płocka i w dolinie Wisły, masowy napływ kolonistów z różnych stron Kongresówki w związku z parcelacją folwarków (nieprzerwanie od schyłku XIX w. do lat trzydziestych obecnego stulecia), trzy wojny obecnego stulecia oraz uprzemysłowienie ośrodków miejskich w ostatnich latach.
Mazowsze północno-zachodnie dzieli się na kilka subregionów: płocki, zawkrzeński, ciechanowski i poborzański. Tereny te zamieszkuje ludność chłopska i szlachta zagrodowa. Podstawą utrzymania było tu zawsze rolnictwo. Niejednolite tempo rozwoju gospodarczego wpłynęło na różny stopień zachowania tradycyjnej kultury na obszarze poszczególnych subregionów. Fakty te zadecydowały o odtworzeniu w skansenie sierpeckim trzech zespołów osadniczych: chłopskiej wsi płockiej (rzędówka) i ciechanowsko-zawkrzeńskiej (ulicówka) oraz przysiółka drobnoszlacheckie-go. Dążenie do uzyskania w miarę pełnego obrazu wsi mazowieckiej wymagało wielostronnego zróżnicowania zagród w każdym zespole pod względem chronologicznym, gospodarczym i majątkowym. Odpowiednie zagospodarowanie zagród stwarza szansę zilustrowania ogólnych tendencji przemian dokonujących się w sferze kultury danego subregionu. W początkowym okresie budowy skansenu w Sierpcu niewiele uwagi poświęcano problemom jego zagospodarowania. Marginesowo traktowano zespół zagadnień związanych z funkcjonowaniem i urządzeniem wnętrz przenoszonych obiektów. Intensywnie gromadzone w latach siedemdziesiątych dokumentacje architektury wyeliminowały z działalności badawczej Muzeum inne, niezbędne dla organizacji skansenu działy kultury ludowej. Stąd też wybór tematów ekspozycji wnętrz oraz ich reali¬zacja nastręczały wielu kłopotów tak merytorycznych jak i organizacyj¬nych, tym bardziej, że Muzeum dysponowało znikomą ilością zabytków ruchomych z zakresu kultury materialnej, w większości nieprzydatnych dla celów wystawienniczych w skansenie.
Na Mazowszu północno-zachodnim nie prowadzono nigdy systematycznych badań etnograficznych odnośnie do podstawowych działów kultury ludowej z wyjątkiem folkloru muzycznego. Pewien materiał można znaleźć w opracowaniach ogólnych dotyczących całego Mazowsza, nie mogą one jednak dać wyczerpującego obrazu kultury wsi tego regionu 2. Dlatego też rozpoczęcie prac realizacyjnych w zakresie ekspozycji wnętrz poprzedziły badania terenowe prowadzone intensywnie przez pracowników Muzeum w latach 1980—1984. Badania pozwoliły zarejestrować stan zachowania wybranych dziedzin kultury oraz opracować założenia zagospodarowania zagród we wszystkich trzech zespołach.
W Muzeum Wsi Mazowieckiej będą realizowane dwa zasadnicze rodzaje ekspozycji. Większość zagród, budynków przemysłowych i użyteczności publicznej otrzyma wyposażenie zgodnie z pełnionymi funkcjami. W części budynków, po uprzednim ich zaadaptowaniu, urządzone zostaną wystawy tematyczne obejmujące te działy kultury ludowej i historii wsi, których nie można właściwie wyeksponować we wnętrzach tradycyjnych (historia osadnictwa, transport wiejski, rozwój narzędzi rolniczych, itp.).
W muzeum wsi prezentującym typowe zagrody i formy architektoniczne danego regionu eksponowane wnętrza powinny zawierać również charakterystyczne wyposażenie budynków z danego terenu w danym okresie. Nie oznacza to wcale, że należy rezygnować z odtwarzania wnętrz odbiegających od powszechnie obowiązujących kanonów, zwłaszcza jeżeli uzupełniają i wzbogacają obraz wiejskiej kultury. W programie skansenu uwzględniono pewną liczbę budynków, których wnętrza otrzymają lokalne i indywidualne rozwiązania urządzenia mieszkań. Nacisk położony tu został na zagrody zamożnej szlachty zagrodowej i chłopskie chałupy z terenu Zawkrza.
Organizując ekspozycję wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej, korzystano z wcześniej sprawdzonych metod stosowanych w innych muzeach polskich, przy czym za najbardziej przekonywujące, słuszne i pomocne
2 Istotny materiał zawierają publikacje: M. Kacprzak, Wieś placka warunki bytowania, Warszawa 1937; Z. C i e ś la-R e i n f u s s o w a, Materiały do sztuki ludowej Mazowsza Płockiego, PSL 1953, nr 1; A. Błachowski, Sztuka ludowa Mazowsza, Muzeum Mazowieckie, Płock 1971.
w realiach Mazowsza północno-zachodniego uznano doświadczenia Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu.
Realizacja ekspozycji przybierała i przybierać będzie w przyszłości różne formy, w zależności od przyjętej chronologii urządzanej zagrody i możliwości skompletowania odpowiedniego' materiału wystawienniczego. Większość zagród chłopskich otrzyma wyposażenie charakterystyczne dla pierwszej połowy XX w. Kilka wybranych zagród dokumentować będzie przemiany dokonujące się w sferze kultury wiejskiej od połowy XX w. po lata współczesne. Program budowlano-funkcjonalny tych zagród uwzględnia także przemiany dokonujące się w tym czasie w budownictwie wiejskim.
Dla ekspozycji wnętrz w przysiółku szlacheckim przyjęto ramy czasowe od lat osiemdziesiątych XIX w., po lata dwudzieste obecnego stulecia. W tym okresie (a zwłaszcza do I wojny światowej), szlacheckie wnętrza mieszkalne zdecydowanie różniły się od chłopskich naśladując wzorce miejskie. Urządzanie mieszkań przez szlachtę na modę miejską
zapoczątkowane po roku 1863 było obok ubiorów jednym z najbardziej jaskrawych przejawów podkreślania własnej odrębności w stosunku do uwłaszczonych chłopów.
Rekonstruowanie dziewiętnastowiecznych wnętrz chłopskich z zachowaniem naukowych podstaw jest zadaniem bardzo trudnym i praktycznie nierealnym. Dlatego w obu muzealnych wsiach chłopskich zrezygnowano z urządzania ekspozycji starszych niż z przełomu XIX i XX w. Podjęte zostały natomiast próby odtworzenia izb mieszkalnych szlachty zagrodowej z ostatnich dziesięcioleci XIX w. Ekspozycje te stanowić będą swoistą syntezę opartą na skromnych wynikach badań terenowych, literaturze, zgromadzonych przez Muzeum zabytkach, rekonstrukcjach pewnych elementów wyposażenia odtworzonych na podstawie źródeł ikonograficznych i opisach współczesnych etnografów3. Taka forma ekspozycji będzie stosowana przy urządzaniu zagrody szlachcica cząstkowego i szlachcica „na półwłóczku" z pogranicza ciechanowsko-zawkrzeńskiego.
W dotychczasowych działaniach dominowała forma urządzania wnętrz oparta na wynikach badań przeprowadzonych drogą wywiadu d obserwacji na jednorodnym kulturowo terenie (zazwyczaj kilka, kilkanaście wsi) i zebranym na tym obszarze materiale wystawienniczym. W ten
3 W. Smoleński,, Drobna szlachta w Królestwie Polskim. Studyum etnograficzno-spoleczne, Warszawa 1885; W. Sadkowski, Szlachta drobna w powiecie plońskim i płockim, „Wisła" t. 17, 1903; T. Ruppertowa, O szlachcie drbnej inaczej cząstkowej, „Wisła" t. 2, 1888; M. B i e r n a c k a, Wsie drobnoszla-checkie na Mazowszu i Podlasiu, tradycje historyczne a współczesne przemiany, PAN 1966.
sposób wykonano większość wnętrz w rzędówce, reprezentującej Mazowsze Płockie. Przy aranżacji wnętrza budynku mieszkalnego wykorzystuje się schemat układu mebli i podstawowych sprzętów, funkcjonujących w budynku przeniesionym do skansenu (lub w innym identycznym z tego samego terenu i okresu czasu), zastany in situ lub odtworzony poprzez wywiad. Wyposażenie pozyskuje się w miarę możliwości z bliższej i dalszej okolicy, z której pochodzi urządzana zagroda (obiekt).
Podejmowane są także próby urządzania wnętrz w formie wiernego odtwarzania wyposażenia budynku przeniesionego do skansenu. Taka forma potraktowania ekspozycji odnosi się przede wszystkim do obiektów przemysłowych (kuźnia, olejarnia, wiatrak), niektórych gospodarczych (wozownie, maneże, pomieszczenia dla inwentarza żywego), warsztatów rzemieślniczych, rzadziej budynków mieszkalnych. W ten sposób będą urządzane jedynie dwie chałupy: drobnoszlachecka z Dobrzenic Wielkich k. Sierpca i chłopska z Dębska k. Mławy. W obu przypadkach istnieje możliwość zakupienia budynków łącznie z ich wyposażeniem.
Chałupa z Dobrzenic posiada prawie niezmienione wnętrza od lat dwudziestych, natomiast z Dębska - - od lat czterdziestych XX w Uzyskanie odpowiedniego efektu we wnętrzu realizowanym tą metodą możliwe jest jedynie w przypadku:
- pozyskania wraz z przenoszonym obiektem zabytków ruchomych stanowiących w danym okresie jego wyposażenie (a przynajmniej znacznej jego części),
- wykonania odpowiedniej dokumentacji opisowo-graficzno-fotograficznej umożliwiającej wierne odtworzenie wnętrza,
- zapewnienia konsultacji w trakcie urządzania wnętrza ze strony osób zamieszkujących (użytkujących) obiekt przed jego translokacją do skansenu.
Ten sposób wykonania ekspozycji, aczkolwiek trudniejszy i bardziej pracochłonny, stwarza możliwości odtwarzania wnętrza najbardziej wiernego w stosunku do funkcjonującego w naturze wzorca. Jest to szczególnie ważne dla warsztatów rzemieślniczych i demonstrowanych procesów produkcyjnych (dobór i rozmieszczenie narzędzi używanych i nie używanych w odtwarzanym etapie produkcji, gotowych wyrobów, materiału, odpadów, itp.).
W każdym muzeum skansenowskim wiele uwagi poświęca się właściwej aranżacji wnętrz mieszkalnych, które w sposób najbardziej syntetyczny i czytelny pozwalają jednocześnie zaprezentować wiele wytworów i zjawisk kulturowych charakterystycznych dla danego regionu czy grupy społecznej. Obok sprzętów i zdobnictwa świadczących o potrzebach, możliwościach i upodobaniach estetycznych ludności, można w nich eksponować pracę (wybrane etapy różnych zajęć), zwyczaje, pewne elementy folkloru, itp.
W budynku mieszkalnym koncentrowały się wielorakie działania bytowe rodziny prowadzącej określony typ gospodarstwa wiejskiego. Spośród wielu funkcji jakie spełniały pomieszczenia mieszkalne najistotniejsze znaczenie w procesie urządzania obiektów muzealnych mają:
- funkcja konsumpcyjna (magazynowanie .żywności, przeróbka surowców żywnościowych, przygotowywanie i spożywanie posiłków),
- funkcja rekreacyjna (odpoczynek dzienny i nocny, przyjmowanie gości, życie rodzinne i towarzyskie),
- funkcja produkcyjna (różne zajęcia pozarolnicze, naprawa sprzętów, uprzęży, itp.),
- funkcja związana z utrzymaniem higieny (konserwowanie i przechowywanie odzieży i bielizny, sprzątanie, pranie, mycie),
- funkcja związana z kultem religijnym,
- zdobnictwo mieszkań.
Na Mazowszu północno-zachodnim, podobnie jak w innych regionach kraju, istniały pewne (obowiązujące dla danego okresu) powtarzające się układy wnętrza domów oraz modele ich urządzania i użytkowania. Najstarsze dziewiętnastowieczne budynki mieszkalne obejmują cztery zasadnicze typy chałup jednoizbowych o różnym programie funkcjonalnym wnętrza odpowiadających strukturze społeczno-gospodarczej ludności wiejskiej:
- chałupy z wnętrzem jednotraktowym obejmującym izbę i sień
- chałupy składające się z izby, sieni i komory rozmieszczonych w układzie półtoratraktowym
- chałupy o dwutraktowym asymetrycznym układzie wnętrza obejmującym izbę, alkierz, komorę i narożną sień
- chałupy o dwutraktowym układzie wnętrza obejmującym izbę, alkierz, izdebkę i komorę rozmieszczone po obu stronach asymetrycznej sieni na przestrzał. Ten typ chałupy charakterystyczny był dla szlachty zagrodowej. Izdebka pełniła najczęściej funkcję mieszkania wyrobnika lub dziadków.
W drugiej połowie XIX w. zaczęły upowszechniać się domy dwuizbowe. Zaczęły zanikać komory, które zamieniano na kuchnie lub alkierze. Izdebki przejmowały większość funkcji izb, a te ostatnie zamieniano na reprezentacyjne pokoje. Typ chałupy szlacheckiej (często z sienią umieszczoną centralnie, dzielącą wnętrze na dwie izby i dwa alkierze), upopowszechnił się w tym czasie wśród włościan Mazowsza Płockiego. Zbliżony układ reprezentowały także czworaki i dwojaki włościańskie (Tab I, rys. 7). W okolicach Płocka i Wyszogrodu budowano jedno traktowe dwuizbowe domy z komorą przylegającą do kuchni (Tab. I, rys. 8), niekiedy z alkierzem wydzielonym z jednej z izb. Najzamożniejsza kategoria szlachty zagrodowej wznosiła domy o rozbudowanym programie (Tab. I, rys. 6), niejednokrotnie przekraczającym potrzeby rodziny i gospodarstwa. Na przełomie XIX i XX w. wśród ludności uboższej upowszechnił się dom składający się z dwóch izb i sieni (Tab. I, rys. 9), posiadający wiele wariantów.
W mieszkaniu jednoizbowym występował silny związek pomiędzy rozwiązywaniem potrzeb konsumpcyjnych, prowadzonymi w gospodarstwie zajęciami produkcyjnymi i kultem religijnym. Mniejsze znaczenie miała funkcja rekreacyjno-higieniczna. W mieszkaniach o poszerzonym programie wnętrza istniała możliwość magazynowania pożywienia w komorze, przetrzymywania bielizny i odzieży w alkierzu, a przede wszystkim wzrastała funkcja rekreacyjno-higieniczna poprzez swobodniejsze wydzielanie miejsc do spania. Wydzielenie w chałupie drugiej izby (pokoju), powodowało przejmowanie przez nią funkcji reprezentacyjnych i kultowych, podczas gdy stałe czynności gospodarskie wykonywano nadal w izbie (kuchni).
Rozmieszczenie sprzętów w izbach na Mazowszu północno-zachodnim u schyłku XIX w. nie miało cech specyficznie regionalnych. Od początku XX w. występowały tu powszechnie różne warianty układu równoległego znanego z całego Mazowsza i regionów sąsiednich. Na terenach zamieszkanych przez szlachtę zagrodową przetrwały sporadycznie do lat międzywojennych, szczątkowe warianty niewątpliwie starszego układu diagonalnego5, w formach zbliżonych do spotykanych obecnie w domach drobnoszlacheckich wschodniego Mazowsza i północnego Podlasia. Rozmieszczenie sprzętów w alkierzach, komorach i sieniach nie miało określonego schematu i uzależnione było od potrzeb rodziny zamieszkującej chałupę i upodobań gospodyni. Wzrost stopy życiowej ludności chłopskiej, po uwłaszczeniu, prowadził do stopniowego zaniku gospodarki samowystarczalnej, samowystarczalnych form konsumpcji, przemysłu domowego i rzemiosła wiejskiego. Jednocześnie rosła chłonność rynku wiejskiego na tanie wyroby przemysłowe i produkty wyspecjalizowanych małomiasteczkowych ośrodków rzemieślniczych.
W związku z napływem nowych urządzeń, mebli i sprzętów (o charakterze rekreacyjnym, higienicznym, estetycznym, reprezentacyjnym, związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego itp.), urządzenie wnętrz mieszkalnych podlegało ciągłej ewolucji. Zjawisko to trwa zresztą nieprzerwanie po dzień dzisiejszy, w różnym tempie, w różnych grupach ludności wyraźnie oscylując ku wzorcom lansowanym przez miasto.
Już u schyłku XIX w. zamożna szlachta zagrodowa powszechnie meblowała pokoje sprzętami zakupionymi w mieście 6. Wzorce przenoszone przez szlachtę szybko przejmowali zamożni chłopi. Od początku XX w. zdecydowaną większość mebli i sprzętów na użytek wsi produkowali małomiasteczkowi rzemieślnicy. Powielały one niezbyt rozbudowany wachlarz form i wzorów7. Wyjątek w tym względzie stanowiło Zawkrze,
4W rogach izby naprzeciw wejścia ustawione są łóżka rozdzielone stołem (przysuniętym do ściany lub wysuniętym na izbę); po jednej stronie od wejścia urządzenia ogniowo-ogrzewcze, po drugiej stronie zgrupowane sprzęty gospodarstwa domowego.
5W rogu izby po przekątnej w stosunku do pieca ustawiony stół otoczony ławami, w rogu obok wejścia zgrupowane sprzęty gospodarstwa domowego.
6„W domach meble zakupione w mieście. Meble takie stawia się w pierwszym od wejścia pokoju, w którym nie umieszcza się łóżek". W. Sadkowski, Szlachta drobna w powiecie płońskim i płockim, „Wisła" t. 17, 1903.
„Pierwszy pokój z sieni jest bawiamią, z firankami siatkowymi, muślinowymi lub wreszcie z kolorowego perkaliku, pod oknem kanapa, stół, lampa, pod drugą ścianą komoda (wszystko okrywają serwety szydełkowe lub siatkowe własnego wyrobu (...). Drugi pokój sypialny. Łóżka wznoszą się pompatycznie do sufitu... w kątach ogromne szafy z ubraniem, bielizną, duże, dwie lub jedna..." T. Ruppertowa, O szlachcie drobnej inaczej cząstkowej, „Wisła" t. 2, 1888.
7 „Wszystkie meble wyrabiane są przez małomiasteczkowych stolarzy (bardzo rzadko na miejscu) i sprzedawane na jarmarkach i targach. Meble są najczęściej tandetne, brzydkie, nietrwałe i naśladują najbliższe wzory, spotykane wśród ludno-
którego tereny nasycali swoimi wyrobami stolarze z Żuromina, wytwarzający meble o specyficznych cechach stylowych. Na opóźnionym gospodarczo Poborzu i Zawkrzu jeszcze w latach międzywojennych produk¬wali sprzęty nieliczni rzemieślnicy wiejscy, kontynuujący rodzime tradycje w zakresie form i zdobnictwa.
Program Muzeum Wsi Mazowieckiej zakłada docelowo zaprezentowanie około trzydziestu chałup z pełnym wyposażeniem, w tym jedenastu z Mazowsza Płockiego, dwunastu z Mazowsza Ciechanowskiego i Zawkrza, pięciu drobnoszlacheckich oraz dwóch-trzech z innych regionów Mazowsza (subregion gąbińsko-sannicki i Kurpiowska Puszcza Biała). Zachodziła obawa, że tak duża ilość wnętrz mieszkalnych z Mazowsza północno-zachodniego może spowodować monotonne powielanie podobnych schematów i niewiele różniących się form wytworów składających się na ich wyposażenie. Dążąc do maksymalnego różnicowania ekspozycji dużo uwagi poświęcono wyborowi tematów i odpowiedniej
ści zamożniejszej. Charakter ich nie wypływa z potrzeb i rozwijających się samodzielnie upodobań ludności włościańskiej, lecz jest niejako narzucony z zewnątrz", M. Kacprzak, Wieś płocka warunki bytowania, Warszawa 1937, s. 91.
aranżacji poszczególnych pomieszczeń, starając się, ażeby prezentowane w nich treści odpowiadały tendencjom przemian zachodzących w urządzaniu domów na danym terenie.
W zagrodach z wystrojem codziennym obok podstawowego wyposażenia zostaną pokazane różne zajęcia domowe oraz zajęcia związane z samowystarczalnością gospodarstwa wiejskiego. W chałupach będą demonstrowane m. in.: wyrób mąki i kaszy, wypiek chleba, przetwórstwo mleka, obróbka miodu i wosku, wyrób świec, maglowanie i prasowanie odzieży, obróbka włókna i tkactwo, wyrób słomianych naczyń zasobowych, itp. W budynkach gospodarczych — różne sposoby omłotu zboża, czyszczenie ziarna, itp. W kilku chałupach postanowiono odtworzyć wystrój związany z obrzędowością doroczną i rodzinną oraz aspektami życia religijnego (święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy, chrzciny, podejmowanie gości, księdza po kolędzie, kopii obr...
helenka_22