CENZURA Ingerencja i prewencja.pdf

× rp.pl

Dodatek specjalny w 20. rocznic´ likwidacji cenzury w Polsce

I NGE R E NC JA < Sekretarz gene-

ralny KC KPZR

Leonid Bre˝niew

przemawia

w Hucie Warsza-

wa, listopad

1968 roku.

Delegacja so-

wiecka bawiła

wtedy na

V Zjeêdzie PZPR.

Cenzura

zatrzymała

zdj´cie zapewne

z powodu gestu

genseka na tle

godła polskiego.

To i dalsze zdj´-

cia w dodatku

nale˝à do tzw.

zdj´ç zakaza-

nych CAF/PAP ,

których wystaw´

zorganizowała

12 lat temu

red. Dobrochna

K´dzierska

prewencja

Czwartek | 8 kwietnia 2010

Myszki

20 lat temu zlikwido-

wano w Polsce cen-

zur´. Ludzie dobie-

gajàcy obecnie eme-

rytury pracowali

w jej zasi´gu przynajmniej przez poprzed-

nie 20-lecie. Dziennikarzom, pisarzom i saty-

rykom ci´to teksty, plastykom odrzucano

projekty, re˝yserom wyrywano sceny, a milio-

ny czytelników i widzów pozbawiano wolne-

go słowa. Z kolei ludzie młodzi, a nawet

40-latki, cenzury nie doÊwiadczyli w ogóle.

Naszym dodatkiem chcemy dziÊ jednym

przypomnieç, a drugich powiadomiç, czym

przez 45 lat tak zwanej Polski Ludowej były

u nas INGERENCJA i PREWENCJA.

Ingerencja oznaczała usuni´cie przez cen-

zora całoÊci lub cz´Êci utworu. Prewencja zaÊ

to działanie wyprzedzajàce moment rozpo-

wszechnienia utworu, a wi´c uniemo˝liwia-

jàce jego społeczny odbiór. Tym właÊnie zaj-

mował si´ Główny Urzàd Kontroli Prasy, Pu-

blikacji i Widowisk. Poza tym autor i redak-

tor cz´sto otrzymywali reprymend´ od wła-

dzy politycznej, czyli Komitetu Centralnego

Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej,

za samà prób´ nieprawomyÊlnego przekazu,

a jeÊli si´ to powtarzało – byli karani zakazem

pisania i odwoływaniem ze stanowiska.

A wi´c prewencji towarzyszyła represja.

W krajach oÊciennych – ZSRR, NRD i Cze-

chosłowacji – w ciàgu wielu lat nie stosowa-

no cenzury prewencyjnej, a jednak kaganiec

zało˝ony tam twórcom zamykał im usta bez

porównania bardziej ni˝ w PRL. Ów pozorny

paradoks wynikał z niebywałej ostroÊci re-

presji. U sàsiadów po prostu ka˝dy redaktor

i – co gorsza – niemal ka˝dy autor stawał si´

ze strachu własnym cenzorem.

U nas jednak wiele rzeczy przemycano,

omijajàc sprytnie zapisy cenzorskie oraz pi-

szàc aluzyjnie. Stàd właÊnie znane powie-

dzenie o PRL jako najweselszym baraku

obozu socjalistycznego. Autorzy nauczyli si´

pisaç mi´dzy wierszami, a czytelnicy – mi´-

dzy nimi czytaç. Cała szkoła polskiego felie-

tonu opierała si´ na tej umiej´tnoÊci. Cenzo-

rzy okazywali si´ bezradni albo przymykali

oczy. Niezmiernie rzadko, ale zdarzało si´

te˝, ˝e sam cenzor radził, jak ominàç jakiÊ

głupi zapis. U schyłku PRL, jak w epoce

upadku monarchii habsburskiej, zwykli lu-

dzie, nawet niektórzy cenzorzy, nie wierzyli

ju˝ w celowoÊç utrzymywania fikcji...

Ale wczeÊniej ka˝demu w miar´ przyzwo-

itemu człowiekowi zajmujàcemu si´ pisa-

niem cenzura niejeden raz musiała dopiec.

Publikujemy dalej przykłady przypomniane

przez kilku znanych twórców. Ze swych

skromnych doÊwiadczeƒ w „Tygodniku De-

mokratycznym” najbardziej pami´tam wal-

k´ o sformułowanie „Powstanie warszawskie

– ostatnie ogniwo wielkich polskich powstaƒ

narodowych”. W 1979 roku dla cenzora takie

okreÊlenie było niedopuszczalne. Rok póê-

niej nie chciano mi puÊciç całego reporta˝u

ze Stoczni Gdaƒskiej. Widziałem pierwszy

dzieƒ wolnej Polski i takà ocenà chciałem si´

² Ingerencja cen-

zury zaznaczona

w tekÊcie Kisiela

(Stefana Kisie-

lewskiego)

zamieszczonym

w „Tygodniku Po-

wszechnym”

podzieliç z czytelnikiem. O dziewi´ç lat

za wczeÊnie... Dopiero Êp. redaktor Krzysztof

Boruƒ poradził mi, ˝ebym zamiast własnych

ocen napisał godzina po godzinie, co widzia-

łem. Same fakty. Ze smutkiem patrzyłem

na wykastrowany materiał w druku, a˝ tu

dzwoni kolega i powiada: – Dobrze napisa-

łeÊ! Ale ˝e ci puÊcili?...

W 1987 roku w relacji z papieskiej mszy

Êwi´tej na Zaspie napisałem, ˝e przyszło lu-

dzi „milion... mo˝e dwa miliony”. – Nikt tego

nie liczył; nie podajemy! – upierał si´ cenzor.

W sprawozdaniu ze spotkania z Ojcem Âwi´-

tym na placu Defilad zauwa˝yłem harcerzy

roznoszàcych wod´ wÊród pielgrzymów.

Słysz´: – Nie było tam harcerzy! – Jak to, sam

ich widziałem! – Byli to członkowie nielegal-

nego ZHR; mam kategoryczny zapis! Zdaje

si´, ˝e wywalczyłem zamiast „harcerzy”

– „chłopców w harcerskich mundurkach”.

Takie to były zabawy z myszkami, jak nazy-

wał cenzorów Stefan Kisielewski, nawiàzujàc

do adresu centrali GUKPPiW w Warszawie:

Mysia 2. Wszyscy moi koledzy rówieÊnicy

znali ten adres. Dobrze, ˝e myszki si´ stamtàd

wyprowadziły i od 20 lat nie gryzà... ·

i ludzie

MACIEJ ROSALAK

Czwartek | 8 kwietnia 2010

P o obj´ciu władzy w Polsce

przez komunistów wprowa-

dzono prewencyjnà i wtórnà

kontrol´ prasy. Poczàtkowo

sprawy te znajdowały si´

w kompetencjach Wydziału

Informacyjno-Prasowego

Resortu Informacji i Propagandy PKWN (po-

tem Ministerstwa Informacji i Propagandy),

kierowanego przez Jerzego Borejsz´. Napo-

tykało to niezadowolenie innych komórek

rzàdowych, które predestynowały do nad-

zoru nad prasà, szczególnie Ministerstwa

Administracji Publicznej. Wynikało to z fak-

tu, ˝e w okresie II RP aparat kontroli umiej-

scowiony był w odpowiednich wydziałach

administracji paƒstwowej. Dlatego stwarza-

ne przez PKWN, a potem Rzàd Tymczasowy

instytucje i poszczególne struktury kontroli

prasy napotykały opór tworzàcych si´ tere-

nowych urz´dów pełnomocników, gdy˝

chcàc kontynuowaç przedwojennà prakty-

k´, one tak˝e aspirowały do sprawowania

nadzoru nad prasà.

Spory kompetencyjne pomi´dzy organa-

mi administracji publicznej a aparatem pro-

pagandy nie zostały za˝egnane, kiedy Mini-

sterstwo Bezpieczeƒstwa Publicznego (MBP)

powołało kolejny organ kontroli. Było nim

Centralne Biuro Kontroli Prasy, Kin, Radia

(Centralne Biuro Kontroli Prasy, Publikacji

i Widowisk) przy MBP, od 19 stycznia 1945 r.

na mocy rozporzàdzenia ministra Stanisława

Radkiewicza zajmujàce si´ m.in. cenzurà pra-

sy. Dyrektorem został Leon Rzendowski. Za-

rzàdzenie ministra Radkiewicza było lako-

niczne. Nie okreÊlono celów, zadaƒ, kompe-

tencji i struktury tego organu. Wydaje si´, ˝e

odnoÊne wytyczne zostały udzielone pra-

cownikom w inny sposób. „Organami Cen-

tralnego Biura na obszarach województw by-

ły wojewódzkie biura kontroli prasy, publika-

cji i widowisk (WBKPPiW), bezpoÊrednio

podporzàdkowane centrali i, podobnie jak

WUIiP, przez nià finansowane i merytorycz-

nie obsługiwane. [...] Na terenach powiatów

kontrola prasy, publikacji nieperiodycznych

druków, widowisk i bazy poligraficznej nale-

˝ała z reguły do jednoosobowych powiato-

wych pełnomocników biur wojewódzkich”.

15 listopada 1945 r. Tymczasowy Rzàd

JednoÊci Narodowej podjàł decyzj´ o od-

³ Styczeƒ 1963 roku.

Podczas polowania

w Białowie˝y odbyły si´

nieoficjalne rozmowy

Władysława Gomułki

z Nikità Chruszczowem

(wszystkie zdj´cia

stamtàd trafiły

do zamkni´tego

Archiwum II znajdujàcego

si´ pod specjalnym

nadzorem)

< Marsz głodowy w Łodzi

zorganizowany 7 czerwca

1981 roku

CodziennoÊç cenzora

Radzieckim – jest trwałym czynnikiem roz-

woju naszej recesji i protekcjonizmu”. Za ten

skandal osoba nadzorujàca numer oficjalne-

go organu prasowego KC PZPR zapłaciła

dyscyplinarnym zwolnieniem z pracy.

Dla unikni´cia podobnych zdarzeƒ cenzo-

rów wyposa˝ano w bardzo szczegółowe in-

strukcje. W pierwszym rz´dzie była to podzie-

lona na działy tematyczne „Ksi´ga zapisów

i zaleceƒ”. Zawierała ona drobiazgowe przepi-

sy, jakie informacje nale˝y zatrzymywaç, a ja-

kie puszczaç w obieg. Wedle jej nakazów cen-

zor musiał zarówno likwidowaç wszelkà kry-

tyk´ władz partyjnych i paƒstwowych, ale te˝

np. kpiny i naigrywania si´ z telewizji, funkcjo-

nujàcego w niej „poziomu propagandy i j´zy-

ka”, a wszystko do „zapewnienia właÊciwego

klimatu społecznego wokół tej instytucji”. Na-

wet dowcipy z festiwalu piosenki ˝ołnierskiej

w Kołobrzegu „Ksi´ga” uznawała z niedo-

puszczalne. Bo z wojskiem nie było ˝artów.

„Cenzura wykreÊliła z noweli Bajona

– »Szedłem z Wojskiem Polskim od Lenino

do Berlina i potrafi´ odró˝niç wystrzał

od pierdni´cia«, nie dlatego, ˝e słowo pierd-

ni´cie jest nieprzyzwoite, ale dlatego, ˝e cen-

zura uznała, ˝e jest to słowo obraêliwe dla

Wojska Polskiego” – skar˝ył si´ publicznie

w 1973 r. podczas zjazdu Zwiàzku Literatów

Polskich Jarosław Iwaszkiewicz.

„Ksi´g´ zapisów i zaleceƒ” uzupełniał

przeglàd tekstów niedopuszczonych

do druku, tzw. Przeglàd Ingerencji, wydawa-

ny w formie biuletynów dziennych, dwuty-

godniowych oraz podsumowujàcych – mie-

si´cznych i kwartalnych. Na zamówienie

spoza GUKPPiW tworzono te˝ oceny i anali-

zy. Istniał równie˝ „Wykaz zb´dnych inter-

wencji”, w którym analizowano teksty, za-

trzymane przez nadgorliwych cenzorów,

SYSTEM | Dopóki działania urz´du spowijała mgła tajemniczoÊci, wzbudzało to strach

P rawie absolutna kontrola

ich czeka. Pisarz Jerzy Putrament zapami´-

tał, i˝ Berman poinstruował obecnych słowa-

mi: „Dla was jako pracowników kontroli pra-

sy wa˝nym jest mieç poczucie granic krytyki,

granic dopuszczalnej krytyki. I gdybyÊcie za-

pytali o recept´, jak wytyczyç, jak uchwyciç,

jak mieç magiczne tabelki, to odpowiem, ˝e

nie ma” – po czym dodawał: „naszym wspól-

nym wysiłkiem b´dziemy szukali rozwiàza-

nia codziennie, co godzin´”.

Faktycznie, pomimo pomocy doradców

z Moskwy i wydaniu w lipcu 1946 r. przez Kra-

jowà Rad´ Narodowà dekretu, który dawał

cenzorom niczym nieograniczonà władz´

nad wszelkimi Êrodkami przekazu (ich decy-

zje były ostateczne i nie podlegały apelacji),

budowa całego systemu kontroli trwała kilka

lat. Od połowy lat 50., choç stalinowski terror

był ju˝ wspomnieniem, działania GUKPPiW

okazywały si´ bardzo skuteczne i to pomimo

˝e zatrudniano niespełna pi´çset osób. Mogli

działaç efektywnie, poniewa˝ nastàpiło – jak

to ujàł Stefan Kisielewski w artykule dla dru-

goobiegowego pisma „Zapis” – „przyzwycza-

jenie piszàcych, aby myÊleli i formułowali swe

myÊli w pewien okreÊlony sposób, bo pisanie

w inny sposób b´dzie likwidowane lub przez

odpowiednie skreÊlenia zmieniane”.

Potem artykuły w gazetach cenzurowali

redaktorzy naczelni, wydawcy ksià˝ki, a fil-

my uczestnicy pokazów kolaudacyjnych.

W radiu i telewizji zajmowało si´ tym kierow-

nictwo przedsi´biorstw. Na własnà r´k´

kontrolà parali si´ te˝ ludzie sprawujàcy

wa˝ne funkcje partyjne.

„W ogóle istnieje du˝a rozpi´toÊç mi´dzy

naszym post´pem materialnym a brakiem

»post´pu wolnoÊci«. Np. sekretarz KW (Ko-

mitetu Warszawskiego PZPR – przyp. aut.)

czyta wszystkie teksty kabaretów i osobiÊcie

odrzuca te, które – jak twierdzi – sà skiero-

wane przeciwko władzy” – zapisał pod da-

tà 9 maja 1974 r. w swoim dzienniku minister

kultury Józef Tejchma. Jednym słowem cen-

zor znajdował si´ na samym koƒcu tego łaƒ-

cucha i otrzymywał do oceny produkt skon-

trolowany ju˝ kilkakrotnie.

nad Êrodkami masowego

przekazu pozwalała wła-

dzom PRL na kreowanie na-

miastki rzeczywistoÊci.

Do jej funkcjonowania na co

dzieƒ wystarczała praca led-

wie pół tysiàca ludzi.

„Po raz pierwszy usłyszałem wtedy nazw´

urz´du. Nie skojarzyło mi si´ zupełnie nic.

MyÊlałem, ze to b´dzie papierkowa robota

w biurze” – opowiadał były cenzor w ksià˝ce

Pawła Misiornego „Ja, Tomasz Strzy˝ewski”.

„Ujrzałem setki zapisów i przykładów inge-

rencji. Zobaczyłem, ˝e cenzura niszczy wszyst-

ko, czuwa nad najdrobniejszymi sprawami. To

mnie poraziło!” – wspominał Strzy˝ewski.

DrobiazgowoÊç systemu

Nadkontrolerzy kontroli

Pomimo i˝ kontrola była tak wielostop-

niowa wpadki wcale nie nale˝ały do rzadko-

Êci. O tym, jak ˝ycie lubi byç złoÊliwe, przeko-

nali si´ cenzorzy z urz´du przy ul. Mysiej

w Warszawie choçby pod koniec grud-

nia 1978 r., kiedy na pierwszej stronie „Try-

buny Ludu” puszczono do druku informa-

cj´, i˝: „Wymiana handlowa – a ÊciÊlej mó-

wiàc współpraca gospodarcza ze Zwiàzkiem

Kiedy w maju 1945 r. odbyła si´ w Warsza-

wie pierwsza konferencja rzàdowa poÊwi´-

cona budowie aparatu cenzury, co nadzoro-

wało Ministerstwo Informacji i Propagandy,

prowadzàcy obrady Jakub Berman nie po-

zostawiał obecnym złudzeƒ, jak ci´˝ka praca

SEBASTIAN LIGARSKI (IPN)

ANDRZEJ KRAJEWSKI (IPN)

Czwartek | 8 kwietnia 2010

Krótki kurs

Moje boje z Mysià

historii

GUKPPiW

³ Portal GUKPPiW z ul. Mysiej 2 w Warszawie (obecnie przeniesiony do siedziby PAP)

URZÑD | Był dyspozycyjny wobec dyrektyw płynàcych

z KC PPR, a potem KC PZPR, i doskonale realizował

nało˝one na siebie zadania

Trz´sienie ziemi w Pile

dzieleniu cenzury od MBP. Powołano Głów-

ny Urzàd Kontroli Prasy, Publikacji i Wido-

wisk podporzàdkowany Prezydium Rady

Ministrów. Zmiana ta i tak nie zakoƒczyła

sporów kompetencyjnych pomi´dzy po-

szczególnymi agendami rzàdowymi, a tak˝e

nie wpłyn´ła znaczàco na zmian´ wizerunku

MBP, które nadal postrzegano jako główny

organ kontroli prasy. Ostatecznie 5 lipca

1946 r. dekretem powołano GUKPPiW pod-

legły prezesowi Rady Ministrów, na mocy

którego stał si´ on naczelnym organem kon-

troli w paƒstwie.

W praktyce od 1948 r. stał si´ centralnym

oÊrodkiem nadzoru nad prasà, gdy˝ skupił

w swoich r´kach całokształt zagadnieƒ z nià

zwiàzanych. Był dyspozycyjny wobec dyrek-

tyw płynàcych z KC PPR, a potem KC PZPR

i doskonale realizował nało˝one na siebie za-

dania, a niektóre z nich sam inspirował. De-

kretem z 28 lipca 1948 r. znowelizowano usta-

w´ o tym organie de iure, nadajàc mu upraw-

nienia, które posiadał ju˝ wczeÊniej (m.in.

nadawanie koncesji, decyzje o nakładach

i obj´toÊci przej´te po likwidacji MIiP). Kolej-

na nowelizacja z 22 kwietnia 1952 r. poszerza-

ła jego kompetencje. Nowy statut z 1972 r.

wprowadził zmiany w strukturze organiza-

cyjnej cenzury. Dotychczasowe urz´dy woje-

wódzkie i miejskie przekształcono w delega-

tury, co wa˝niejsze jednak Urzàd został wyj´-

ty spod kodeksu post´powania administra-

cyjnego i nadano mu statut organu kontroli.

Kolejna zmiana dokonała si´ po wprowadze-

niu nowej reformy administracyjnej w 1975 r.

i 16 delegaturom w najwi´kszych miastach

podporzàdkowano 35 oddziałów.

Jednym z najcz´Êciej wysuwanych postu-

latów podczas karnawału „SolidarnoÊci” by-

ła likwidacja cenzury. Władze nie zgodziły

si´ na taki akt, lecz ograniczyły jego rol´

w lipcu 1981 r. na mocy ustawy konsultowa-

nej przez prawników zwiàzanych z NSZZ

„SolidarnoÊç” i przedstawicieli Komitetu

Porozumienia Stowarzyszeƒ Twórczych

i Towarzystw Naukowych. Najwa˝niejszà

zmianà była mo˝liwoÊç odwołania od decy-

zji GUKPPiW do Naczelnego Sàdu Admini-

stracyjnego. Ustaw´ znowelizowano

w 1983 r. Ostatecznie 11 kwietnia 1990 r.

Urzàd przestał istnieç na mocy nowej usta-

wy o prawie prasowym. ·

Janusz Rewiƒski

satyryk, aktor

– Scenariusze programu kabaretu Tey od-

dawaliÊmy pracownikowi, który wiózł je

do Warszawy, na Mysià. Stamtàd teksty

wracały z wykreÊlonymi pointami. Gdy po-

jawiała si´ gra słów w rodzaju „haraszo,

czyli horror show”, cenzor momentalnie

wyrzucał „horror show”.

Zdarzało si´ te˝, ˝e program kabaretu za-

twierdzano po tym, jak na przedstawieniu

pojawił si´ pracownik delegatury Urz´du

Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Po-

znaniu. Obserwował reakcj´ widowni

i skreÊlał nawet to, czego nie rozumiał. Pa-

mi´tam taki dialog z Zenonem

Laskowikiem. „Czy słyszałeÊ, ˝e w Pile by-

ło trz´sienie ziemi?”. „Nie w Pile, tylko

w Chile” – odpowiadał Laskowik i pokazy-

wał r´kà: „Tu le˝y Chile, a Piła le˝y

tak”. I ludzie trz´Êli si´ ze Êmiechu. Przy-

znaj´, ˝e do dziÊ nie bardzo wiem dlacze-

go. Cenzor te˝ pewnie nie wiedział, ale dla

pewnoÊci wykreÊlił.

A finał dialogu wyglàdał tak: „Nie w Chile,

w Pile. èle posiali kukurydz´ i naczelnik

gminy kazał wziàç ziemi´ w sito i trz´Êli

do ziarna”. I t´ point´ cenzor tak˝e wywalił.

Nie zrezygnowaliÊmy z tego skeczu i wtedy

wkraczał do akcji dyrektor Estrady. Co

dzieƒ pilnował, ˝ebyÊmy tego ˝artu nie po-

wtarzali. Nie zawsze mu si´ udawało

i któregoÊ dnia pojawił si´ rozeêlony apa-

ratczyk z Piły. Okazało si´, ˝e tamtejszy

pierwszy sekretarz miał nam za złe, i˝ êle

mówimy o jego mieÊcie.

Mam dokument, w którym pan dyrektor

ostrzega, ˝e jeÊli tak dalej pójdzie, zaka˝e

nam pracy. A to ju˝ Êmieszne nie było.

–notował Bartosz Marzec

Stra˝ak zamiast policjanta

(fragment opowiadania)

aby na tych przykładach uczyç wszystkich

elastycznoÊci.

Wyposa˝eni w te instrukcje pracownicy

GUKPPiW kontrolowali praktycznie wszyst-

ko, co ukazywało si´ na piÊmie, wizytowali

wystawy w muzeach, recenzowali plakaty,

zaproszenia, obserwowali próby sztuk te-

atralnych, kolaudowali filmy i programy ra-

diowe oraz telewizyjne. Podczas swej wyt´-

˝onej pracy ka˝dego miesiàca ingerowali

w sprawdzane materiały od 600 do na-

wet 1000 razy. Przy czym zawsze dbano, ˝e-

by liczba interwencji nie była ani zbyt mała,

co Êwiadczyłoby o nadmiernym liberali-

zmie, ani zbyt du˝a, co mogłoby wywoływaç

wra˝enie represyjnoÊci.

150 nazwisk. Trafili na nie m. in.: Jerzy Andrze-

jewski, Jacek Bocheƒski, Kazimierz Brandys,

Marian Brandys, Zbigniew Herbert, Stefan Ki-

sielewski, Andrzej Kijowski, Antoni Słonimski,

Wanda Wiłkomirska i wiele innych sławnych

osób. Represje wobec buntowników nie koƒ-

czyły si´ nawet po Êmierci. Gdy zmarł Melchior

Waƒkowicz, z 19 materiałów prasowych na jego

temat, cenzura zdj´ła 15 w całoÊci, a cztery po-

zostałe mocno okroiła.

Ten rodzaj kary miał t´ zalet´, ˝e władze

nie musiały nikomu wytaczaç procesów po-

litycznych, a jednoczeÊnie osiàgały zamie-

rzony efekt zastraszenia Êrodowisk twór-

czych. Dopóki cenzorzy działali zakulisowo,

a cały system spowijała mgła tajemniczoÊci,

wzbudzało to niewàtpliwie strach. Jednak

wiosnà 1977 r. cenzor Tomasz Strzy˝ewski

przemycił do Szwecji kopi´ tajnej „Ksi´gi za-

pisów i zaleceƒ”. Jej treÊç wstrzàsn´ła polski-

mi elitami intelektualnymi.

„Ci ludzie wszystko wiedzà o swoich

zbrodniach i bzdurach, to sà cynicy najwi´k-

si jacy istniejà, groza wieje z tego dokumen-

tu” – zapisał zaszokowany Stefan Kisielew-

ski. JednoczeÊnie uchylenie ràbka tajemnicy

powodowało, ˝e najwa˝niejszy element sys-

temu – strach ofiar – bardzo osłabł.

„TyÊ jest, cenzuro, wcale nie taka straszna/

Nie kazamaty ani krople słonej wody/ Co pły-

nà po ciemnych i kamiennych Êcianach, / Nie

Êwist pejcza i krwawe zakl´cia, /Wesoło gwi˝-

d˝e czajnik, kawy domowy zapach/ w kàtach

si´ rozpiera i słychaç wysoki/ Perlisty Êmiech

za˝ywnej urz´dniczki/ Która trzyma w r´kach

zwyczajne no˝yczki” – opowiadała czytelni-

kom napisana wówczas przez Adama Zaga-

jewskiego „Mała piosenka o cenzurze”. Widok

tak banalnego oblicza zła powodował, ˝e bunt

stawał si´ nieuchronny. ·

Marek Nowakowski

pisarz

MieliÊmy szkopuł. Ja i Redaktor. Jemu

opowiadanie si´ spodobało i chciał druko-

waç. Dla mnie to była nobilitacja: druk

w najpowa˝niejszym miesi´czniku literac-

kim stolicy. Szpalty korekt cieszyły moje

oko. Były w trzech egzemplarzach. Jeden

wrócił z cenzury. Redaktor osadził papiero-

sa w szklanej lufce. Długi czas nie zapalał

i dumał. Patrzyłem sm´tnie w długie paski

korektorskiego składu. Rzecz dotyczyła

ucieczki starców z domu spokojnej staro-

Êci. Nocà przywieziono tam trumny ze

spółdzielni stolarskiej specjalizujàcej si´

w wyrobie tego asortymentu. Starcy majà

płytki sen i bez trudu odkryli przyczyn´

nocnego hałasu. Popadli w panik´.

– B´dà wykaƒczaç – przekazywali sobie

złowró˝bnà wiadomoÊç.

Ju˝ to sformułowanie spowodowało wy-

krzyknik cenzora. Ale miar´ jego

cierpliwoÊci przebrała ucieczka starców

i pogoƒ za nimi. Âcigała ich milicja.

– Absolutnie nie zgadzajà si´ na milicj´

– rzekł Redaktor i dodał, i˝ wcale nie prze-

konał ich argument o humanitarnych

wzgl´dach poÊcigu. Wczesna wiosna była

wtedy i chodziło przecie˝ o zdrowie obozu-

jàcych w plenerze uciekinierów.

– Dopatruj´ si´ w tym szyderstwa w szer-

szym aspekcie. Decyzja cenzora oznaczała

dla mnie koniec nadziei na druk opowiada-

nia.

Nagle zgaszone dotàd i apatyczne oczy

Redaktora rozbłysły intensywnie. Zapalił

wreszcie papierosa.

– Eureka! – wykrzyknàł.

Pochylił si´ nad tekstem.

– A gdyby tak... dajmy na to – przeciàgał

słowa – milicj´ zamieniç na stra˝ po˝arnà.

Niech Êcigajà ich stra˝acy. Popatrzyłem

na niego zaskoczony. On ju˝ z korekty po-

czàł wyławiaç gliniarzy i zamieniaç ich

na stra˝aków.

– Popatrz! – tłumaczył. – To nabiera jesz-

cze bardziej przewrotnego znaczenia.

Wyrobiony czytelnik natychmiast skojarzy

o kogo chodzi w istocie. Kamufla˝ wzmoc-

ni wymow´ tekstu. Zresztà zostawimy tu

i tam pewne drobiazgi niepozostawiajàce

wàtpliwoÊci.

Wahałem si´, czy przystaç na takà kosme-

tyk´. Ale bardzo pragnàłem, ˝eby

opowiadanie ujrzało Êwiatło dzienne. Zgo-

dziłem si´ wi´c. Wtedy Redaktor ze

stra˝akami, którzy zluzowali ze wszystkich

posterunków milicjantów, pobiegł z powro-

tem do cenzury. Wrócił rozpromieniony.

– PrzechytrzyliÊmy ich! – obwieÊcił

w drzwiach, potrzàsajàc plikiem szpalt.

Sam uwierzyłem w mocniejszà wymow´

tekstu i czytajàc na spotkaniach z czytelni-

kami fragmenty opowiadania

akcentowałem z naciskiem słowo „stra˝ak”

w ró˝nych odmianach i sytuacjach. Słucha-

cze na ogół bezbł´dnie odczytywali

intencj´ kamufla˝u i wyra˝ali uznanie. Tylko

raz pewien młody człowiek powiedział: Ja

tego nie rozumiem. Dlaczego stra˝acy? To

zupełnie bez sensu. Nie dał si´ przekonaç.

(...)

Najwa˝niejsze: kadry

Jednym z najwa˝niejszych, a byç mo˝e na-

wet najistotniejszym elementem pracy cenzora

było orzeczenie, które jednostki sà najniebez-

pieczniejsze dla systemu oraz nast´pnie wystà-

pienie do właz o zgod´ na ich przykładowe

ukaranie. GUKPPiW tolerował zdj´cie prze-

ci´tnie około pi´ciu artykułów jednego autora

w ciàgu roku, potem zaczynał wyciàgaç wobec

niego konsekwencje. NajboleÊniejszà był zakaz

publikacji i pojawiania si´ w mediach. Taka oso-

ba po prostu znikała i nie dopuszczano, by po-

jawiała si´ choç informacja o tym, ˝e istnieje. Co

gorsza, ukarany twórca tracił mo˝liwoÊç zara-

biania na ˝ycie, co zwykle oznaczało popadni´-

cie w powa˝ne tarapaty finansowe. W drugiej

połowie lat 70. po akcjach protestacyjnych

w Êwiecie kultury, przez listy osób ukaranych

zakazem publikacji przewin´ło ponad

„Portret artysty z czasu dojrzałoÊci”

– wydawnictwo NOW-a, 1987 r.

Czwartek | 8 kwietnia 2010

Dokument haƒby

CENZOR | Owszem, „Czarna ksi´ga cenzury” stawia włosy na głowie, ale diabeł tkwił mi´dzy wierszami

N asz program b´dzie

postaç wkrótce po podj´ciu przezeƒ pracy.

Nadto losy zamordowanego w Katyniu

dziadka popchn´ły cenzora do antyre˝imo-

wego wystàpienia.

WàtpliwoÊci rozwiewa redaktor „Aneksu”

Eugeniusz Smolar, co wa˝ne: traktowany z

niech´cià we wspomnieniach bohatera.

„…Uwagi dotyczàce kwestii finansowych nie

powinny przysłaniaç istotnych motywacji

patriotycznych, którymi bez wàtpienia kie-

rował si´ T. Strzy˝ewski, miesiàcami kopiu-

jàc dokumenty cenzury, a nast´pnie prze-

mycajàc je do Szwecji”.

z cenzorskimi zaleceniami nijak si´ ma do re-

aliów, ale trafnie powiada J. Bralczyk, ˝e całkowi-

ta niezale˝noÊç propagandowego opisu od rze-

czywistoÊci jest manifestacjà siły.

Zarazem dostrzec mo˝na staranie o dys-

trybucj´ informacji. Społeczeƒstwo dzielone

jest na rozmaite grupy o ró˝nym stopniu po-

informowania. Wiedzieç gdzie, co i ile mo˝na

powiedzieç, to wa˝na kompetencja, której

si´ nabywa, obcujàc z cenzurà.

Narzuca si´ zarazem pytanie o szczegóło-

woÊç zapisów. „Czarna ksi´ga” chwyta bo-

wiem moment, gdy ich liczba i drobiazgo-

woÊç si´gn´ła zenitu. Partyjni decydenci kon-

statowali post factum nadmiar regulacji. Ten

niepohamowany (przynajmniej do momen-

tu publikacji ksi´gi) rozrost wynika z konflik-

tu urz´dniczej „logiki stosownoÊci” i partyjnej

„logiki konsekwencji”. Cenzor bowiem wikła-

ny jest przez swych mocodawców w nieroz-

wiàzywalny dylemat bycia elastycznym tam,

gdzie istniejà wyraêne zalecenia, i pryncy-

pialnym tam, gdzie brak jakichkolwiek wy-

tycznych. A skoro nie radzi sobie z tym amba-

rasem, to nale˝y przymno˝yç mu wskazó-

wek, a nadto przypominaç cenzorom, ˝e

„ka˝da wasza decyzja jest decyzjà politycznà”

(Stefan Olszowski). GUKPPiW pełnił rol´ zde-

rzaka, którego istnienie dawało patent na nie-

winnoÊç decydentom partyjnym („za du˝o

wam skreÊlili, my to zmienimy”).

od czasu do czasu mo˝na coÊ z cenzorem zała-

twiç, obgadaç. Okazało si´, ˝e od urz´dników

mało zale˝y”. Protesty wyra˝one w roku 1977

w listach episkopatu, PEN Clubu czy towa-

rzystw Socjologicznego i Filozoficznego nie

pozostawiały złudzeƒ: przekonywanie, ˝e sys-

tem jest dobry, lecz tu i ówdzie wypaczajà go

rozwielmo˝nione instytucje, skazane jest

na pora˝k´. Odło˝onym skutkiem publikacji

„Czarnej ksi´gi” była zatem ustawa o kontroli

publikacji z 1981 r., pierwsza w dziejach PRL,

która poddawała aparat kontroli myÊli jakie-

muÊ, nawet jeÊli momentami tylko iluzorycz-

nemu, społecznemu nadzorowi (formalny za-

kaz sporzàdzania zapisów na nazwiska, in-

stancyjnoÊç, kontrola sàdowa, zaznaczanie in-

gerencji w publikowanym tekÊcie).

niedługo wyłàcznie mil-

czeniem. A reszta?

Równie˝ milczeniem

przerywanym okrzyka-

mi entuzjazmu” – gorz-

ko kpił w latach gier-

kowskiej propagandy jeden z kabaretów.

˚art ów nie znalazł słuchaczy – usun´ła go

cenzura. W tej zadekretowanej ciszy grzmot-

n´ło w roku 1977. „Zapoznałem si´ z […] do-

kumentem, który podnosi włosy na głowie,

z którego tchnie czyste szaleƒstwo, i to ru-

skie, Êredniowieczne, bizantyjsko-azjatyc-

kie. JakiÊ facet z cenzury uciekł za granic´

i ogłosił tam zalecenia szczegółowe Urz´du

Kontroli z lat 1974 – 1977, te właÊnie, któ-

rych nie znamy, a którymi si´ oni kierujà. CoÊ

niesłychanego! Drobiazgowo wyliczone,

o czym nie wolno pisaç [...]. Ci ludzie wszyst-

ko wiedzà o swoich zbrodniach i bzdurach,

to sà cynicy najwi´ksi, jacy istniejà, groza

wieje z tego dokumentu. MyÊlałem, ˝e o cen-

zurze wiem wszystko, tymczasem wiedzia-

łem jeszcze mało” – Stefan Kisielewski zano-

tował pierwsze wra˝enia po eksplozji.

Czarne listy

Kajety i dokumenty, które dotarły

do Szwecji, ukazywały czytelnikom szokujà-

cà rozległoÊç i drobiazgowoÊç działaƒ podej-

mowanych przez GUKPPiW. Poczàwszy

od list nazwisk autorów skazanych na zapo-

mnienie, a skoƒczywszy na utajnionych in-

Zmieniç wydêwi´k

Ujawnienie „dokumentu haƒby” (J. Tejch-

ma) nie przeszkodziło dostrzec baczniejszym

obserwatorom, np. publikujàcemu w pod-

ziemnym „Zapisie” J. Karpiƒskiemu, ˝e „nie

jest to pełna informacja o funkcjonowaniu

cenzury. Cenzura stosuje te zapisy i zalecenia,

lecz jednoczeÊnie daleko poza nie wykracza”.

„Rutynowany cenzor nie myÊlał o tym, ˝eby

wstrzymaç cały tekst, tylko o tym, ˝eby zmie-

niç słowo, zmieniç lekko znaczenie zdania, coÊ

złagodziç, poprawiç wydêwi´k” – opowiada

w reporta˝u Pawła Misiora pracownik urz´-

du. Nic dziwnego zatem, ˝e w 1974 r. z „Tygo-

dnika Powszechnego” cenzura wyci´ła dema-

skujàcy jà rysunek L. Biernackiego, na którym

król zasiadajàcy na tronie mówi do swojego

sługi: „Niech płaczà! Trzeba im tylko delikatnie

zasugerowaç, ˝e płaczà ze szcz´Êcia”.

Owszem, „Czarna ksi´ga” stawia włosy

na głowie, ale diabeł tkwił mi´dzy wier-

szami. ·

Losy zamordowanego

w Katyniu dziadka popchn´ły cenzora

do antyre˝imowego wystàpienia

Facet z cenzury

Tomasz Strzy˝ewski, od 1975 r. pracujàcy

w krakowskiej delegaturze Głównego Urz´-

du Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk,

w lutym 1977 r. umknàł do Szwecji. Uwiózł ze

sobà 700 stron notatek i dokumentów poka-

zujàcych kuchni´ (czy lepiej kazamaty) pe-

erelowskiej policji myÊli. Na jesieni opubli-

kował je emigracyjny „Aneks”, powiadomiły

o nich Êwiatowe media, wreszcie „Czarna

ksi´ga cenzury” ukazała si´ w Polsce w impo-

nujàcym, jak na warunki podziemia, nakła-

dzie 1500 egzemplarzy. Rzecz czytano w Ra-

diu Wolna Europa.

Historia wywiezienia dokumentów i ich

publikacji obrosła polemikami pełnymi

osobistych ataków, na co wpływ miała za-

równo nieufnoÊç Êrodowisk emigracyjnych

(podejrzewano esbeckà prowokacj´), jak

i finansowe nieporozumienia, a wreszcie

i podziały polityczne. Motywy Strzy˝ew-

skiego rekonstruujemy na podstawie jego

własnych deklaracji, co wymaga wpierw

przejÊcia mimo kuriozalnej stylistyki jego

autobiografii, właÊciwej opowieÊciom „˝oł-

nierza-samochwała”. Kluczowà intencjà je-

go działaƒ była ch´ç zdemaskowania cenzu-

ry. Odsłoniła mu ona całà swà przera˝ajàcà

formacjach o zagro˝eniach dla ˝ycia obywa-

teli, potwierdzajà one bon mot Strzy˝ewskie-

go: nie dlatego sà przest´pcze, ˝e sà tajne, ale

sà tajne, poniewa˝ dowodzà przest´pstwa.

W j´zykoznawczej analizie „Czarnej ksi´gi”

D. Galasiƒski i A. Jaworski wskazujà m.in.

na specyficzny tryb formułowania zapisów (po-

leca si´…, nale˝y eliminowaç…) właÊciwy władzy

całkowicie anonimowej i zarazem wszechpo-

t´˝nej. Owszem, obraz Êwiata tworzony zgodnie

Kto decyduje?

Rewolucyjny charakter publikacji w sa-

mych latach 70. polegał m.in. na odkryciu, ˝e

to nie kierowani panicznym strachem

przed odpowiedzialnoÊcià szeregowi cenzo-

rzy sà êródłem drakoƒskich regulacji. M. Cho-

jecki wspomina: „In˝ynieria dusz działała ina-

czej, ni˝ zdawało si´ opozycji. MyÊleliÊmy, ˝e

> ZAPISY CENZORSKIE (WYBÓR)

· Nale˝y eliminowaç informacje o bezpo-

Êrednim zagro˝eniu ˝ycia i zdrowia ludzi

spowodowanym przez przemysł i Êrodki

chemiczne stosowane w rolnictwie.

· Wszelkie publikacje Stefana Kisielewskie-

go mo˝na zwalniaç do druku po uprzedniej

(ka˝dorazowej) konsultacji z GUKPPiW.

· Nie nale˝y dopuszczaç do ˝adnych pole-

mik z materiałami opublikowanymi na ła-

mach „Trybuny Ludu” i „Nowych Dróg”.

· Nie nale˝y zwalniaç ˝adnych materiałów

na temat wyburzenia we Wrocławiu zabyt-

kowych młynów Êw. Klary.

· Nie dopuszczaç do publikowania informacji

z zebraƒ i wieców młodzie˝y i studentów

arabskich i afrykaƒskich przebywajàcych

czasowo w Polsce, na których atakowane

sà re˝imy krajów arabskich i afrykaƒskich.

· Nie nale˝y stosowaç okreÊlenia Niemcy

w odniesieniu (współczeÊnie) do obszaru

lub paƒstwa NRD.

· Nie nale˝y zwalniaç ˝adnych informacji

o wypadku w Słubicach, w wyniku którego

zgin´ło dwóch ˝ołnierzy, nauczycielka

i uczeƒ, a 14 uczniów odniosło rany. Zale-

cenie nie dotyczy „Gazety Zielonogór-

skiej” (5. V. 75, anul. 13. VII. 75).

· Nie nale˝y dopuszczaç do publikacji ˝ad-

nych materiałów dotyczàcych ruchu hip-

pies w Polsce, utrzymanych w tonie apro-

bujàcym, tolerancyjnym, lekcewa˝àcym

itp. Mo˝na publikowaç jedynie materiały

jednoznacznie krytyczne.

· W dniu 27.1.1977 r. odb´dzie si´ premie-

ra filmu K. Zanussiego „Barwy ochronne”.

Nie nale˝y podawaç ˝adnych informacji

o tej imprezie, jak równie˝ wzmianek,

omówieƒ, reklamy filmu, zarówno przed,

jak i po premierze.

<<< Szef komu-

nistów NRD

Erich Ho-

necker na

polowaniu

w Polsce

<< Spychalski,

Gomułka i

Cyrankiewicz

na przyj´ciu

w URM z oka-

zji 22 lipca

w 1970 roku

< Ostrzelany

portret Bieruta

w gmachu

poznaƒskiej bez-

pieki w czerwcu

1956 roku

ALEKSANDER PAWLICKI (IPN)

Czwartek | 8 kwietnia 2010

Ucieczka ze Êwiata

orwellowskiego

Moje boje z Mysià

Cieƒ X Pawilonu

Stanisław Krupa

dziennikarz „Kuriera Polskiego”, wczeÊniej ˝ołnierz

batalionu AK „ZoÊka”, powstaniec warszawski

wi´ziony po wojnie przez komunistów

PROTEST | Z rozmowy z Tomaszem Strzy˝ewskim...

T omasz Strzy˝ewski w liÊcie

Moja ksià˝ka „X Pawilon – wspomnienia

AK-owca z wi´zienia na Mokotowie”, by-

ła drukowana w „Kurierze Polskim”

w odcinkach, jeszcze w czasach PRL, ty-

le ˝e w okresie najwi´kszego zrywu

„SolidarnoÊci”, bo w 1981 r. Narodziny

publikacji nietypowe. Prze˝ycia wi´zien-

ne z lat 1949 – 1953 tkwiły we mnie

mimo upływu czasu i cz´sto je wspomi-

nałem. Z poczàtkiem wiosny 1981 r.

przy jakiejÊ okazji zaczàłem je opowia-

daç Maçkowi Łukasiewiczowi,

ówczesnemu kierownikowi wydania nie-

dzielnego „KP”.

– Ty nie opowiadaj, tylko pisz – przerwał mi.

– Maciek, tego nie da si´ wydrukowaç,

cenzura nie puÊci – odparłem.

– Spróbujemy. Powalczymy, mo˝e si´ uda.

Z tà propozycjà poszliÊmy do naczelnego

redaktora Cezarego Le˝eƒskiego.

Miał podobne wàtpliwoÊci co ja, ale po-

mysł zaakceptował, z tym ˝e polecił mi

napisaç pierwsze dwa odcinki, które zo-

stanà przesłane do cenzury celem

wybadania ich opinii. Odparłem, ˝e oficjal-

nà drogà nic nie zdziałamy.

Ja pójd´ z tymi odcinkami osobiÊcie

do kierownika warszawskiego oddziału

cenzury Mariana A. Razem studiowaliÊmy

prawo, wprawdzie si´ nie przyjaêniliÊmy,

ale si´ znamy.

Tak zrobiłem. A. przeczytał oba odcinki

i powiedział: – Wiesz co, Krupa, ja ci ten

materiał b´d´ puszczał, ale pod warun-

kiem: odp…… si´ od Zwiàzku Radzieckiego,

ani słowa krytyki o naszym wschodnim sà-

siedzie. Dla przykładu z pierwszego

odcinka, tam gdzie piszesz o komendan-

cie X Pawilonu mjr Serkowskim, wykreÊl

słowa byłego majora NKWD, mo˝e to si´

êle kojarzyç.

Z poleceniem oczywiÊcie si´ zgodziłem,

gorzej z jego dotrzymaniem. Jak tu

na przykład pisaç o Kazimierzu Kobylaƒ-

skim, jednym z oskar˝onych

w moskiewskim procesie szesnastu, o je-

go opowieÊci o podst´pnym aresztowaniu

przywódców Polski podziemnej i nie wspo-

mnieç o NKWD. Albo jak pisaç o majorze

Łupaszce, który najci´˝sze walki toczył

właÊnie najpierw z partyzantkà, a póêniej

z regularnym wojskiem sowieckim. Wy-

brnàłem z tego w jedyny dost´pny sposób.

Pisałem po prostu dwie wersje: jednà okro-

jonà, strawnà dla cenzury, a drugà szerszà,

zgodnà z tym, co wysłuchałem od współto-

warzyszy celi. T´ drugà odkładałem

na półk´ z nadziejà, ˝e mo˝e kiedyÊ uda

si´ jà wydrukowaç.

Udało si´. W 1989 r. małe wydawnictwo

Omnipres, kierowane przez tego samego

Macieja Łukasiewicza (w stanie wojennym

został wyrzucony z „Kuriera”, a póêniej ob-

jàł redakcj´ „Rzeczpospolitej”), wydało

ksià˝k´ pt. „X Pawilon – wspomnienia AK-

-owca z wi´zienia na Mokotowie”. Nakład

w wysokoÊci 100 tys. egzemplarzy roz-

szedł si´ w par´ tygodni...

do Komitetu Samoobrony

Społecznej KOR napisał:

„UÊwiadomiwszy sobie

ogrom zdecydowałem si´

[opublikowaç] najobszer-

niejszà i dobranà w najbar-

dziej reprezentatywny sposób cz´Êç doku-

mentacji tajnej GUKPPiW”. Dokumentacja ta

spełniła podobnà rol´ co o niemal çwierç

wieku wczeÊniejsze rewelacje pułkownika

Józefa Âwiatły.

Brat Tomasza Ryszard Strzy˝ewski stracił

prac´ w Wydziale Wyznaƒ Urz´du Miasta,

szybko pozbywano si´ go tak˝e z innych

miejsc, w których si´ zatrudniał. A w koƒcu

pod byle pretekstem trafił do wi´zienia,

gdzie przesiedział pół roku, choç winy mu

nie udowodniono. Ojcu Tomasza powiedzia-

no, ˝e nigdy ju˝ nie dostanie paszportu, co

okazało si´ nieprawdà. I ojciec, i matka przy-

jechali do Szwecji, i to na stałe, ale dopiero

w 1983 r., po tym jak Tomasz urzàdził gło-

dówk´ przed Ambasadà PRL w Sztokhol-

mie. Podobnie dramatyczne były okoliczno-

Êci wypuszczenia z Polski, ju˝ wczeÊniej, ˝o-

ny ekscenzora i jego dzieci. Nie byłoby to

mo˝liwe bez interwencji w tej sprawie prof.

Zbigniewa Brzeziƒskiego, który – poinfor-

mowany przez Jana Nowaka, dyrektora Ra-

dia Wolna Europa – wykorzystał w tym celu

wizyt´ prezydenta Cartera w Polsce.

Osobiste sprawy Tomasza Strzy˝ewskie-

go, w Szwecji ze wzgl´dów j´zykowych funk-

cjonujàcego jako Starski, nie uło˝yły mu si´

jednak najlepiej. ˚ona wkrótce zło˝yła po-

zew o rozwód, boleÊnie odczuł te˝ niech´ç

ze strony wi´kszoÊci polskiej emigracji

w Szwecji. KtóregoÊ dnia w OÊrodku Pol-

skich Organizacji NiepodległoÊciowych

w Sztokholmie usłyszał: „Cała emigracja nie

lubi ludzi, którzy pracowali w kraju na par-

szywych robotach. Cenzor to cenzor”.

W 1995 r. przeprowadziłem wywiad z To-

maszem Strzy˝ewskim dla „Rzeczpospoli-

tej”. Nie krył ˝alu do Êrodowiska zwiàzanego

z „Aneksem”, a w wolnej ju˝ Polsce – z „Gaze-

tà Wyborczà”. Był oburzony, ˝e zarzucano

mu ch´ç zysku. Na pytanie, ile zarobił na wy-

wiezionych dokumentach, wyliczał:

– W sumie było to około 4 tysi´cy dolarów,

równowartoÊç dwóch miesi´cznych pensji,

na co zło˝yły si´ honoraria za audycje w Ra-

diu Wolna Europa, artykuł w „Reader’s Di-

gest” i za amerykaƒskà publikacj´ „Czarnej

ksi´gi”. Zrzekłem si´, informujàc o tym Euge-

niusza Smolara z „Aneksu”, wszelkich do-

chodów z polskiego wydania ksià˝ki. Mimo

to na publikacji „Nowej” był jeszcze wspólny

go copyrightu, na czym mi zresztà nigdy spe-

cjalnie nie zale˝ało.

Do KOR zraził si´, zaczàł wi´c prowadziç

w Szwecji Biuro Informacyjne Konfederacji

Polski Niepodległej a˝ do zawieszenia jego

działalnoÊci w stanie wojennym. Do KPN

wprowadził go Władysław Gauza z Norwegii,

przedstawiciel jeszcze nie Konfederacji,

ale Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywa-

tela (ROPCziO). W połowie lat 80. zaczàł

z wolna dystansowaç si´ od polityki, zrobił

kurs komputerowy, dostał prac´. W 1989 r.,

po raz pierwszy od „ucieczki”, odwiedził Pol-

sk´. Pozostał mu ˝al o niedocenienie tego

„numeru, jaki wyciàł władzy”.

– W Krakowie cenzurował pan gazety, in-

gerujàc w treÊç artykułów. Co sprawiło, ˝e

praca ta wydała si´ panu w dalszym ciàgu

niemo˝liwa do wykonywania? – zapytałem

Strzy˝ewskiego.

– Wstrzàs nastàpił bezpoÊrednio po zapo-

znaniu si´ z „Ksi´gà zapisów i zaleceƒ”.

³ Tomasz Strzy˝ewski z „Czarnà ksi´gà

cenzury”

WÊród wielu innych był tam te˝ zapis o Katy-

niu, gdzie zginàł mój dziadek Wincenty Strzy-

˝ewski. Póêniej wziàłem do domu „List´ ka-

tyƒskà”. Trafiały do cenzury egzemplarze ta-

kich ksià˝ek, zatrzymanych przez Urzàd Cel-

ny. Pokazałem „List´...” ojcu. Póêniej zastano-

wiła mnie treÊç innych zapisów, zakaz

publicznego funkcjonowania pewnych na-

zwisk. Było w tym coÊ orwellowskiego.

Tomasz Strzy˝ewski nie demonizował, by-

najmniej, urz´du cenzorskiego.

– Nie było czego demonizowaç – przeko-

nywał. – Do cenzury trafiłem w momencie,

gdy nie miałem ˝adnego zatrudnienia. Jako

młodszy radca zarabiałem 3600 zł, a wi´c nie

˝adne kokosy, ale była to stała praca, paƒ-

stwowa. Kiedy opowiadałem znajomym,

gdzie pracuj´, mało kto si´ dziwił, nie mó-

wiàc o wzburzeniu czy pot´pieniu, z którym

nie spotkałem si´ nigdy. Raczej patrzono

na mnie jak na takiego, który wie wi´cej

od innych. ˚adnej oceny moralnej. W cenzu-

rze pracowali ró˝ni ludzie, byli wÊród nich

bezpartyjni, osoby wierzàce, chodzàce

do koÊcioła. Na pozór była to instytucja jak

ka˝da inna. Negatywny wpływ cenzury ro-

zumieli ci, którzy na własnej skórze do-

Êwiadczyli jej mocy, osobiÊcie zetkn´li si´

z jej oddziaływaniem. Co do mnie, to zawa-

˝yła na moim losie, prywatnym szcz´Êciu.

Do koƒca ˝ycia sprawy cenzury b´dà mnie

interesowały.

Przypomniałem Strzy˝ewskiemu, ˝e

przed wieloma laty, od lutego do lipca 1827 r.

w warszawskiej cenzurze pracował Maurycy

Mochnacki, co te˝ mu – przy zachowaniu

wszystkich proporcji – bezustannie zarzuca-

no. Przy pierwszej okazji Mochnacki porzu-

cił cenzur´, w liÊcie do naczelnika Józefa Ka-

lasantego Szaniawskiego piszàc: „Dà˝noÊç

Krajowej Cenzury do absolutyzmu i nietole-

rancji, b´dàcej ogólnym i naturalnym rezul-

tatem umysłowego usposobienia moich ko-

legów, nie zgadza si´ z zasadami mojej wiary

politycznej i religijnej, którà miałem honor

poddaç pod uwag´ JW. Radcy Stanu”.

– Ja te˝ mogłem to uczyniç, po prostu,

pod jakimÊ pretekstem zmieniajàc prac´

– odpowiedział Tomasz Strzy˝ewski. – Zo-

rientowałem si´ jednak, ˝e nikt do tej pory

nie wyniósł tajemnic cenzury na zewnàtrz.

Postanowiłem to zrobiç, gdy˝ widziałem

z tego wi´kszy po˝ytek, ni˝ gdybym tylko

w trosce o spokój własnego sumienia po-

szukał innego zaj´cia. I tego kroku, bez

wzgl´du na konsekwencje, jakie mnie spo-

tkały, nie ˝ałuj´. ·

Schalke 04 na goÊcinnych

wyst´pach

Andrzej Roman

dziennikarz sportowy „Kuriera Polskiego”

Do drzwi zapukali o trzeciej nad ranem.

„J´druÊ, wstawaj. Masz goÊci” – powie-

działa mama. Bała si´, bo najÊcie

˝andarmów nie wró˝yło nic dobrego. Była

zima 1943 roku. Ale tych kilku w hełmach

i z blachami zachowywało si´ przyzwoicie.

Pokr´cili si´ troch´ po domu. Dowódca

patrolu spojrzał na mnie i powiedział, ˝e

jest piłkarzem. „No i co z tego?” – spyta-

łem. „Futbol to kawał mojego ˝ycia”

– wyjaÊnił. „Teraz czekam tylko na koniec

wojny”. I wtedy si´ przedstawił: „Nazy-

wam si´ Wentien”.

RzeczywiÊcie, był taki zawodnik Schalke 04.

Znałem go z niemieckich gazet, które czyta-

łem wyłàcznie dla kolumn sportowych.

Rozmowa potoczyła si´ wartko. W pewnym

momencie mój nocny goÊç wymienił nazwi-

sko Helmuta Schöna, znakomitego

zawodnika Dresdner SC. „On ma przed sobà

przyszłoÊç” – powiedział. I nie mylił si´.

Schön prowadził potem reprezentacj´ Nie-

miec, czterokrotnie wprowadził t´ dru˝yn´

do finałów. W 1966 r. zdobyli srebrny medal,

w 1970 bràzowy, a w 1974 złoty.

W latach 60. opisałem t´ histori´ w felieto-

nie „Nocny goÊç z Schalke 04” i cenzura

ten tekst zatrzymała w całoÊci. Okazało si´,

˝e był sprzeczny z politykà Władysława

Gomułki wobec RFN. Po prostu w tym du-

chu nie mo˝na było pisaç o Niemcach.

– notował Bartosz Marzec

< Nowy Âwiat w

Warszawie ,

31 sierpnia

1982 roku

(zajÊcia

w 2. rocznic´

podpisania

porozumieƒ

w Stoczni

Gdaƒskiej)

KRZYSZTOF MASŁO¡

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: