Życie za Życie.pdf

˚ y c ie za ˝yc i e

D o d atek pow s tał we współpra c y z IPN i NCK

Ś r o d a | 1 7 w r z eśn i a 20 0 8

Białe plamy

ko j a r z y m y najczęściej z obszarami dziejów,

k t ó r e nie zostały dostatecznie zbadane ani opi-

sane. Na ogół by w ało to skutkiem polityc z n e j

i n t e r w encji; na przykład władze ko m u n i s t y c z -

ne – i sowieckie, i polskie – zasłoną ponure g o

milczenia, albo te˝ jeszcze gorszego kłamst wa ,

p r z y k r y wały układ Ribbentrop – Mołotow, na-

paść ZSRR na Polskę, mord katyński. Dlaczego

jednak przez pół wieku z górą swo i s tą białą

plamą pozost a wała śmierć Po l a k ó w zabija-

nych przez Niemców za pomoc niesioną Ży-

dom – trudno wytłumaczyć.

Milczenia nie naka z y wano z góry, nie gro ˝ o -

no re p r esjami za poruszanie tematu, prowa-

dzono nawet badania i publikowano ich wyni-

ki – ale to wszyst ko zwykle pozost awało w

kręgu naukowc ów bądź zaintere s o wa nych ro-

dzin. Szerszej publiczności w PRL nie by ł y

znane ani polskie ofi a r y, ani ci, którym w Izra-

elu przyznawano tytuły Spraw i e d l i w yc h

wśród Naro d ó w Świata. Jakby władzom nie w

smak było poświęcenie tylu ludzi z polskich

k r ę g ó w naro d o wow y z wo l e ń c z ych, ca ł k i e m

o b c ych ideowo ko m u n i stom, księ˝y i zako n-

nic katolickich czy wreszcie pro st ych ludzi,

którzy sami z siebie i wierni chrześcijańskiej

n a u ce wyka z y wali oby w atelską odwagę naj-

wy˝szej próby.

Efektem była niewiedza polskiego społe-

c z e ń s t w a o tym wątku jego tra d ycji, z które g o

mogło być dumne. Ignorancja kręgów opinio-

t w ó r c z ych na Zachodzie, które chętnie u˝ywa-

ły st e re o t y p ó w Po l a ka antys e m i t y, „polskich

o b o z ów śmierci”, „współodpowiedzialności” z

h i t l e r owcami za mord o wanie Żyd ó w. Wre s z c i e

– nader szczupły stan badań. Do tej pory nie

u stalono nawet wiarygodnej liczby Po l a k ó w,

którzy ponieśli śmierć za ˝ycie ˝yd ow s k i c h

w s p ó ł b r aci, a dziesiątki lat, jakie upłynęły od

Z a g ł a d y, ustalenie takie czynią niezmiernie

t r u d n y m .

Dlatego tak wa ˝ n y jest projekt „Życie za ˝y-

cie”, który prowadzą Instytut Pamięci Naro d o -

wej i Naro d owe Centrum Kultury (szczegóły

o r g a n i z a c yjne na st r. 8). Owemu pro j e k t ow i ,

przedsięwzięciu wypełniania białej plamy na-

s z y ch dziejów w ich najbardziej heroicznej po-

staci, poświęca m y ten dodatek.

< S p a l e n i

˝ y wcem

6 grudnia

1942 r.

w Ciepielow i e

przez odd z i a ∏

Waff e n - S S

za to, ˝e

u k r y w a l i

˚ y d ów:

J a n i n a ,

B r o n i s ∏ a wa ,

H e n r y k ,

S t efan,

Z o fia

(za szybą),

A d a m ,

Ta de u s z

K o wa l s cy

—Maciej Ro s a l a k

Pamięci Polaków, którzy nara ˝ a li ˝ycie, by ra t ować Żyd ó w

A k cja spo ∏ e c z n o - e d u ka c yjna Instytutu Pamięci Naro dowej i Naro d owego Centrum Ku l t u r y

P rojekt „Życie za ˝ycie”, rea l i-

z o wa ny przez Instytut Pa m i ę c i

N a r o d owej oraz Naro d owe

Centrum Ku l t u r y, ma upo-

wszechnić wiedzę na temat

Po l a k ó w, którzy nara˝ali ˝yc i e ,

ratując Żyd ów w latach II wo j-

ny światowe j .

W ramach naszego pro j e k t u

p l a n u j e m y wydanie pakietu

e d u k a cyjnego dla nauczyc i e l i .

Ma on słu˝yć jako pomoc w

p r z e d s t awianiu tego niełatwe g o

tematu w szkole. Częścią pro j e k -

tu będą tak˝e billboard y, plaka-

t y, fi l my dokumentalne ora z

spoty telewizyjne poświęco n e

osobom, które zginęły, niosąc

pomoc ludności ˝yd o wskiej. Ni-

niejsza wkładka st a n o wi inte-

g r alną część projektu i jest jego

z a p owiedzią. Na st ronach NCK i

IPN została uruchomiona st ro n a

i n t e r n e t owa (www. zyc i e z a z y -

cie.pl). Ukazują się te˝ publika c j e

p o ś w i ę c one tej tematyce w ra-

mach serii IPN „Kto ratuje jedno

˝ y cie” – ukazał się ju˝ album

„ S p r awiedliwi i ich świat” autor-

st w a Mateusza Szpy t m y poka-

z u j ą cy historię ro d z i ny Ulmów, a

tak˝e pra c a El˝biety Rączy o ra-

t o waniu Żyd ów na Rzeszow s z -

czyźnie (kolejne są w przyg o t o-

waniu). Pra c ow n i c y IPN ora z

Naczelnej Dyre kcji Arc h i w ów

Pa ń s t wow ych realizują kwe re n -

dy do projektu Indeks Pa m i ę c i

Po l a k ó w Zamord owa n ych i Re-

p r e s j o n owa n ych przez Hitle-

rowc ó w za Pomoc Żyd o m .

Celem projektu jest rów-

nie˝ upamiętnienie tych czę-

sto zapomnianych bohate-

r ó w. Wspiera my działania Ko-

mitetu dla Upamiętnienia Po-

l a k ów Ratujących Żyd ów, któ-

ry wystąpił z inicjatywą

b u d o wy imiennych tablic –

p o m n i ka, który powinien st a -

nąć na placu Grzybowskim w

Wa r s z a w i e .

Wspólnie mo˝emy oca l i ć

pamięć o polskich bohate-

ra c h .

Jeśli znacie Pa ń st wo przy-

padki osób pomagających Ży-

dom w czasie II wo j n y świato-

wej, szczególnie tych, które

były za swoją działalność pod-

dane re p r esjom, pomó˝ w

u p ows zechnieniu tej wiedzy,

zgłaszając to org a n i z a t o r o m

p rojektu. Naszym celem jest

upamiętnienie ludzi, którzy z

o d wagą i poświęceniem ra t o -

wali innych za cenę własnego

˝ ycia. Nie pozwólmy, by ich

imiona zaginęły!

N a ro d o we Centrum Kultury

K r z y sztof Dudek

D y r ektor NCK

B i u r o Ed u kacji Publicznej

I n stytutu Pamięci Naro d o we j

p rof. Jan Żaryn

D y r ektor BEP IPN

Ż y cie za ˝yc i e

Ś ro d a | 1 7 w r z e śn i a 2 0 0 8

◊

rp . pl

Ludzie, których warto zapamiętać...

Polska pomoc

Fe r dynand Arczyński, pseudonimy Marek, Łukowski,

(1900 – 1979), – pełnił funkcję ska r b n i ka Rady

Po m o c y Żydom

„Szacuję na podstawie mego ciąg∏ego (…) kontaktu z

komórkĆ legalizacyjną „produkcję” dokumentów w okre -

sie od za∏o˝enia tej komórki (…) na prze∏omie lat

1942/1943, a˝ do wybuchu powstania warszawskiego, na

co najmniej 50 000 sztuk, z czego nie mniej ni˝ 80 proc. do -

sta∏o się do rąk podopiecznych Żydów”.

( „ Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939

– 1945”, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Kraków

1969, s. 86).

– py t ania i odpow i e d z i

Jaki jest związek między sy tuacją

w Niemczech a dojściem Hitl e r a do wła-

d z y ?

Po I wojnie światowej w społeczeń-

stwie niemieckim brały górę odczucia

niechęci wobec sąsiadów, w tym

szczególnie do pow stałej po latach

n i e bytu Polski i „obcych” zamieszku-

j ą c ych tere ny Niemiec. Po s t awy te by-

ły pre z e n t o wane nie tylko przez

s k rajnie nacjonalist yczne ugrupowa-

nia. Powodem było silnie zako r z e n i o-

ne poczucie krzywdy wzmacniane

niezasłu˝oną – zdaniem wielu Niem-

c ów – pora˝ką militarną w 1918 ro k u .

Szczególną niechęć oka z y w a n o

Po l a k om i Żydom. Tych pierwszyc h

o s kar˝ano o „grabie˝” niemieckich

p rowincji wschodnich. Tak˝e odbu-

d owa państ wa polskiego zagra ˝ a ł a

niemieckim interesom na tere n a c h

u w a ˝ a n ych przez II Rzeszę, a póź-

niej Republikę Weimarską, za tere ny

ich natura l nych wpływów polityc z -

nych i eko n o m i c z n ych. Żyd ów z ko-

lei kojarzono z falą rewo l u cyj ną w

E u rop ie, która przyczyniła się po-

ś r ednio i bezpośrednio do militarnej

klęski w 1918 r.

Z biegiem czasu zgodnie z zarys o-

w u j ą c ymi się potrzebami nowego re-

˝imu rządzącego Niemcami od 1933

roku tylko Aryjczyków uznano za ra s ę

p a ń s t w o t w ó r czą i godną sprawowa-

nia rządów. Po l a c y mieli zniknąć z

ziem przeznaczonych dla Niemców

lub słu˝yć Niemcom jako niewo l n i c y.

Ż y dom (a tak˝e Cyganom) w ogóle

o d m ó wiono prawa do ˝ycia. Po l i t y k ę

U c z e s tnik III pow s tania śląskiego, działacz przedwo j e n -

nego Stro n n i c t w a Demokra t y c z n e g o, działacz sportow y. W czasie II wo j ny światowe j

a k t y w ny uczestnik polskiego ruchu oporu, jeden z inicjatorów utworzenia org a n i z a -

cji pomagającej Żydom. Nale˝ał do pre z ydium „Żegoty”, kierował pracą Re f e ratu Le-

g a l i z a cyjnego Rady Po m o cy Żydom wytwa r z a j ą cego fałszywe dokumenty dla ukry-

wa j ą cych się po aryjskiej st ro n i e .

Rodzina Bara n ków

„Wiem, jaką si∏ą jest strach i jak cynicznie pos∏ugiwali się tą si∏ą Niemcy. Dlatego

wiem, ˝e bywają w ˝yciu takie sytuacje, w których ˝eby się zachować po ludzku, trze -

ba być więcej ni˝ cz∏owiekiem. A bohaterzy nie rodzą się na kamieniu”.

( Ten jest z Ojczyzny mojej, W∏. Bartoszewski, Z. Lewinówna, relacja J. Piwowar -

skiego o rodzinie Baranków spisana przez Z. Olas)

Łucja i Wincenty Bara n kowie , mieszka ń cy podmiechowskiej wsi Siedli-

s ka, ukrywal i w swym domu 4 Żyd ów, krawc ów z Miechowa. Nie wiadomo,

jak na trop ukrywa n ych wpadli Niemcy – czy był to donos, czy Niemcy prze-

c h w ycili listy rodzin ˝yd owsk ich, czy wydał ich torturowa ny przez gest a p o

członek miechowskiej komórki AK, który skierował ow ych Żyd ó w do Bara n-

k ó w.

15 marca 1942 roku nad ranem we wsi pojawili się Niemcy. Po krótkich poszuki-

waniach odnaleźli ukrywa j ą c ych się w chlewie Żyd ó w. Ro z strzelali ich na po-

dwórku, przy studni. Mał˝eńst w o Bara n k ó w zostało zastrzelone we własnej st o-

dole. Nie udało się prze˝yć równie˝ ich dzieciom, dwunastoletniemu Henrykowi i

dziesięcioletniemu Ta d e u s z owi – odnalezieni przez Niemców, zostali zast r z e l e n i

w tej samej stodole, w której zginęli ich ro d z i ce .

> O b w i es z c z e -

nie – naka z

„ d o p r owa d z a -

nia Żydów do

n a j b l i ˝ s z e g o

p o ste r u n k u

p o l i c j i ” ,

w y dane przez

Z i v i l v e r wa l t u n g

( Z a r z ą d

C y w i l n y)

w Bia∏ymsto k u

(1942 rok)

w języku

n i e m i e c k i m ,

polskim

i bia∏oruskim

W ł a dy s ł aw Barto s z ewski, pseudonimy Ludwik, Te o f il,

u r. 1922 r. – pisarz, histo r y k

„Bartoszewski ˝y∏ z poczuciem powinności dla ojczyzny, walczy∏ z nienawiścią,

myśla∏ o przysz∏ości.”

—Profesor Andrzej Fr i s z k e

„M∏ode pokolenie Polaków ma we W∏adys∏awie Barto -

szewskim wzorzec jakby wzięty z Sėvres pod Pa r y ˝ e m .

Wzorzec ˝ycia prawego i oddanego krajowi (…) Nale˝y do

pokolenia Armii Krajowej, które wytworzy∏o model pa -

triotyzmu otwartego, pozbawionego nienawiści i kseno -

f o b i i ” .

—Profesor Bronis∏aw Geremek

B e n o n, przyje˝d˝aj natyc h m i a st . . .

Relacja Bogus∏awy Ruszczyńskiej

U rodził się w inteligenckiej rodzinie w Wa r s z a wie. W

czasie okupacji niemieckiej w latach 1940 – 1941 by ł

więźniem KL Auschwitz, z którego został zwo l n i o n y. W 1942 roku włączył się w

działalność katolickiego Frontu Odrodzenia Polski – ko n s p i r a c yjnej org a n i z a c j i

s p o ł e c z n o -w y c h owawczej i charytatywnej, na czele której stała Zofia Koss a k -

-S z c z u c k a, oraz włączył się w działalność Armii Kra j o wej jako współtwórca pra s y

podziemnej. Pełnił równie˝ funkcję zast ę p c y kierow n i k a komórki więziennej ora z

z a s t ę p c y re f e ratu ˝yd owskiego w Departamencie Spraw Wew n ę t r z n ych Delega-

tury Rządu RP na Kraj. Nale˝ał do Ty m c z a s owego Komitetu Po m o cy Żydom, a po-

tem Rady Po m o cy Żydom. Pomagał wielu Żydom, którzy uciekali z getta na aryj-

ską st r o n ę .

B r ał udział w Pow staniu Wa r s z a w s k i m .

Po wojnie działał w miko ł a j c z y kowskim PSL, opozycy j n ym w stosunku do

n owe g o , ko m u n i st ycznego rządu. Więziony w latach 1946 – 1948 i 1949 – 1954,

z o stal ska z a ny za rzekome szpiegost wo na 8 lat wiezienia. Był tak˝e współtwórc ą

Zarządu Ligi do Walki z Rasizmem i członkiem Głównej Komisji Badania Zbro d n i

H i t l e rowskich w Po l s ce. W 1965 roku został odznaczony przez Yad Vashem meda-

lem Sprawiedliwy wśród Naro d ów Świata. Otrzymał równie˝ honorowe oby wa t e l -

st w o Izraela. Re p r e s j o n o wa n y w okresie rządów ko m u n i s t y c z nych, po ich upadku

pełnił wiele funkcji publicznych, był m.in. minist rem spraw zagra n i c z n yc h .

Chełmie mój ojciec Benon

Nitecki, przed wojną nauczy-

ciel w Liceum Pe d a g o g i c z nym, przy-

p rowadził do domu przy ul. Ogro d o -

wej 59 dwie Żyd ówki: panią Gelbard o -

wą (z domu Lew i n ównę), ˝onę leka r z a

stomatologa, majora Wo j s k a Po l s k i e-

g o , oraz jej nastoletnią córkę Lu s i ę .

Obie panie Gelbard były przecho-

w y wane w naszym domu przez kilka

m i e s i ę c y. Mieliśmy nad st r ychem do-

mu dodatkowy st r yszek, gdzie w po-

z y cji siedzącej i le˝ącej mo˝na było w

takiej sytuacji ˝yć. Dom (drew n i a n a

willa z ogrodem) był oddalony od

śródmieścia i wieczorem panie mogły

ro z p r o st ować nogi i pochodzić w

ogródku w zupełnej ciemności pod

naszą opieką.

Ojciec mój (podobnie jak cała ro-

dzina) nale˝ał do AK. Znanymi sobie

sposobami załatwił fałszywe auswe-

i s y dla obu pań i syna pani Gelbard o -

wej, Adzika, którego Niemcy zatrud-

niali jako ro b o t n i k a w ko s z a r a c h .

[Kiedy po pew n ym czasie pani Gel-

b a r d o wa doszła do wniosku, ˝e bez-

pieczniej będzie opuścić Chełm], w

którym ta rodzina była znana, i za-

m i e s z k ać w Wa r s z a wie, ojciec załatwił

[tam] lokum. (...) Na wyjazd pani Gel-

b a r d o wa ubrana była w strój wdow i .

Miała czarny woal na twa r z y. Lusia i

Adzik nie mieli rys ó w semickich. Do-

tarli do Wa r s z a wy bez kłopotów.

Dzisiaj nie pamiętam dokładnie,

który to był rok i ile miesięcy upłynęło

od ich wyjazdu (były święta Bo˝ego

N a rodzenia), kiedy ojciec dostał depe-

szę nast ę p u j ą cej treści: „Benon przy-

je˝d˝aj natyc h m i a st Maria”. Depeszę tę

nadała bra t owa mojego ojca Maria Ni-

t e c ka, wdowa po bracie Kazimierzu,

ro z s t r z e l a nym przez Niemców na Sta-

rym Rynku w Bydgoszczy 9 września

1939 r. Ojciec pojechał [do Wa r s z a w y ]

n a t yc h m i a st. Okazało się, ˝e ci – zdawa-

ło się – pewni i zaufani ludzie, u któryc h

m i e s z kała rodzina Gelbard ó w (...)

wyrzucili ich na bruk. Nie wiem, skąd

pani Gelbard owa wiedziała, gdzie

m i e s z ka uciekinierka z Byd g o s z c z y,

b ra t o wa mojego ojca, ale właśnie u niej

na Wilanowskiej zjawiła się cała trójka .

S t r y j e n ka moja ju˝ przechow y wa ł a

Ż y d ów z Bydgoszczy – pana doktora

K i e rca, ka r diologa, oraz, jeśli dobrze

pamiętam nazwisko drugiego mę˝-

c z y z ny, pana Arbuzmana. Była w fa-

talnej sytuacji, mieszkała z 80-letnią

matką, dwojgiem nastoletnich dzieci

Haliną i Jerzym oraz siostrą Apolonią

W i ś n i ewską, wdową po ka p i t a n i e

Wo j s k a Po l s k i e g o, zabitym w ka m p a -

nii wrześniowej pod Sochaczewem, i

jej synem Leszkiem. Przeby wa n i e

jeszcze ro d z i n y Gelbard ó w było i dla

j e d nych, i dla drugich bardzo niebez-

pieczne, wręcz niemo˝liwe. [Stąd] za-

d e p e s z owała do mojego ojca, aby po-

mógł im w tak cię˝kiej sy t u a c j i .

Ojciec znów znalazł dla ro d z i n y

G e l b a r d ów jakieś lokum.

(...) A˝ do 1945 roku nie wiedzieli-

ś my, co się dzieje z rodziną Gelbar-

d ó w. W lecie 1945 r. pani Gelbard owa

wróciła do Chełma i przyszła do nas.

J e d l i ś m y akurat obiad i popro s i l i ś m y

ją do stołu. Powiedziała: „To będzie

ju˝ mój trzeci obiad, ale jestem tak

w ygłodzona, ˝e sko r z y stam z zapro-

szenia”. (...)

A˝ do 1965 r. nie mieliśmy ˝adnego

kontaktu z ura t owa nym Adzikiem

G e l b a r dem. We wrześniu tego ro k u

o d b y w ał się zjazd absolwe n t ó w Gim-

nazjum im. Stefana Czarnieckiego w

Chełmie, na który pojechałam wraz z

mę˝em. Przyjechało mnóst wo ludzi,

k i l k aset osób. Wspólny obiad jedli-

ś m y przy długich stołach i traf chciał,

˝e naprzeciwko mnie siedział Adzik.

[W pierwszej chwili] nie poznaliśmy

się. Ro z m o wa toczyła się na ró˝ne te-

m a t y, [omaw i a l i ś m y] między inny m i ,

gdzie kto z nas mieszkał, na jakiej uli-

cy, kogo znał, itp. [Z ro z m o wy] wy-

w n i o s kował, ˝e jestem Nitecką z ulicy

O g r o d owej. Powiedział [wówc z a s ] ,

˝e chciałby ze mną poro z m a wiać o

moim ojcu. Powiadomiłam go, ˝e mój

ojciec dawno nie ˝yje, ˝e zmarł w

1949 r. Wtedy on przyznał się: „A ja

j e stem Gelbard”. Trudno opisać, ja-

kie uczucie wtedy mnie ogarnęło.

O p o wiadał mi, ˝e walczył w pow s t a-

niu wa r s z awskim (...), ukończył Wy-

dział Prawa na Uniwe r sytecie Wa r -

s z aws kim i zmienił nazwisko. Byli-

ś my m łodzi (ja miałam 41 lat, tera z

mam 76), tańczyliśmy, baw i l i ś my

się i o koszmarze okupacji mało

rozmawiali.

Adolf Berman, pseudonimy Borowski,

Adam (1906 – 1978) – psycholog, dr fi l o z o f i i

„Przyjdzie jeszcze czas na wielką Z∏otą Księgę Polaków, którzy w tych strasznych

czasach pogardy podali bratnią d∏oń Żydom, ratowali ich od śmierci i stali się dla ˝y -

dowskiego ruchu podziemnego podnoszącym na duchu symbolem humanitaryzmu

i braterstwa ludów”.

A. Berman, „Ci, co ratowali”, „Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom

1030 – 1945”, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Kraków 1969, s. 86.

Do wybuchu II wo j n y światowej pełnił funkcję kierow n i ka ˝yd o wskiego ośro d -

ka pora d n i c t wa psyc h o t e c h n i c z n e g o, był działaczem społecznym i polityc z n y m .

W czasie okupacji od 1940 roku został w getcie dyre k t o r em Ce n t rali Towa-

r z y stw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi. Nale˝ał do partii Po a l e j

S y j o n -Lew i c a i na jej polecenie w 1942 roku wyszedł z getta z ˝oną Barbarą, ˝eby

z o rg a n i z ować wraz z polskim podziemiem akcję ra t o wania Żyd ó w. W tym samy m

roku został członkiem Żyd o wskiego Komitetu Naro d owego i jego przedst a-

wicielem po st ronie aryjskiej, a od 1943 roku był sekretarzem Rady Po m o cy

> 3

W czasie likwidacji getta w

◊

rp . pl

Ś r o d a | 1 7 w r z e śn i a 2 0 0 8

Ż y cie za ˝yc i e

dla Żydów

Ludzie, których warto zapamiętać...

Ż y dom. W st yczniu 1944 roku padł ofiarą szanta˝u – został zatrzymany

przez gra n a t o wego policjanta, który działając wraz z grupą wspólników, za˝ądał

du˝ego okupu. Pieniądze zostały im wypłacone z kas Rady Po m o c y Żydom i Ży-

d owskiego Komitetu Naro d owe g o .

Po zakończeniu wo j n y pełnił funkcję przewo d n i c z ą cego Ce n t r alnego Komitetu

Ż y d ó w w Po l s ce. W 1950 roku wye m i g rował do Izra e l a .

W i tol d Bieńkowski, pseudonimy Jan, Kalski, We n c k i

(1907 – 1965) – nauczyciel, publicy sta tygodnika

„ K u l t u ra ”

W okresie międzywo j e n n ym pra c ował jako publicyst a

„ I l u s t rowanego Ku r i e r a Codziennego” i „Głosu Naro d u ” .

W 1941 r. był współzało˝ycielem Frontu Odrodzenia Po l -

ski oraz współorg a n i z a t o r em Ty m c z a s o wego Komitetu

Po m o cy Żydom i potem Rady Po m o cy Żydom. Pe ł n i ł

f u n kcję kierow n i k a komórki więziennej w Departamen-

cie Spraw Wew n ę t r z nych Delegatury Rządu RP na Kra j

o r az od lutego 1943 r. kierow n i ka Re f e r atu Żyd o w s k i e g o

Delegatury Rządu RP na Kra j

Po wojnie pra c ował jako publicysta i działacz społecz-

ny, redaktor pisma „Dziś i jutro ” .

≥ Tarnobrzeg, 6 grudnia 1939 r. Egzekucja Włady s ł awa Chai z Sobowa i Antoniego Urbaniaka ze wsi Cyg a n y.

Publiczne egzekucje mia∏y dzia∏ać odst ra s z a j ą c o na osoby zaanga˝owane w ruch oporu i po m a g a j ą c e ˚ydo m

W ł a d y s ł awa Chomsowa, pseudonim Dionizy (1891 – 1966)

B ronia Tenenbaum w liście do Yad Vashem napisała: „Pierwszy raz widziałam ją

w 1937 r. we Lwowie, przemawiającą na cmentarzu ˝yd o wskim w obronie ˝yd o w-

skich st u d e n t ów na uniwe r sytecie [...]. Nie do opisania są jej zasługi za czasów Hi-

t l e ra. Razem z innymi wyrabiała [...] dokumenty dla Żyd ó w. Znam kilka osób, któ-

re ˝yją tylko dzięki niej. Ratowała małe dzieci i oddawała je do siero c i ń c ó w i do

z n a j o mych Po l a k ó w. Jest na świecie wielu ludzi przez nią ura t owa nych, którzy nie

wiedzą nawet dobrze, kto był tym aniołem – opiekunem”.

Przed wojną mieszkała w Dro h o byczu. W 1938 r. przeprowadziła się do Lwowa .

Jej mą˝, zawo d o wy ofi cer Wo j s ka Po l s k i e g o, zmarł po pięcioletniej niewoli nie-

mieckiej, syn – lotnik – zginął w pierwszym roku wo j n y.

W ł a d y s ł a wa Chomsowa ju˝ przed wojną była zaanga˝owana w kwe s tię ˝yd o w-

ską, pracując jako radna w Dro h o byczu, a potem w Stronnictwie Demokra t y c z -

nym we Lwowie. Brała czynny udział w akcji pro t e s t a c yjnej przeciwko gettu ław-

kowemu na wy˝szych uczelniach. W czasie okupacji działała w AK. Kiedy w 1943 r.

p o w s t awała we Lwowie Rada Po m o c y Żydom, Władys ł awa Chomsowa została jej

p r z e wodniczącą i czynną działaczką. Pomagała w ucieczkach z getta, znajdowa-

niu mieszkań i wspierała wszelkie działania, które mogły ura t o wać ˝ycie ludziom

wyjętym przez Niemców spod prawa .

W 1966 roku wręczono jej medal Sprawiedliwy wśród Naro d ó w Świata.

tę, choć początkowo w ogra n i c z o ny m

z a k r esie i często skrycie, zaczęto

w p rowadzać w ˝ycie ju˝ od momen-

tu, kiedy Hitler został ka n c l e r z e m

Niemiec w roku 1933. Zaledwie dwa

lata później uchwalono wymierzone

w Żyd ó w ust a wy norymberskie (15

września 1935 r.). Jednocześnie pla-

n o wano zniszczenie państ w a polskie-

g o , mimo pozornego znormalizowa-

nia st o s u n k ó w i zawa r cia z nim w 1934

r. paktu o niea g re s j i .

z a m i e s z ka ł ych przez Po l a k ó w w nie-

miecką „przestrzeń ˝yc i ową” (Le b e n -

s r aum). Los Po l a k ów miał się ro z s t r z y -

gnąć po wojnie i w dalekiej perspekty-

wie niewiele miał się ró˝nić od ˝yd o w-

s k i e g o. Żyd ó w Niemcy chcieli pozby ć

się jak najszybciej. 20 milionów Po l a -

k ó w nie mo˝na było szybko wymor-

d ować, poza tym obawiano się

Jakie były plany hitl e rowskich Niemiec

wobec ludności polskiej

i ˝ydow s k i e j ?

Celem napaści Niemiec na Polskę w

roku 1939 było przeks z t a ł c enie ziem

> 4

Z o f ia Czerwińska (1913 – 1943)

W swojej ks i ą ˝ c e „Prze˝yłam Oświęcim” Krystyna Żywulska napisała: „To chy b a

n i e m o ˝ l i w e, ˝e Zosi naprawdę nie ma. Stanęła mi w tej chwili wyraźnie przed

oczyma. Tak jak wtedy przed are s z t o waniem – nakrywała do stołu, w białym far-

tuszku, uśmiechnięta. Wyjęła spod obrusa gazetkę podziemną i dwie fałszywe

ke n k arty i mrugnęła do mnie filuternie: okpimy hitlerowc ów, prawda Krys i u ? ” .

M i e s z kała wraz z mę˝em Czesławem w Wa r s z a wie przy ul. Andrzejowskiej 5

(w ofi cynie domu przy ul. Kaliskiej 20). Zajmowała się meldowaniem ludzi w kilku

domach przy ul. Górnośląskiej. Meldunek był jednym z dokumentów potrzeb-

nych, by otrzymać autentyczną ke n kartę (dowód to˝samości wyd awa n y przez

władze niemieckie wszystkim nie niemieckim mieszka ń com Generalnego Guber-

n a t o r s t w a). Zofia Czerwińska dokonała kilkudziesięciu fi kcy j n ych meldunków

u k r y wa j ą c ych się Żyd ów, poświadczonych jej podpisem. Zajmowała się rów n i e ˝

w y syłaniem na roboty do Niemiec Żyd ó w o aryjskim wyglądzie. Pod koniec 1942

r. lub na początku 1943 r. przyjęła pod swój dach dwoje uciekinierów z Łodzi. Dla

kobiety – Soni Landau – Czerwińska uzys kała aryjskie dokumenty na nazwisko

byłej słu˝ącej Kryst y n y Żywulskiej.

Wiosną 1943 r. gestapo are s z t o wało Czerwińską. Przewieziono ją na Pawiak,

a potem do Auschwitz, gdzie w grudniu 1943 r. zmarła na tyfus.

Cicha, dziwnie milcząca dziewc z y n ka

Relacja El˝biety Marii Ceys i n g e r

u r odziła się w roku 1900 w

Pe t e r s b u rgu. Pochodziła z

polskiej ro d z i n y ziemiańskiej osiadłej

na kresach północno-w s c h o d n i e j

R z e c z y p o s p o l i t e j .

(…) Wybuch II wo j n y światowej za-

stał ją w Czarnym Borze pod Wil-

nem. Po wybuchu wo j ny niemiecko-

-radzieckiej, w listopadzie 1941 r. ,

przeniosła się z rodziną z Wilna do

zajętego przez Niemców majątku w

J a s i ewiczyznie na Białorusi. [Wtedy

te˝ spotkała po raz pierwszy] sze-

ścioletnią dziewczynkę Esterę (Te-

cię) Kagan. „Jesienią 1941 r. post a n o-

wiłam przewieźć rodzinę do Pa r a f i-

n o wa –wspominała. – (…) Czeka ł a m

na załadowanie wozu w (…) du˝ym,

ale opuszczonym mieszkaniu –

dziwnie tu było pust o. W jednym z

p o k oi na otomanie siedziała mała

d z i ewc z y n k a w ciemnej sukience li-

la… cicha i jakaś dziwnie milcząca ” .

D z i e c k o wyprowadził z getta –

„przez bramę przy ulicy Niemiec-

kiej” – Ludwik Słotwiński, właściciel

trzech majątków ziemskich na Biało-

r u s i .

( … )

Tecią opiekował się przez kilka

m i e s i ę cy Ludwik Słotwiński, ale w

1942 r. zastrzelili go partyzanci ra-

d z i e ccy. (…) Est e r a Kagan znalazła się

pod stałą opieką Marii i Leona Czar-

nockich. Odtąd w ich domu było sze-

ś c i o r o dzieci: trzech sy n ó w, dwie sio-

st r z e n i c e Marii Czarnockiej (córki jej

s i o s try Antoniny Chądzyńskiej-C y-

p r y s z ewskiej, którą w grudniu 1939 r.

z a m o r d o wali komuniści ra d z i e c cy w

więzieniu w Stanisławowie) oraz wy-

c h owa n i ca Est e ra Kagan.

Rok 1944 był dla Marii Lu d w i k i

t ra g i c z ny. [W lipcu] komando wyco-

f u j ą c ych się na zachód wojsk nie-

mieckich ca ł k owicie spaliło dwór i

budynki gospodarcze Jasiew s z c z y-

z ny. [W czerwcu] 1944 r. dwaj jej sy-

n o wie: Zenon i Jan, ˝ołnierze AK,

z o stali internowani w Miednika c h

podczas dokonanej przez NKWD li-

kwidacji okręgów wileńskiego i no-

wogródzkiego AK. Wywiezieni pod

Moskwę do Kaługi pra cowali przy

wyrębie lasu. [Sama] Maria Lu d w i-

ka została zatrzymana przez NKWD

[późną jesienią 1944 r.] w tzw. ko t l e

(…) przy ul. Zakrętowej w Wilnie i (…)

w więzieniu na Łukiszkach (gdzie)

bez sądu i wyroku przetrzymy wa n o

ją do 4 marca 1945 r. Wyszła z wię-

zienia ze znacznym ubytkiem zdro-

w i a .

W marcu 1946 r. w kościele św. Ja-

na w Wilnie odbył się chrzest Est e r y

( Teci) Kagan, która odtąd nosiła imię

i nazwisko: Te resa Maria Sadow s k a ;

jej chrzest nymi ro d z i cami byli Ma-

ria Lu d w i k a Czarnocka i Jerzy Czar-

n o c k i .

6 maja 1946 r. Maria Lu d w i k a wy-

jechała z Wileńszczyzny (…) razem z

mę˝em, synem Jerzym, gospodynią

Antoniną Dzierzgo i wyc h owa n i c ą

Te resą Marią Sadowską. Zamieszka-

ła w Wa r s z a wie. W 1946 r. zaczęła

p r a c ować jako (…) opiekunka spo-

łeczna (…).

S t u d i o wała socjologię na Uniwe r -

sytecie Wa r s z a wskim: w 1952 r. nie

zaliczyła seminarium z marksizmu i

nie dopuszczono jej do egzaminów

ko ń c ow y ch. (…) Na początku lat 50.

p ra c owała w Instytucie Higieny Psy-

chicznej, ale st raciła tę pracę, kiedy

o d m ó wiła podpisania listu z ˝yc z e-

niami imieninowymi dla Józefa Sta-

l i n a .

W latach 1958 – 1960 uczyła re l i g i i

w Szkole Po d st a wowej nr 85 im. B. Ju-

a reza przy ul. Narbutta 14. Przez wie-

le lat bezpłatnie prowadziła bibliote-

kę para fialną w kościele św. Szczepa-

na przy ul. Narbutta. (…) Zmarła 27

m a rca 1983 r.

[Jej wyc h owa n i ca] Te r esa Maria

S a d o w s ka ukończyła w 1952 r. Szko-

łę Ogólnokształcącą Stopnia Licea l-

nego im. N. Żmichowskiej. W latach

1952 – 1953 st u d i o wała fizykę na Wy-

dziale Matematyc z n o-F i z y c z n o-

-C h e m i c z n ych Uniwe r sytetu Wa r-

s z aw s k i e g o. W 1954 r. wyszła za mą˝

za Jerzego Korpińskiego, który

w k r ó t ce umarł. Z tego mał˝eńst wa

u rodził się syn Adam. Po n ownie wy-

szła za mą˝, za p. Mo˝d˝yńskiego, i

z n ó w została wdową; z drugiego

m a ł ˝ e ń s t wa urodziła się córka Ewa .

( … )

Te resa Maria Sadow s k a zmarła w

2006 r. w Wa r s z a wie. Jest pochowa n a

na Pow ą z ka c h .

Rodzina Deców

„Większość ukrywających się na cmentarzach lub w lasach tak˝e zdana by∏a na

pomoc Polaków, gdy˝ inaczej zginęliby z g∏odu”.

„ P omoc Polaków dla ludności ˝ydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939 – 1945”,

E. Rączy, Rzeszów 2008

B racia Bro n i s ł aw, Stanisław, Tadeusz i Władys ł aw Decowie wraz z innymi miesz-

ka ń c ami wsi Pa n t a l o w i ce i Hadle Szklarskie pomagali ukrywa j ą cym się w leśny m

bunkrze Żydom. Ukrywani mogli przetrwać dzięki dost a rczanej im przez bra c i

D e c ów ˝ywności. Jedna z ukrywa n ych Żyd ó wek, schwytana i przesłuchiwa n a

przez Niemców, zdradziła nazwiska tych, którzy jej pomagali. 4 grudnia 1942 ro k u

N i e m cy ro z s trzelali czterech braci Deców: najst a r s z y, Władys ł aw, miał 31 lat, naj-

m ł o d s z y, Tadeusz – 19. Wraz z nimi za to samo „przest ę p st w o” zginęli Emilia i Win-

centy Lewa n d o w s cy, Zofia i Jakub Kuszek oraz Zofia Ku b i c ka .

s. Matylda Getter (1870 –1968) – zako n n i ca

w Zgromadzeniu Sióstr Fra n c i s z kanek Ro d z i ny Maryi

Lila Goldschmidt tak pisała o swoim pierwszym spo-

t k aniu z matką Getter: „Nie zapomnę do ko ń c a ˝ycia tego

momentu. M. Getter była w tym małym ogródku na Ho-

˝ej, zbli˝yłam się do niej, powiedziałam, ˝e nie mam

gdzie się podziać, ˝e jestem Żyd ówką, a więc wyjęta spod

p r awa. Na co m. Getter mi odpowiedziała i tu przytaczam

jej słowa: »Dziecko moje, ktokolwiek przychodzi na na-

sze podwórko i prosi o pomoc, w imię Chrystusa, nie wo l -

no nam odmów i ć « ” .

> 4

2 >

M aria Lu d w i ka Chądzyńska

Ż y cie za ˝yc i e

Ś ro d a | 1 7 w r z e śn i a 2 0 0 8

◊

rp . pl

Ludzie, których warto zapamiętać...

Polska pomoc

Przez całe ˝ycie przyświecała jej idea niesienia pomocy potrzebującym, a

zwłaszcza dzieciom. Przed wstąpieniem do Zgromadzenia Sióstr Ro d z i n y Maryi

zasięgnęła rady spow i e d n i k a, od którego uzys kała następującą odpow i e d ź :

„Pójdziesz do Ro d z i ny Maryi, bo trzeba teraz ra t ować biedne dzieci i słu˝yć kra-

j owi”. To zdanie stało się mottem jej ˝yc i a .

Ju˝ przed II wojną światową s. Matylda Getter z ogro m n ym poświęceniem an-

g a ˝ owała się w działalność oświatowo-w y c h o wawczą. Zakładała nowe placów k i

e d u k a c yjne i opiekuńcze nie tylko w Po l s c e Ce n t r alnej, ale równie˝ na wschod-

nich i północno-wschodnich terenach kra j u .

Była naczelną matką przeło˝oną prowincji wa r s z awskiej Zgromadzenia Sióst r

Fra n c i s z kanek Ro d z i n y Marii. W momencie wybuchu wo j ny liczyła prawie 70 lat, ale

to nie przeszkadzało jej w niesieniu pomocy potrzebującym – cywilom, ˝ołnierzom,

działaczom podziemia, osobom więzionym i prześladowa nym przez okupanta.

We wrześniu 1939 r. znalaz∏o w nim [domu prowincjonalnym w Warszawie przy

ul. Ho˝ej 53] schronienie ok. 500 uciekinierów, tu funkcjonowa∏ punkt sanitarny w

1939 r. i szpital powstańczy w 1944 r., przez ca∏ą okupację czynna by∏a kuchnia, z

której korzysta∏o do 300 ubogich dziennie, stąd kierowa∏a Getter akcją niesienia po -

mocy aresztowanym, wspó∏pracując z konspiracyjnymi komórkami więziennymi, tu

te˝ dzia∏a∏a placówka legalizacyjna pośrednicząca w wystawianiu nowych doku -

mentów dla osób ściganych.

(„Siostry Zakonne w Polsce. S∏ownik biograficzny”, t. 1, s. 93.)

W czasie okupacji w siero c i ń cach, którymi się opiekowała, m.in. w Aninie, Biało-

ł ę ce, Chotomowie, Płudach, Wa r s z a wie, umieszczała ˝yd owskie dzieci. Siost ro m

nie tylko z prowincji wa r s z awskiej, ale tak˝e dwóch pozost a ł y ch udało się oca l i ć

k i l kaset osób ska z a nych na zagładę. Matka Matylda została pośmiertnie odzna-

czona medalem Sprawiedliwy wśród Naro d ó w Świata.

m o ˝ l i wości wybuchu pow s t a n i a

n a ro d owego przeciw okupantom, a

p r a ca polskich niewo l n i k ó w była III

Rzeszy potrzebna. Planowano więc, ˝e

Po l a cy znikną w ciągu 20 lat po wo j n i e ,

c z ę ś c i owo zgermanizowani (spełniają-

cy kryteria ra s o we), wymord owa n i

( wa r s twy przywódcze) oraz deporto-

wani (pozost a l i ) .

O losie kilku milionów Żyd ó w za-

d e cyd owano ostatecznie w czasie

t r w ania wo j n y. W pierwszych miesią-

cach pozbawiono ich majątku i za-

mknięto w gettach, gdzie odizolowa-

nych wyniszczały głód i choro b y po-

t ę g o wane przez niewolniczą pra c ę .

20 st y cznia 1942 r. na ko n f e r encji w

Wannsee zadecyd o wano o „ost a t e c z -

nym rozwiązaniu kwe s tii ˝yd o w s k i e j ” .

Od tego momentu Żydzi, którzy

m i e s z kali na terenie okupowanej Po l -

ski, mieli największe szanse prze˝yć

w ówczas, gdy zdecyd owali się ucieka ć

z miejsc wyznaczonych im przez

N i e m c ów i chronić się wśród Po l a k ó w.

N i e m cy grozili śmiercią zarówno Ży-

dom, którzy opuszczą swe siedziby,

jak i Po l a kom oraz ich rodzinom, któ-

rzy w jakikolwiek sposób im pomogą.

nie poznamy. Nowa okupacja sow i e c -

ka po 1944 r., a następnie wa r u n k i

st worzone przez re˝im ko m u n i s t y c z -

ny uniemo˝liwiły przeprowa d z e n i e

ko m p l e k s o w y ch badań, gdy ˝yli jesz-

cze świadkowie wydarzeń. Dzisiaj je-

st e ś my w stanie dotrzeć zaledwie do

n i e wielkiej części takich przypad-

k ów. Prowadzone badania wska z u j ą ,

˝e ponad tysiąc Po l a k ów poświęciło

s we ˝ycie, spiesząc z pomocą Żyd o m .

Z n a my dokładnie losy zaledwie kil-

kuset z nich.

Dzięki fi l m owi „Życie za ˝ycie” i al-

b u m owi „Sprawiedliwi i ich świat”

m a m y szansę poznać losy ro d z i n y

U l m ów z Markowej – Wiktorii i Józefa

o raz ich dzieci: Stasi, Basi, Władzia,

Fra n ka, Antosia i Marysi, zamord o wa-

nych wraz z ośmiorgiem ukrywa n yc h

przez nich Żyd ó w. Niewiele osób zna

h i storię Kowalskich z Ciepielowa –

Adama i Bro n i s ł awa, Janiny, Stefana,

H e n r y ka, Zofii i Ta d e u s z a .

A pozostali? Oni tak˝e zasługują na

t o, by ich chęć niesienia pomocy in-

nym, nawet za cenę utraty ˝ycia, ich

b o h a t e r st w o i miłość bliźniego zost a ł y

u t r walone dla ko l e j n ych pokoleń. Jak

wielu upamiętnionych jest przez lo-

kalną społeczność? Chocia˝ zebra n o

setki relacji i wiele dokumentów, jest to

d o p i e ro początek niezwykle trudnyc h

badań. W wielu przypadkach mo˝emy

się posługiwać jedynie relacjami osób

trzecich, gdy˝ ci, którzy próbowali ra-

t o wać, zostali zamord owa n i .

K to ratowa ł ?

Badania pokazują, ˝e ra t u j ą cy wy-

wodzili się ze wszystkich wa r stw spo-

ł e c z n ych – od ziemiańst w a i inteligencji

po ro b o t n i k ów i chłopów. Mieli ró˝ne

w y k s z t a ł cenie, mieszkali w du˝yc h

m i a s tach, ale tak˝e w małych miast e c z -

kach i wsiach. Re p re z e n t o wali ró˝ne

poglądy polityczne – od naro d o w yc h

po socjalist y czne, ró˝ne śro d o w i s ka ,

p r z y ś w i e cały im często kra ń c owo od-

mienne motywacje. Nie brakło wśród

nich osób, które przed wojną były nie-

chętne Żydom, czy to z powo d ó w poli-

t y c z nych, czy eko n o m i c z n ych. Obok

j e d n o s tek i rodzin pomoc niosły tak˝e

o r ganizacje ko n s p i ra cyjne, w tym po-

wołana do tego celu Rada Po m o c y Ży-

dom „Żegota” – organizacja Po l s k i e g o

Pa ń s t wa Po d z i e m n e g o, oraz Kościół

katolicki. Liczni księ˝a i zgro m a d z e n i a

z a konne nie wahali się wspierać prze-

ś l a d o wa n ych niezale˝nie od ich świa-

t o p o g l ą d u .

ks. Marceli Godlewski (1865 – 1945) – pra ł a t;

p rob oszcz w parafii Wszystkich Świętych w Wa r s z aw i e

P rofesor Ludwik Hirszfeld powiedział o nim: „Nie tyl-

ko my ś m y go cenili. Chciałbym przekazać potomności,

co o nim myślał prezes gminy [Adam] Czerniaków. Na

posiedzeniu u docenta Zweibauma zebra l i ś m y się z

o k azji ro c z n i cy kursów. I tam prezes opowiadał, jak się

p r ałat ro z p ł a k ał w jego gabinecie, gdy mówił o ˝yd ow-

skiej niedoli, i jak się st a rał pomóc i tej niedoli ul˝yć. Mó-

wił on, ile ten ksiądz, były antysemita, serca Żydom oka-

z y w a ł ” .

Był uro d z o n ym społecznikiem. W Łodzi zetknął się z

p r oblemami ro b o t n i k ó w, w które bardzo silnie się zaan-

g a ˝ ował. W Wa r s z a wie utworzył st owa r z yszenia Ro b o t n i k ó w Chrześcijańskich,

S ł u ˝ ą cych i Stró˝ów Domow ych oraz ka sy zapomogowo-p o ˝ y c z k owe. W 1915 r.

z o s tał proboszczem para fii Wszystkich Świętyc h .

Przed wojną nale˝ał do zwo l e n n i k ów ruchu naro d o wego i nazywano go „wo j u j ą-

cym antysemitą”. Gdy w listopadzie 1940 r. jego kościół znalazł się na terenie gett a ,

p r ałat miał mo˝liwość opuszczenia świątyni i swoich wiernych. Nie zrobił tego. Ota-

czał opieką nie tylko przeby wa j ą cych w getcie chrześcijan ˝yd owskiego pochodze-

nia, ale wszystkich, którzy tego potrzebowali. Zorg a n i z o wał wyd a wanie bezpłatnyc h

p o s i ł k ów, pomagał w ucieczkach na „aryjską st ronę”, wyst awiał metryki chrztu. Z na-

ra˝eniem ˝ycia ukrywał Żyd ó w w kościele i na plebanii, a tak˝e w swoim domu w

A n i n i e .

Jakiego rodzaju pomoc świadczono?

Po c z ą t kowo pomoc polegała na

kontaktach z Żydami zamkniętymi w

g e t tach, przeka z y w aniu im ˝ywności i

l e k a r s t w, uczestnictwie w wymianie

h a n d l o wej, przechow y w aniu ce n n i e j-

s z y ch rzeczy i pieniędzy, które mogły-

Jak wielu Po l a ków zginęło, ratując ˝yc i e

Ż y d ó w ?

P r aw d z i w ej liczby Po l a k ó w zamor-

d o wa n ych lub w inny sposób re p re-

s j o n owa n ych za pomoc Żydom nigdy

Le karz kr ó l i k ó w

Relacja Hanny Miecznikow s k i e j

Żoliborzu, na Kolonii Dzien-

n i k arskiej (…), w piętrow y m

j e d n o ro d z i n nym domku przy ulicy

K a r p i ń s k i e g o . Ojciec mój był przed

wojną sędzią Sądu Najwy˝szego, a

mama zajmowała się domem i dzieć-

mi. Gdy wybuchła wojna, miałam

sześć lat, a mój starszy brat Stach –

dziesięć. (...) W nowej sytuacji trzeba

było z czegoś ˝yć. Ro d z i ce zdecyd o -

wali się wynająć niektóre z naszyc h

p o koi, by zasilić bud˝et ro d z i n ny. (…)

[Z czasem równie˝] „pokój dziecin-

ny” był wo l n y i czekał na now ych loka-

t o r ów. Przyszła go wynająć młoda,

szczupła, gładko uczesana ko b i e t a .

N i e b i e s koo k a szatynka, włosy miała

upięte w kok. Chciała wynająć dla sie-

bie i dla mę˝a pokój le˝ący na uboczu.

(…) Gdy zobaczyliśmy pana Artura, na-

wet my, dzieci, zdaliśmy sobie spraw ę

˝e nie jest Aryjczykiem. Niski, ruchli-

w y, ciemnooki, o chara k t e r y st y c z ny m

w yd a t n ym nosie. (...). Pan Artur w ogó-

le nie wychodził z domu. Czytał, pisał i

p r a cował ze starszym panem, który

specjalnie doń przyje˝d˝ał. (...) Pisali

razem ksią˝kę. Pani Irena załatwiała

na mieście zakupy i inne spraw y. Pa n

Artur czasem wychodził do ogrodu na

tyłach domu, gdy było ju˝ ca ł k i e m

c i e m n o . Wdychał woń maciejki, cho-

dził chwilę, i wra c ał do siebie.

Po pew n ym czasie odkryliśmy ze

Stachem zmiany na naszym st r y c h u .

W y r aźnie zmalał. Jeden zakątek zost a ł

z a b u d owa n y sięgającą sufitu półką.

Było to coś w rodzaju regału ze st a r y c h

desek. Za regałem był schowek, gdzie

mieściło się łó˝ko, stolik, krzesło. Była

tam woda i ˝ywność. Nic dziwnego, ˝e

st r y ch się zmniejszył. Regał był świet-

ną skrytką. Mo˝na go było odsunąć ra-

zem z rupieciami, kurzem, pajęczyna-

mi. Były to obro t o we drzwi do schow-

ka. (...) Na co dzień jednak pan Artur i

pani Niew i a d o m s ka mieszkali w wy-

n a j ę t ych im poko j a c h .

Nasze stosunki z loka t o rami prze-

wa˝nie układały się świetnie. „Narze-

c z o ny” pani Niewiadomskiej ofi a rowa ł

mi na imieniny wspaniałą piłkę zro b i o -

ną z dętki samochodowej, a pani Bo-

row s ka zrobiła rękawiczki na drutach.

Pan Artur rozbudzał moje zaintere s o -

wania przyro d n i c z o -h o d owlane, leczył

te˝ nasze zwierzęta. (…) W tym czasie za-

częłam się przyg o t ow y wać do Pierwszej

Komunii Świętej. Pan Artur bardzo mi

pomagał w nauce. Znał cały ka t e c h i z m

na pamięć. Przepy t y w ał mnie z niego po

kolei i na wyrywki, tak ˝e wkrótce i ja

w s z yst ko świetnie umiałam. (…)

( . . . )

W lipcu, chyba to był 1943 rok, by-

łam chora i le˝ałam w łó˝ku w jadalni.

Ojciec był w pra c y, Stach wys z e d ł

gdzieś z kolegami. Było ciepło, okna

były poo t w i e rane, piękna, słoneczna

pogoda. Pan Artur zachęco n y słoń-

cem podszedł do okna i wyc h ylił się.

Okna naszego „dziecinnego poko j u ”

z a j m o wanego wówczas przez pań-

st wa Borowskich wychodziły na ulicę

K a r p i ń s k i e g o . Ulicą przechodził nie-

miecki patrol. Zobaczyli pana Artura i

jego widok nasunął im pewne podej-

rzenia. Zaczęli walić do drzwi, (...) ro z -

biegli się po domu. Przeglądali

w s z y stkie pokoje, wdrapali się na

st r y ch, gmerając po zaka m a r k a c h .

[Żandarm] nie zobaczył ro z p ł a s z c z o -

nego za kominem pana Artura. (...) ze-

szli po schodach na parter. Ja na po-

czątku wołałam „Mamo”, ale potem

głos mi zamarł.

W y szli do ogrodu, zeszli do piwnicy.

B a rdzo przest r aszyły Niemców nasze

króliki, które biegały luzem po piwni-

cy. Zaczęła się rewizja. Wyrzucano rze-

czy z szaf. Grzebano w ks i ą ˝ kach. Je-

den z Niemców szperał w kre d e n s i e ,

w yciągając słoje z kompotami i ko n fi-

t u r ami, drugi grał coś na fortepianie.

Co działo się na piętrze, wiem tylko z

o p o wiadań. W szafie w „pokoju dzie-

c i n nym” nie znaleźli śladów po panu

Arturze. Żadnych męskich rzeczy. Ni-

c z e g o . Stały tam jednak meble oddane

nam na przechowanie przez siost r ę

p ra c ow n i k a polskiej ambasady w Ber-

linie. Nie spraw d z a l i ś m y, co się w nich

znajduje. (...) Uwagę ich zwrócił prze-

c h o w y wa n y w tym˝e sekretarzyku ru-

lon, a raczej tekturowa rura. Otwo r z y l i

ją, sądząc, ˝e znajdą tam coś nielegal-

n e g o . I znaleźli! A˝ szczęki im opadły.

W y ciągnęli z tej rury ni mniej, ni więce j

t y l k o sześć portre t ów Hitlera w ró˝-

nych pozach! Właściciel sekre t a r z y k a

p r a c ował w polskiej ambasadzie w

Berlinie. Musiał dostać tam owe por-

t re t y, załadował je wraz z rurą do se-

k r e t a r z y k a, który oddano nam na

p r z e c h owanie. – O! Mein Führer! – po-

wiedział Niemiec. Z szacunkiem zwi-

nął portrety i wsadził je z pow r otem w

rulon. Te r az Niemcy zrobili się du˝o

grzeczniejsi i powoli się wynieśli.

[W 1945 roku] (…) pewnego dnia,

gdy wróciłam do domu, zastałam ca ł ą

rodzinę podnieconą i pełną emocji. Na

stole w jadalni stał największy ko s z

k w i a t ów, jaki w ˝yciu widziałam. Były

w nim biało-c z e r wone ró˝e. Do ko s z a

d o ł ą c z o n y był list, w którym państ w o

I r ena i Artur Borow s c y dziękowali ro-

d z i c om za ura t o wanie ˝ycia w czasie

okupacji. Zawiadamiali nas, ˝e wrócili

do praw d z i w ego nazwiska i teraz na-

z y w ają się Berowie, a pan Artur jest

p ro f e s o r em na medycynie. Jeśli chce-

my utrzymy wać z nimi kontakt, to cze-

kają nas w podane przez nich dni. (...)

Ro d z i ce uwa˝ali, ˝e ˝adne drzew ko

im się nie nale˝y. Po pro stu zrobili to,

co powinni – pomogli ludziom w po-

trzebie. A wdzięczność państ w a Be-

r ów to była zupełnie niespodziewa n a

g r a t y fi ka c j a .

Julian Gro b e l ny, pseudonim Trojan (1893 – 1944)

I r ena Sendlerowa napisała o nim: „Kiedy dziś, po 20 la -

tach, sięgam pamięcią do tamtych dni, ukazuje mi się syl -

wetka Juliana Grobelnego jako ˝arliwego dzia∏acza spo -

∏ecznego, cz∏owieka o nieskazitelnej uczciwości i rzetelności

[...]. By∏ wszędzie tam, gdzie trzeba by∏o organizować kon -

kretną pomoc lub rozwiązywać najtrudniejsze problemy”.

Od 1915 r. aktywnie działał w Polskiej Partii Socjalist yc z -

nej. Był uczestnikiem pow stań śląskich. W latach 30. pra-

cował w magist racie w Łodzi i działał wśród ro b o t n i k ów.

Kiedy wybuchła wojna, Gro b e l n y znalazł się od razu na

l i s tach osób poszukiwa nych przez okupanta

n i e m i e c k i e g o . Nie przeszkodziło mu to jednak zaanga˝ować się w pomoc ska z a -

nym na zagładę. W st yczniu 1943 r. został przewo d n i c z ą cym Rady Po m o cy Żyd o m .

Dalej Sendlerowa wspomina: „Otrzyma∏am polecenie udania się do Tr o j a n a

poza Warszawę, do Ceg∏owa, gdzie mia∏ on ma∏y domek z ogródkiem. Po j e c h a -

∏am w przekonaniu, ˝e otrzymam ekstrabojowe zadanie. Obydwoje z ˝oną le˝e -

li chorzy, bez opieki. Chcia∏am im pomóc, dostarczyć lekarstwa [...], tymczasem

chodzi∏o o umieszczenie jednej ma∏ej dziewczynki, która cudem uniknę∏a śmier -

ci przy likwidacji pobliskiego getta, gdzie wymordowali jej ca∏ą rodzinę”.

B a r dzo ost ro st a rał się zwalczać szmalcow n i k ó w i szanta˝yst ó w. Wyst o s ował w

tej sprawie pismo do Delegatury Rządu na Kraj z pro p o z y cją ka rania śmiercią te-

go typu działalności.

W marcu 1944 r. został are s z t owa ny przez Niemców, ale udało się go wykupić z rąk

g e st a p owc ów. Do wkroczenia wojsk radzieckich ukrywał się w sanatorium w Otwo c k u .

W 1987 r. pośmiertnie otrzymał tytuł Spraw i e d l i w ego wśród Naro d ó w Świata.

Rodzina Imiołków

„Za tak szlachetny czyn, dzięki któremu ocali∏em swoje ˝ycie, zachowa∏em dla p.

Czes∏awy Imio∏ek dozgonną wdzięczność, której daję publiczny wyraz w niniejszym

o ś w i a d c z e n i u ” .

— Leon We i n s t e i n

I m i o ł kowie podczas okupacji mieszkali w Wa r s z awie, ledwo wią˝ąc koniec z

ko ń c em. Antoni Imiołek chorował na gruźlicę, nie mógł więc podjąć stałej pra c y.

Cały cię˝ar utrzymania ro d z i ny spoczywał na jego ˝onie Czesławie, która pra c o-

wała jako pomoc domowa u zamo˝nych ludzi.

Pomimo trudnych wa r u n k ó w materialnych i terroru hitlerowskiego zdecyd o -

wali się, na prośbę znajomej, przyjąć pod swój dach dwoje Żyd ó w – Leona We i n-

steina oraz Bro n i s ł awę Szafran, uciekinierów z gett a .

> 5

3 >

M i e s z k a l i ś m y w Wa r s z awie na

◊

rp . pl

Ś r o d a | 1 7 w r z e śn i a 2 0 0 8

Ż y cie za ˝yc i e

dla Żydów

Ludzie, których warto zapamiętać...

≥ A n t oni Imiołek

≥ C z es ł awa Imiołek

≥ Marianna Imiołek

I m i o ł kowie przyg o t o wali dla nich w piwnicy kryjówkę, zamaskowaną pry-

zmą węgla. W nocy Żydzi spali w mieszkaniu, zaś w dzień, zwłaszcza w chwilach

z a g ro˝enia, chronili się w piwnicy.

Pewnego dnia, niedługo przed zajęciem Pragi przez wo j s ka sowieckie, Le o n

We i n s tein wyszedł na space r. Imiołkowie niepokoili się, poniewa˝ długo nie

w r a c ał. Marianna, ich 11-letnia córka, pobiegła na rondo Waszyngtona, gdzie

wśród tłumu mę˝czyzn spędzonych przez Niemców zauwa˝yła We i n st e i n a .

K r z y cząc: „Wujku, ja ciebie szukam, chodź do domu, mama czeka z obiadem”,

podbiegła do Leona i wyciągnęła go z tłumu, pilnowanego przez uzbro j o n yc h

h i t l e rowc ów.

Leon We i n s tein i Bro n i s ł awa Szafran przetrwali wojnę w domu Imiołków.

Cała rodzina została uhonorowana medalem Sprawiedliwy wśród Naro d ów Świata.

Loda Komarnicka – ro z s trzelana w Łow i c z u

„ Pani Loda Komarnicka zginę∏a o świcie – rozstrzelana w obcym mieście, za cudzą

sprawę, w nie swojej sukience po˝yczonej na wyjazd, gdy˝ ju˝ swoje odda∏a potrze -

b u j ą c y m ” .

—Z relacji Marii Jiruskiej

≥ K ra k ów, ul. Lwow s ka. Likwidacja gett a

Całe swoje okupacyjne ˝ycie poświęciła ra t owaniu ludzi ska z a nych na Zagładę;

pomogła w ucieczce z getta i ura t owała dziesiątki ludzi (nale˝ała do śro d o w i s k a

n a ro d o wo-ko n s e r watywnego). W czasie okupacji współpra cowała z zaanga˝owa-

ną w pomoc ukrywa j ą c ym się Żydom Ireną Sawicką – wraz z nią zajmowała się

m.in. dost a r czaniem fałszywych dokumentów. Brała równie˝ udział w szmuglo-

waniu do getta ˝ywności i pra s y podziemnej.

Na podst awie ksią˝ki Haliny Robinson „A cork on the waves” Marian Kałuski na-

pisał: „Pod koniec tego roku Lina wraz z rodziną znalazła się w getcie wa r s z aw s k i m

( m i e s z kali w Małym Getcie), skąd w wieku 14 lat uciekła na st ronę polską Wa r s z aw y

17 września 1942 r. Pomaga jej w tym i pierwszej pomocy udziela Po l k a – Loda Ko-

m a r n i c ka, która później zginęła z rąk oprawc ó w niemieckich za ra t o wanie Żyd ów ” .

By jej podopieczny mógł wychodzić poza mieszkanie, a nie tylko siedzieć w

u k r y ciu, chłopca o „bardzo złym wyglądzie” przebierała za kobietę. Wkładała mu

kapelusz z szerokim rondem i wyprowadzała na wieczorny space r, aby mógł po-

o d d ychać świe˝ym powietrzem. Ro z strzelana w Łowiczu, do którego pojechała,

by zdobyć pieniądze dla ˝yd o wskiego podopiecznego.

by zostać odebrane przez Niemców.

Czasem pomocą było fi kcyjne przeję-

cie majątku, by nie został sko n f i s ko-

wa n y przez władze okupacyjne – tak

było w przypadku wyd a w n i c t w a Ja-

kuba Mortkowicza, prowa d z o n e g o

przez zasy m i l o waną rodzinę ˝yd ow-

ską, a w czasie wo j ny przepisanego na

Annę Żeromską, wdowę po słynny m

pisarzu. Tym, którzy mieli „dobry wy-

gląd”, pomagano znaleźć pracę i

m i e s z kanie po „aryjskiej st r onie” ora z

załatwić odpowiednie dokumenty.

Oprócz organizacji podziemnych po-

m o cy tej spontanicznie udzielali tak˝e

ludzie indywidualni, w tym ci, którzy

wśród mieszka ń c ó w getta mieli swo-

ich krew nych, przyjaciół, sąsiadów i

ko l e g ó w sprzed wo j ny. Polskie ro d z i -

ny brały pod opiekę ˝yd owskie dzieci,

ratując je przed piekłem gett a .

Trzy rodziny Ro b i n s o n ó w

Relacja Rys z a r da Maja

celi Maj (…), w czasie okupacji

u k r y w ali [w zamaskowa n y m

p o koju] rodzinę ˝yd o wską: Annę i

Adama Króla oraz ich córkę To s i ę

przy ulicy Kobielskiej [na Pradze] w

Wa r s z a wie. Ojciec, spodziewając się

ewentualnej rewizji niemieckiej (a by-

ły takie dwie), zrobił dla nich skrytkę z

podwójną ścianką w otwo r ach po

drzwiach wyc h o d z ą c ych na zerwa n y

b a l ko n .

Pa ń st wo Królowie byli w tym sa-

mym wieku co moi ro d z i ce. Częst o

to wyko r z yst y wali, legitymując się

ke n kartami moich ro d z i c ów przy

poruszaniu się po Wa r s z awie i od-

wiedzaniu innych ukrywa j ą cyc h

się rodzin ˝yd ows kich. Między in-

nymi odwiedzali rodzinę ˝yd ow s k ą

u k r y waną przez brata mojego ojca

– Fra n c i s z ka, prz y ul. Karmelickiej

4, tj. w bezpośrednim sąsiedztwie

g e tta, tu˝ przy wjeździe na Paw i a k .

Ja [wówczas ośmioletni] oraz moja

s i o st ra Barbara całymi dniami ba-

w i l i ś my się z Tosią, nie ro z u m i e j ą c ,

skąd ta znajomość i tak bliskie są-

s i e d z t wo. Pa ń st wo Królowie ukry-

wali się w pokoju bardziej wybu-

r z o nym, a my mieszka l i ś m y w

czwórkę w kuchni o pow i e r z c h n i

10 mkw.

[W sytuacji, gdy] Niemcy zaczęli

b u d o wać na pograniczu ul. Kobiel-

skiej umocnienia (…) i licząc, ˝e po wy-

buchu pow stania wa r s z awskiego zo-

st a n i e m y wyzwoleni, moi ro d z i c e po-

st a n o wili wraz z rodziną państ wa

K r ó l ó w przenieść się na parę dni do

st r y j k a Fra n k a na ul. Karmelicką. (…)

Pewnej nocy pow s t a ń cy wycofali się z

naszego domu, a Niemcy podeszli od

u l i c y (my mieszka l i ś m y w podwórku

studni) z miotaczami ognia i podpalili

nasz dom. Chaos wśród mieszka ń-

c ó w zapanował niesamow i t y. Z ust do

u s t przeka z y w a ny był ro z k az wyco f y -

wania się na Stare Miasto (…) Jak wia-

d o m o , ko m u n i k acja piesza w czasie

p o w s tania odby wała się poprzez piw-

n i c e łączone „dziurami” wzdłu˝ ulic.

(…) Doszliśmy do sytuacji, ˝e trzeba

było przeskoczyć na wys o kości ulicy

na jej drugą st r onę. Przejście to by ł o

o s t r z e l i w ane przez Niemców. Widzie-

l i ś my kilka ciał ludzkich (…), dlatego

nasza „grupa” post a n o wiła zaw r ó c i ć

( … ) .

Mę˝czyźni (…) wys z u kali na czwa r -

tym piętrze domu przy ul. Elektora l-

nej 32 jedyne mieszkanie nie do ko ń-

ca wypalone (oczywiście z wypalo-

nymi oknami). Dost a l i ś m y się do nie-

go po ko n st r u kcji ceglanej oraz po

w y p a l o n ych schodach drew n i a n yc h .

N a s tępnie ko n st r u kcja ceglana zo-

stała wyburzona, aby Niemcy nie

mogli ewentualnie do nas się dost a ć .

(…) Zawczasu znaleźliśmy w piwni-

cach odpowiednie sznury; mę˝czyź-

ni spuszczali się [po nich] z czwa r t e-

go piętra i wys z u k i w ali w piwnica c h

coś do jedzenia, a tak˝e wodę ze st a-

rej, nieeks p l o a t owanej studni piw-

nicznej. (…)

Podczas pewnej wyprawy (…) st a-

ło się nieszczęście. Kiedy nasi mę˝-

czyźni byli w piwnicach, przys z ł a

u z b r ojona grupa Niemców. Z trzech

mę˝czyzn (…) Niemcy znaleźli jed-

n e g o, dwóm udało się ukryć. Złapa-

ny Polak, przyjaciel st r y j ka Fra n ka ,

kawa l e r, został nieopodal ro z st r z e-

l a n y (…) Pow stanie dawno upadło,

N i e m c y ro z r z u c ali z samolotów

ulotki, wyznaczając termin, do któ-

rego wszys cy mieszka ń cy winni

wyjść z ukrycia. A my liczyliśmy, ˝e

S o wieci wejdą do Wa r s z a wy lada

dzień, i nie poddaliśmy się tym na-

kazom, tym bardziej ˝e mieliśmy w

s w oim składzie dwie ro d z i ny ˝y-

d o w s k i e .

Zima [jednak] nadciągała, w nocy

było bardzo zimno (nie było okien ani

drzwi), spuszczanie się na sznura c h

do piwnic było co r az bardziej ryzy-

kowne, a w piwnicach co r az mniej

˝ywności. Po długich naradach post a -

n o w i o n o , ˝e polskie ro d z i ny wyjdą,

oddając się w ręce Niemców, a dwie

˝ yd o wskie (w tym państ w o Królow i e )

p o z o s taną w ukryciu. Po wyjściu

N i e m c y za˝ądali od nas wska z a n i a ,

gdzie się ukrywa l i ś my (…). Kobiety i

dzieci ust a wiono pod murem, a mę˝-

czyzn zabra n o , aby pokazali kryjów-

kę. Niemcom wskazano nasze miesz-

kanie na ul. Karmelickiej 4 (…) Tłuma-

czono Niemcom, ˝e ukrywa l i ś m y się

w piwnicy w ca ł kowicie wypalony m

domu. Po ca ł o d z i e n nym dochodze-

niu Niemcy chyba uwierzyli, bo skie-

rowali nas do kościoła św. Wo j c i e c h a ,

gdzie przeby w a l i ś my tydzień. Było to

niezbędne dla zebrania odpow i e d -

niej ilości osób (ludzi wyc h o d z ą cych z

u k r ycia było ju˝ mało) do wywiezie-

nia do obozu przejściowego w Prusz-

kow i e .

P r z e s z l i ś m y jeszcze wiele dra m a-

t yc z nych chwil, jak np. segregacje w

obozie (…). Natomiast państ wo Kró-

l owie z córką Tosią szczęśliwie prze-

siedzieli w kryjówce przy ul. Elekto-

ralnej, a przypomnę, ˝e zima

1944/45 była bardzo mroźna. Do-

c z e k ali [wraz] z drugą rodziną ˝y-

d owską wejścia wojsk radzieckich

17 st y cznia 1945 r.

Po wojnie państ wo Królowie po-

wrócili do rodzinnej Łodzi, gdzie

pan Król [został] (…) przemys ł ow-

cem oraz miejscowym rabinem.

W 1947 r. państ wo Królowie wye m i-

g rowali z Polski przez Czechosłowa-

cję, Szwa j c arię (dłu˝szy pobyt wy-

p o c z y n kowy), następnie Belgię,

Francję, Londyn, a˝ osiedlili się

w Izra e l u .

S t efan Korboński (1901 – 1989) – działacz

n i e p o d l e g ł o ś c i o w y, polityk, prawnik, pisa r z

J a ko 17-letni chłopiec walczył w obronie Lwowa, po-

tem, w 1920 roku , w czasie wo j n y polsko-b o l s z e w i c k i e j

słu˝ył jako ochotnik w 29. Pułku Strzelców Kaniow s k i c h ,

w 1921 roku uczestniczył w trzecim pow staniu śląskim.

Podczas okupacji niemieckiej był współtwórcą Po l s k i e -

go Pa ń s t w a Podziemnego i członkiem Komendy Głów-

nej Armii Kra j owe j .

D owodził Kierow n i c t wem Walki Cywilnej (KWC), któ-

re zajmowało się m.in. pro p a g o waniem wśród Po l a k ó w

sabota˝u bez u˝ycia broni oraz biernego oporu społe-

c z e ń st wa wobec okupanta, piętnowało ro d a k ów współ-

p r a c u j ą cych z Niemcami, wymierzając im kary od utraty czci po karę śmierci. Na

łamach „Biuletynu Informacyjnego” informowano o zarządzeniach Po l s k i e g o

Pa ń s t w a Po d z i e m n e g o , przeka z y w ano informacje na temat tego, co dzieje się w

k raju i za granicą. Autorzy „Biuletynu” zachęcali równie˝ Po l a k ó w do pomocy, za-

r ówno Żydom przeby w a j ą cym w getcie, jak i ukrywa j ą c ym się po aryjskiej st r o n i e .

R a d i o s tacja Świt na bie˝ąco przeka z y wała do rządu w Londynie informacje na te-

mat sytuacji ˝yd o wskiej w Po l s ce .

Stefan Korboński był ostatnim delegatem na kraj rządu emigra cyjnego w Lo n -

dynie do momentu are s z t owania go wraz z ˝oną przez NKWD (28.06.1945 r.). Zo-

stał zwo l n i o ny z więzienia po pow s taniu Ty m c z a s o wego Rządu Jedności Naro d o -

wej. Powrócił do praktyki adwo k ackiej, zaanga˝ował się w działalność polityc z n ą

PSL Stanisława Miko ł a j c z y k a. Zagro ˝ o n y ponow nym are s z t owaniem w 1947 r.

uciekł wraz z ˝oną do Stanów Zjednoczonyc h .

W 1980 roku został odznaczony medalem Sprawiedliwy wśród Naro d ó w Świata.

Z o f ia Kossa k-S z c z u c ka, pseudonim We ro n i ka

(1890 – 1968) – pisa r k a

„Nasza rozmowa by∏a krótka. Zapyta∏a, czy pomogę jej

ratować dzieci. Nie mog∏em odmówić, powiedzieć, ˝e się

boję, kobiecie starszej od mojej matki, którą w dodatku tak

szanowa∏em”.

—W∏adys∏aw Bartoszewski

Przed wojną była silnie związana z ruchem ka t o l i k ó w

świeckich – Akcją Katolicką – zmierzającym do przenie-

sienia wartości chrześcijańskich do ˝ycia publicznego.

Z n a n y powszechnie był jej negatywny stosunek do Ży-

d ó w, któremu dawała wyraz w swoich artykułach.

W czasie okupacji Koss a k-S z c z u c ka przewo d n i c z y ł a

n i e wielkiej, ale bardzo czynnej katolickiej organizacji społeczno-w y c h o wawc z e j

– Front Odrodzenia Polski. W latach 1939-1941 współre d a g o wała pismo pod-

ziemne „Po l s k a ˝yje”, a od 1942 r. re d a g o wała „Prawdę”. Razem z grupą

> 6

4 >

> 6

M oi ro d z i ce: Bro n i s ł awa i Mar-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: