Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania wybrane (BN) oprac. Andrzej Zawada
BIOGRAFIA
Ukraina
Leon Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku na Ukrainie. Jego ojciec był buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z Uniw. Kijowskiego. Fragmenty jego nieskończonej prozy wykorzystał syn w opowiadaniu Księżyc wschodzi.
Powstaniem zainteresował się Jarosław przez to, że jego ojciec w nim uczestniczył i przez to, że jego rodzice byli starsi, gdy się urodził (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość.
W 1902 r. zmarł Bolesław Iwaszkiewicz i Maria z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Tu Jarosław zaczął naukę i zaprzyjaźnił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę, gdzie zostali do 1909 r. Jarosław uczył się w gimnazjum rosyjskim.
W Elizawetgradzie Jarek przyjaźnił się dalej z Szymanowskimi. W wieku 9-10 lat, również pod ich wpływem, pisał wiersze i dramaty, próbował komponować (potem np. pieśń śpiewana w Brzezinie przez Malwinę będzie wzięta z Pieśni kurpiowskich Karola Szymanowskiego; wspólnie napisali operę Król Roger).
Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie – Jarek uczy się i udziela korepetycji. Środowiska ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość.
W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział prawa Uniw. Kijowskiego, równocześnie studiował w szkole muzycznej i konserwatorium. Skłaniał się bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił sobie, że kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał się wyróżniać.
W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet Lilith w kijowskim piśmie „Pióro”. W teatrze Studya Stanisławy Wysockiej był aktorem i doradcą literackim. Potem w 1921 r w Warszawie był współzałożycielem teatru eksperymentalnego Elsynor, który zrobił klapę pokazując awangardową sztukę lekceważonego wtedy S.I. Witkiewicza. W XX-leciu napisał kilka dramatów, lepsze to Lato w Nohant i Maskarada. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał Odbudowę Błędomierza, Wesele pana Balzaka, Noc czerwcową i Pod akacjami.
W 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego. Gdy latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa. Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 października 1918 r. przyjechał do Warszawy.
Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim „Pro arte et studio” (red. Mieczysław Grycendler, potem Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na Nowym Świecie 57 czytali wspólnie różne wiersze.
W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut książkowy Iwaszkiewicza – Oktostychy.
Pisarz współpracuje z poznańskim „Zdrojem” ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się Zenobia Palmura. Powieść poetycka. Redaguje z Peiperem „Nową Sztukę”, ale pismo pada po dwóch numerach (1922), a między redaktorami tworzy się konflikt.
W 1920 r. Iwaszkiewicz wstępuje do wojska na 3 miesiące, ale w walkach nie uczestniczy. Potem redaguje dział Sztuka w „Kurierze Polskim” do 1923 r. Współpracuje z „Tygodnikiem Ilustrowanym” i „Kurierem Lwowskim”. Sekretarzuje marszałkowi sejmu, Maciejowi Ratajowi.
W 1922 r. żeni się z Anną Lilpop, córką przemysłowca warszawskiego, a od 1925 postanawia zająć się głównie literaturą. Wyjeżdża do Paryża na pół roku. Potem wiele jeszcze podróżował. Sycylia stała się jednym z jego ulubionych miejsc.
W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum.
W 1927 r. Iwaszkiewicz pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą polskich literatów. W 1932 r. jako dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r. – do Brukseli. Rok później zrezygnował z polityki, w której nie liczono się z intelektualistami (Tomasz Mann musiał emigrować), również z powodu choroby żony.
Angażował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach Powrotu do Europy widać ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać Kochanków z Werony, gdzie tragiczne zakończenie to nie wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów.
W listach do żony nie pisał jednak o książkach, ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia 1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera.
W 1932 r. spędza kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy Panny z wilka. Sycylia zastępuje mu Ukrainę – wciąż porównuje te kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze Słońce w kuchni, Młyn nad Kamionną, przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze Gniazdo łabędzi i Szkice o literaturze skandynawskiej.
Stawisko, okupacja
W 1936 r. Iwaszkiewicz osiada w Stawisku. Publikuje zbiór opowiadań Młyn nad Utratą. W 1938 r. wychodzą Wiersze wybrane, tom poetycki Inne życie, powieść Pasje błędomierskie, Dwa opowiadania i esej Fryderyk Szopen.
Gdy wybuchła II wojna, jako jedyny ze Skamandra, zdecydował się zostać w domu. Liczył, że Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim najcenniejsze obrazy i rękopisy. W 1941 r. zaczął pisanie Książki moich wspomnień, cyklu esejów o dzieciństwie, ukraińskiej i mazowieckiej młodości, skamandryckich początkach literackich, przyjaźniach intelektualnych. Pisał Nowele włoskie i wiersze do tomu Ciemne ścieżki. Powstały opowiadania: Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów, Stara cegielnia, Ikar i Młyn nad Lutynią.
W Stawisku w czasach wojny wiele osób znalazło schronienie i opiekę. Bywał tu Andrzejewski, Miłosz, Dygat, Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu wieczory autorskie, odczyty i koncerty.
Iwaszkiewicz-instytucja
Po wojnie wielokrotnie wybierany był prezesem Zarządu Głównego Związku Zawodowego Literatów Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w Wikipedii). W 1952 r. został posłem na Sejm PRL.
Dostawał nagrody literackie, państwowe i zagraniczne, m.in. radziecka Nagroda Leninowska (1970). Redagował czasopisma: poznańskie „Życie Literackie”, „Nowiny Literackie” (W-wa, PPS), „Twórczość” (od 1955, po Ważyku).
Za socrealizmu w ramach pańszczyzny dla partii rządzącej napisał Sprawę pokoju. Wiersze i przemówienia, wiersz List do Prezydenta Bieruta, dydaktyczną powieść dla młodzieży Wycieczka do Sandomierza, opowiadania, np. Ucieczka Felka Okonia. Powstaje studium o Bachu i Listy z podróży do Ameryki Południowej.
Stary poeta
W latach 60. i 70. Stawisko stało się już domem ludzi starych. 23 grudnia 1979 r. zmarła żona pisarza. 86-letni Iwaszkiewicz wyjechał do Paryża. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala. Zmarł 2 marca 1980 r. Pochowano go – wedle życzenia – po katolicku, w Brwinowie.
TWÓRCZOŚĆ
Dwa powody jej niezwykłości: pokaźne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.
Poezja
Napisał 24 książki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy.
Debiut poetycki miał miejsce w piśmie „Pióro”, w Kijowie w roku 1915, a także w tygodniku „Kłosy Ukraińskie”:
· precyzja formalna
· intensywna zmysłowość
· malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury
· imitacja doznań dotykowych i smakowych
· struktura dźwiękowa i muzyczna kompozycja
Debiutancki tom Oktostychy (1919): KLASYCYZM
· demonstracja estetyzmu
· impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę
· aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich
· rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury – jedyny dany nam świat
· kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm, eksponujący ja poetyckiej jako środek doznań emocjonalnych à wczesna poezja
· parnasizm – poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury
Dionizje (1922) – drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM
· prywatność i fascynacja śmiercią
· ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów rytmicznych
· prozaizacja i brutalizacja słownictwa
· antyestetyzm!
· bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia egzystencjalnego pogodzenia z prawami natury
Powrót do Europy (1931), Lato 1932 (1933), Inne życie (1938):
· wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne widziane przez symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty
Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje – ody, poematy, List do Prezydenta Bieruta), nurt antypoetycki (naturalność – cykl Wiersze ulotne).
Ciemne ścieżki (od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) + poematy Tristan przebrany (1946), Podróż do Patagonii (1949):
· nurt trzeci – artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu (razem z tomem Warkocz jesieni, 1954)
Wiersze lat 60.: Jutro żniwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970):
· najbliżej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji
· odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją
· rozluźnienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe – otwarta kompozycja, zaburzony porządek rytmiczny i rymowy
· powraca prywatność
· dominuje antyestetyzm
Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:
· Śpiewnik włoski (1974) – językowa swoboda, wolność wyboru każdej tradycji, poetyckość nie licząca się ze szkołami
· Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem
Poezja Iwaszkiewicza dąży do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i ekspresjonizm, mają też swoje odpowiedniki w prozie
Proza
Klasycyzm: narracja powieściowa, dłuższe opowiadania – tradycyjny realizm, temat współczesny lub historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie.
Ekspresjonizm: proza poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre późniejsze opowiadania – tragizm zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w nadrealnej estetyce sennego koszmaru.
7 sztuk: Hilary, syn buchaltera (1923), Księżyc wschodzi (1925), Zmowa mężczyzn (1930), Czerwone tarcze (1934), Pasje błędomierskie (1938), Wycieczka do Sandomierza (1953), 3-tomowa Sława i chwała (1956, 1958, 1962).
Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki, czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu możliwości wyboru.
Pisarz mówił, że w jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to wewnętrzną (autotematyzm).
Dzieje artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem jednostki wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze życie przekształcać w doświadczenie uniwersalne. Nie może się to stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W Księżycu... określił swój program: „Zatrzymywać momenty życia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje odnalezione zadanie”.
W opowiadaniu Serenite dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji – przekonanie o niepoznawalności świata, niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta winien dążyć do poznania mimo wszystko i składać „kontur rzeczywistości”. Pilność, pracowitość sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę.
Upływ czasu i przyrost doświadczenia przesuwają punkt ciężkości w stronę sceptycyzmu i pokory. Widać to już w Zmowie mężczyzn. Dylemat życia ukazany jest tu jako walka aktywizmu i pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.
· motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w Matce Joannie...
· Alinka to zapowiedź postaci Panien z Wilka
· postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych Sławy i chwały
· najważniejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę życiowej klęski
W Pasjach... chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki. Pretekstem jest tradycyjne widowisko pasyjne, które ma być skomercjalizowane – bohaterowie różnie się do tego ustosunkowują. W literaturze dominował wtedy katastrofizm.
Czerwone tarcze nie są już powieścią współczesną, ale histriozoficzną – rola jednostek, społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII wieku i opowiada dzieje Henryka Sandomierskiego.
Pracę nad Sława i chwałą przerwała II wojna. Pisana była 24 lata, w realiach trzech epok – Polska niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym tematem powieści jest poszukiwanie wewnętrznego ładu, czemu przeszkadza historia. Obroną może być dystans artysty.
Opowieści autobiograficzne, eseje podróżnicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze, noty edytorskie. Zaczął je pisać od wydania Pejzaży sentymentalnych (1926), najbardziej znane są Podróże po Polsce:
· wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłoza, Stempowskiego, Vincenza
· motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym można i chce się identyfikować (dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomerz)
· podróże są również w głąb siebie, są autoanalizą
Książka moich wspomnień została napisana w czasie II wojny w celach „autoterapeutycznych”. Eseje podróżnicze to też Książki o Sycylii (1956), Podróże do Włoch (1977) i Petersburg (1976).s
· w tych drugich jest zwarte pytanie o siły żywotne kultury europejskiej – Włochy były dla niego jej źródłem; mniej go interesuje teraźniejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm
· Petersburg to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia tu pytanie, które powraca w Mapie pogody: „Czyśmy Europejczycy, czyli też Azjaci?” (pojawia się ono też w Zarudziu)
...
jrachuba