Jarosław Marek Rymkiewicz – poezje

Rymkiewicz Jarosław Marek A. Poprawa [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, A. Hutnikiewicz, Warszawa 2003, s. 123

Urodził się w 1935 w Warszawie. Krytyk i historyk literatury, eseista, poeta, tłumacz, dramatopisarz. Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Łódzkim, doktoryzował się, a następnie habilitował; pracownik naukowy Instytutu Badań Naukowych PAN w Warszawie. Mieszka w Warszawie.

Współtwórca i czołowy przedstawiciel neoklasycyzmu we współczesnej poezji polskiej (zbiór esejów Czym jest klasycyzm. Manifesty poetyckie 1967). Z perspektywy widać jednak, że sensy poezji R. nie mieszczą się w neoklasycystycznych ramach. Od swych początków (Konwencje 1957, Człowiek z głową jastrzębia 1960, Metafizyka 1963, Animula 1964) jest to twórczość w znacznym stopniu autotematyczna, co przejawia się rozłożoną na wiele wierszy i tomików kreacją poety, jak również zmiennymi sądami o poezji. Język poetycki R. wykorzystuje zróżnicowane tradycje; oprócz częstych odwołań do baroku pojawiają się nawiązania do romantyzmu i sporadycznie do doświadczeń awangardy. Poezja intertekstualna. Obie sfery, kultury i egzystencji, przedstawione są w przestrzenie tanatologiczno-eschatologicznej. Śmierć stanowi zasadniczy motyw Anatomii, wątek ten współistnieje z metapoetycką filozofią języka w tomie Co to jest drozd i dominuje we wszystkich późniejszych zbiorach.

"Moje dziejowe pytanie brzmi więc tak: czy historia urabia człowieka, czy to okoliczności historyczne decydują o tym, kim jest i co po sobie pozostawia ? Czy - przeciwnie - on sam, nie zważając na historię i na to, co historia z nim robi, wydobywa z siebie właśnie to, co wydobyć musi?" ("Żmut")

Laureat Literackiej Nagrody NIKE 2003 za tom ZACHÓD SŁOŃCA W MILANÓWKU.

Wybrana bibliografia:

wiersze:

·         KONWENCJE, 1957.

·         CZŁOWIEK Z GŁOWĄ JASTRZĘBIA, 1960.

·         METAFIZYKA, 1963.

·         ANIMULA, 1964.

·         CO TO JEST DROZD, 1973.

·         THEMA REGIUM, 1978.

·         ULICA MANDELSZTAMA, 1983.

·         MOGIŁA ORDONA, 1984.

·         MOJE DZIEŁO POŚMIERTNE, 1993.

·         ZNAK NIEJASNY, BAŚŃ PÓŁŻYWA, 1999.

·         ZACHÓD SŁOŃCA W MILANÓWKU 2002

·         CICHO CISZEJ. WYBRANE WIERSZE Z LAT 1963-2002, 2003.

·         DO WIDZENIA GAWRONY, 2006.

książki eseistyczne:

·         CZYM JEST KLASYCYZM, 1967.

·         JULIUSZ SŁOWACKI PYTA O GODZINĘ, 1982.

·         WIELKI KSIĄŻĘ, 1983.

·         ŻMUT, 1987.

·         KILKA SZCZEGÓŁÓW, 1994.

·         ŻMUT (wyd. przejrzane i poprawione) maj 2005

powieści:

·         ROZMOWY POLSKIE LATEM 1983, 1984.

·         UMSCHLAGPLATZ, 1988.

komedie:

·         KRÓL MIĘSOPUST, 1970.

·         PORWANIE EUROPY, 1971.

·         KOCHANKOWIE PIEKŁA, 1972.

·         NIEBIAŃSKIE BLIŹNIĘTA, 1973.

·         DWÓR NAD NARWIĄ, 1979.

„Biada mieszkającym na ziemi bo nie ma powodu” – poetyckie wyznania Jarosława Marka Rymkiewicza [w:] Teksty w ruchu. Powroty baroku w polskiej poezji współczesnej, E. Dąbrowska, s. 217 – 231.

Pytanie o to, kim się jest, zostaje zespolone pytaniem: kiedy się jest. Sens styka się więc z czasem. Dalej, pojawia się zagadnienie miejsca. Takie pytania zadaje sobie Rymkiewicz w utworach Wiersz na to słowo Heraklita, Niekiedy to jest róża, Oto jak robak, Mój pałac, Gdybym mógł cię opisać. Powtarza w nich nie tylko „wykład sarmackiej antropologii”, ale wpisuje tu również sytuację człowieka dzisiaj i jego (czyli także swoje) pytania i problemy.

JA 

Zawsze aktualny przypadek wypowiedzi

Własne rozpoznawanie siebie w świecie

Użycie barokowej metaforyki wanitatywnej świadomie wiąże ją z sytuacją ja – teraz i nadaje jej konstrukcję języka aktualnego. Znana już konwencja literacko-kulturowego kodu jest gotowa o ponownego wykorzystania i użycia dla wyrażania również własnej wizji istnienia. Stąd powracające obrazy śmierci dostosowane do refleksji nad losem człowieka dzisiaj – śmierć widziana w postaci Żniwiarza z kosą lub Jeźdźca Apokalipsy na białym koniu (Ksiądz Baka do trupa, A imię jemu śmierć).

Dominuje u R. motyw „śmierci zdziczałej” w ruchu i triumfie.  Obrazowaniu człowieka zaś: lód, śnieg, woda, dym, proch, cień (powtórzenia i spiętrzenia tych cech stylowych, ich przesadne nagromadzenie).

Dialogi rozwijają się wokół refleksji egzystencjalnej. W wielości kontekstów (religijne, filozoficzne, literackie, kulturowe) ujawnia się potrzeba znalezienia jakiejś określonej motywacji czy usprawiedliwienia cierpienia, umierania i śmierci.

Cykl wierszy Na trupa – uaktywnienie stylów barokowych (nawiązania do angielskich poetów metafizycznych). Przyjęcie kontekstu barokowego pozwala wprowadzić tekstowy świat Rymkiewicza w szczególny typ dialogu jaki rozwija się:

Barokową paradoksalną metafizyką (człowiek zawieszony między materia śmierci a transcendentnym Bogiem)

Koncepcją metafizyki współczesnej („puste ciało”)

MIĘDZY                                                                                 A

R. powtarza elementy topiki wanitatywnej baroku nie powtarzając dokładnie jego wymiaru metafizycznego.

Wiersz na te słowa Ewangelii św. Jana: Żeć idzie godzina... – podmiot przeciwstawiający się ewangelicznemu nakazowi.

·         Wizualizacje naturalistycznych zbliżeń, które mają hiperbolizować odczucie marności istnienia człowieka zarówno w jednostkowym, jak i uniwersalnym wymiarze (A imię jemu śmierć, Gnostycy, Taka mgła)

·         R. wpisuje w teksty tradycyjne symbole wanitatywne, motywy, wątki, ale zmienia ich miejsce i wprowadza w nowy ruch myśli (życie wieczne: koniec absolutny)

·         Rytm i język wiersza są w ścisłym związku z motywem vanitas, to znak człowieczego losu, synteza istnienia paradoksalnego (Na różę)

·         każdy szczegół świata i przejaw istnienia bierze udział w uniwersalnej ciągłości bytu, zakorzenionej w samej istocie jestestwa

·         przeświadczenie pozorności bytu prowadzi słowo poetyckie Rymkiewicza do kreacji nicości zwielokrotnionej, którą postawi u źródła antytezy istnienia – wielkiego NIC (W obronie metafizyki, Do mego Boga gdy umieram)

·         autonomia śmierci w zbliżeniu wielokrotnego powtórzenia staje się tematem głównym wierszy R. a sposób jej obrazowania przywołuje typ wyobraźnie eschatologiczny i konwencję estetyczną turpistycznego baroku. Intensywność tej wizji wzmacniana jest ilościowym nadmiarem.

·         Rekwizyty: trumna, pleśń, gnicie, popiół, przepaść

·         Uobecnianie wizerunku śmierci przez kumulację, docieranie do istoty nieistnienia rzeczy są jak symboliczny język pośredniczący w dialogu postaci dramatu istnienia.

·         Ogród w Milanówku – umieranie, śmierć, nicość, pustka stają się tutaj jedyną realnością. Wiązanie toposu ogrodu z toposem cmentarza zmienia pejzaż i wypełnia go znakami śmierci, którą zapowiada jesienny, smutny krajobraz, blade słońce, drzewa ogołocone z liści. Temat vanitas wprowadzony do Arkadii zaczyna zakłócać harmonię „ogrodowej idylli”. Ogród jest zdominowany subiektywnym widzeniem podmiotu i to ono wypełnia tak naprawdę wnętrze „ogrodu”, nadaje mu indywidualną psychiczną naturę.

Mit klasycyzmu[w:] Z problemów literatury polskiej XX wieku, tom 3, red. A. Brodzka, s. 259-261

Rymkiewicz wychodzi od „programowego” pojmowania klasycyzmu

KLASYK

Poeta, który ma nieustanną  świadomość, że czas przeszły jest czasem teraźniejszym                           

Odczytuje dawnych poetów jako współczesnych

Współczesny poeta po prostu „budzi zmarłych”, „karmi ich z ręki”, „nie wie czy jest poetą”. Wciela się w dawnych autorów, parafrazuje ich styl, przypisuje im własne refleksje. Wraca ciągle do problemu czasu, przemijania.

T. Drewnowski, Literatura polska 1944-1989. Próba scalenia, s. 318-320

-          Koncepcja Rymkiewicza opiera się na micie jedności kultury śródziemnomorskiej

-          Człowiek jako podmiot

-          Sprzeciw wobec historyzmu

-          Człowiek w sobie zawiera porządek → oparta na teorii archetypów Junga i teorii ewolucji twórczej i pamięci Bergsona

-          Symbole i archetypy powstały w rezultacie kulturotwórczej działalności człowieka

-          Tradycja to przyjmowanie wzorów, poznawanie i wzbogacanie o nowe treści przez następców.

-          Twórczość jako naśladowanie, reprodukcja

-          Główny topos poezji R. – śmierć jako akt twórczy. Twórczość przetwarza chaos w kosmos, czas człowieka w wieczne teraz – jest rytualną śmiercią. Niszcząc osobę przekazuje jej czyny i dzieła kulturze

Wiersz – trup, który opowiada. O jednym wierszu J. M. R [w:] J. Klejnocki, Literatura w czasach zarazy,s. 241-248 (dotyczy wiersza Moje dzieło pośmiertne)

Od wydania w 1983 roku tomiku Ulica Mandelsztama, liryka Rymkiewicza obsesyjnie powraca do motywów przemijania, śmierci, nicości. Jawnie sięga do tradycji barokowej.

Zachód Słońca w Milanówku – miasto-ogórd to metaforyka świata. Dramat istnienia rozgrywa się wszędzie. Bohaterem jest przede wszystkim natura, sportretowana w chwili przemijania. Jesień, metafora przemijania, zima – śmierci.

Poeta pisze swoje wiersze niejako przeciwko współczesnej kulturze, która zachłystuje się doczesnością, spycha tragedię umierania na margines. Ogród przymierzają liczne duchy: ludzi i zwierząt. Dlaog z tym, vo umarło odbywa się w twórczości R. nie tylko na poziomie idei, ale też na poziomie współczucia, caritas, która wyznacza granice człowieczeństwa.

Formuła współczesnej powieści metafizycznej: balansuje na granicy filozoficznego ryzyka oraz religijnej herezji.

R. podobnie jak Leśmiana zajmuje problematyka nicości, śmierci ostatecznej

-          kontrasty podstawą wiersza

-          okrucieństwo cierpienia

-          język dosłowny lub wulgarny

Człowiek nie jest wcale najistotniejszym mieszkańcem ziemi – byt różnych innych, rozmaitych istot jest równie ważny.

Poezja to podróż do ciemnego wnętrza, poza świadomość, ratio. Rozum wyznacza porządek codzienności – ten nie interesuje Rymkiewicza – jest przewidywalny.

Poezja to wychylenie się człowieka poza rozpacz egzystencji.

Lament nad skończonością świadomości. W perspektywie kresu – śmierci, każdy człowiek jest chodzącym trupem → poeta czytany po śmierci to wskrzeszany trup. Wiersz to rozpaczliwe wezwanie, pragnienie przedłużenia istnienia.

Tematem królewskim Rymkiewicza jest śmierć. Thema regium, Moje dzieło pośmiertne, Znak niejasny znaczą drogę poety , który stworzył swoją formę pisania o śmierci. Śmierć jest też koroną poezji poety w cyklu Zachód słońca w Milanówku. Tom odznacza się świetnością kompozycji i pobrzmiewa tonami sarmackiego baroku. Szczególną rolę odgrywa tu muzyka, muzyczność, śpiewność i stałe odwołania poety do ulubionych kompozytorów. Sam objaśnia „muzyka jest ze śmierci- i do śmierci wzywa”. Proste rymowanie odwołuje się do baśni , przypowieści , bajek dla dzieci , do paralelizmu pieśni ludowej i jej „gajów i ruczajów.” Bohater tej poezji „przygłup istnieniowy”, wyszedł „z rojeń istnieniowych” poety, wypełzł z baśni o śmierci, „śmierć jest baśnią...Ten kto umarł ten już wie gdzie przebywa/ Tylko taka jest tu prawda-ta prawdziwa”. Przejmująca lokalność Milanówka, zwyczajna i groźna- z jego kolejką, myszami, kotem, wszystko to staje wobec pytań o nicość, o byt-niebyt i o Boga. Na te pytania niema odpowiedzi, poza słowami, że„ istnienie to jest jakaś siła straszna i zła”.

Wiersze Rymkiewicza wyrastały z poezji Leśmiana, Iwaszkiewicza , są niezapomniane dzięki kunsztowi śmiertelnego-nieśmiertelnego poety.

ZACHÓD SŁOŃCA W MILANÓWKU

Wiele znajdziemy w poezji Rymkiewicza zachwytów nad tytułowym zachodem słońca, nad deszczem albo sosenkami w śniegu, nad cichą codziennością przydomowego ogródka i bogatym życiem, które w tych milanowskich krzakach nieustannie trwa. To tam właśnie Rymkiewicz znajduje i obserwuje bohaterów swojej poezji. Pisze o nich wierszem rymowanym. Może się wydawać, że trochę niemodnym i naiwnym.

Największa tajemnica i urok jego wierszy tkwi jednak nie tylko w tych pozornie naiwnych obrazach, ale w nagłym zderzaniu "wysokiego" z "niskim". Rymkiewicz nie może się nadziwić śmieciom, liściom, dziurze w płocie, ale te najprostsze zdziwienia prowadzą go do zachwytów nad porządkiem całego stworzenia. Tak jest w wierszu "Skośny deszczyk w połowie sierpnia" - "Ja widzę w płocie wielką dziurę/O tam w istnienia samym środku", w wierszu "Kosz na śmieci na stacji kolejki WKD w Milanówku pod Warszawą": "Puszki plastik dwa psie gówna i milczenie/Śmieci śmieci - jest w tym jakieś Boże tchnienie". ...