Groteska w literaturze międzywojnia
-zasadniczą zmianę w dziejach groteski w Polsce wprowadza dwudziestolecie międzywojenne
-utwory i ogramy pierwszej dekady tego okresu określają wówczas następujące zjawiska:
1) recepcja nowych, awangardowych kierunków artystycznych takich jak: futuryzm, formizm, surrealizm, sztukę abstrakcyjną
2) polemiczna recepcja modernizmu: zwalczanie symbolizmu, ale częste, bezwiedne nawiązywanie do ekspresjonizmu
3) powszechna świadomość końca minionej epoki historycznej
Ten stan rzeczy powodował eksplozję manifestów, programów, utworów i zachowań literackich, w których stawiano sobie za cel stworzenie sztuki:
1) Antyrealistycznej
2) Popularnej i demokratycznej
3) Zrywającej ze znanymi sposobami ekspresji artystycznej
Realizacji celu pierwszego służyło przede wszystkim hasło deformacji w sztuce, uzasadniające niczym nie skrępowaną wolność tworzenia najbardziej dziwacznych i nieprawdopodobnych konstrukcji artystycznych
Cel drugi uzasadniał sięganie po tematy i środki typowe dla sztuki popularnej, masowej
Cel trzeci osiągany był m.in. za pomocą rozmaitych działań parodystycznych, prześmiewczych, destrukcyjnych, prowokacyjnych wobec zastanych konwencji artystycznych i gustów
-Wszystkie te działania były manifestacyjną rezygnacją z koncepcji sztuki jako działalności poważnej i uroczystej, na rzecz sztuki rozumianej jako zabawa, ludyczna gra z odbiorcami lub środek wywoływania niezwykłych, intensywnych doznań estetycznych, metafizycznych i poznawczych (Futuryzm, Skamander, Witkacy)
-takiemu rozumieniu sztuki sprzyjało odczucie radykalnej zmiany cywilizacyjnej oraz traktowanie związku jakości kontrastowych jako zjawiska naturalnego, niezbędnego do zrozumienia nowej rzeczywistości
-ta estetyczna problematyka nowej sztuki niewątpliwie wpisywała się w bogaty nurt sztuki groteskowej, choć sam termin nie był wówczas używany
-najbardziej groteskowy spośród pisarzy tego okresu jest Witkacy
-naturalnym kontekstem ludycznej groteski tego okresu, zwłaszcza w pierwszym dziesięcioleciu, był rozwój kabaretu oraz mody na błazenadę i zgrywę
-groteska ujawnia się w postaci powtarzalnych motywów i sposobów konstruowania tekstu literackiego. Do najczęstszych należą wówczas: rozczłonkowanie np. ciała, przedmiotu, pejzażu, hiperbolizm szczegółu (Futuryści, Gombrowicz), jukstapozycje polegające na mieszaniu niepowtarzalnych obrazów, znaczeń i zdarzeń, hubrydacje tych elementów, motyw bestiarium, komedii dell’arte-temat farsy, kukiełki, karnawału, błazenady, motyw metamorfozy, animizacji, motyw objawienia, wizji, proroctwa
-po pierwsze groteska w kręgu nowej sztuki staje się ekspresją poczucia całkowitej dehierarchizacji kultury i rzeczywistości
-po drugie, groteska przedstawia świat niespójny, rozpadający się na niepowiązane i sprzeczne elementy
-po trzecie, groteska staje się sposobem ekspresji międzywojennego katastrofizmu
Witkiewicz
-zagęścił motyw groteski w swej twórczości na niespotykaną dotąd skalę
-ideałem sztuki była dla niego „Czysta Forma”, której celem było wyrażanie i ujawnianie Tajemnicy Istnienia zarówno jednostki, jaki i świata społecznego
-odrzucił on termin groteska tworząc własną teorię sztuki, która była częścią jego systemu filozoficznego
-punktem wyjścia koncepcji Witkacego była negacja konwencji realistyczno-naturalistycznych. Służyły jej rozmaite sposoby deformacji dokonywanej na elementach życiowych i dziedzictwie artystycznym poprzednich epok
-Witkacy odrzucił realistyczną motywację działań, psychologii i wyglądu postaci
-rozbijał związki słów i zachowań, mieszał motywy realistyczne z surrealistycznymi, postacie traktował jak marionetki, a jednocześnie czynił je nośnikami poważnej problematyki filozoficznej i psychologicznej
-wprowadzał elementy swoich utworów w stan permanentnej dysharmonii
-zintensyfikował grę umownością, parodią i komentowaną mistyfikacją
-żywa w jego twórczości tradycja ekspresjonizmu ujawniła się m.in. ostrymi kontrastami, hiperbolizacją szczegółów, demonizacją postaci i stałą obecnością karykatury
-wszystkie te działania, łącznie z hybrydacją językowo-gatunkową utworów, składają się na najbardziej reprezentatywną dla dwudziestolecia twórczość groteskową
-integralną cechą groteski Witkacego była katastroficzna wizja historii i rozwoju jednostki
Schulz
-w swej twórczości realizował zupełnie inny typ groteski
-jeśli Witkacy potęgował kontrasty i deformacje, to Schulz dążył do secesyjnego stapianie elementów i zacierania granic między różnymi płaszczyznami czasowymi, tym co rzeczywiste, a tym, co tylko pomyślane, prawdopodobne, potencjalne
-mimo szokowania dysharmonią, świat Witkacego rządzony jest przez wyrazistą hierarchię wartości, natomiast zasadą twórczości Schulza jest płynna dehierarchizacja wszystkiego
-w zupełnie innej funkcji pojawiają się więc w tej twórczości tradycyjne motywy groteskowe: lalki, manekina, animizacji, metamorfozy, mitologicznych hybryd. Chociaż ich prezentacji towarzyszy często ironia, a nawet degradacja (Traktat o manekinach), to jednak nie są one włączone w żywioł parodii, drwiny, czy destrukcji
-jeśli Witkacy spektakularnie deformuje rzeczywistość, to Schulz ją niezauważalnie subiektywizuje
-działania te obejmują także stylistyczno-semantyczną płaszczyznę utworów
Gombrowicz
-odrodził i nobilitował groteskę
-jego groteskę można rozpatrywać, jako filozofię, estetykę lub poetykę poszczególnych utworów
-przed 1939 sprowadzała się do tezy, że osobowość jednostki zniekształcona jest przez to, co społeczne, czyli „Formę” tj. normy regulujące życie społeczne i pojedynczych ludzi. „Forma” to zbiór masek i ról jakie życie społeczne nakłada na jednostkę. Ponieważ życie społeczne zdaniem Gombrowicza występuje zawsze w kostiumie „dojrzałości”, jedynym sposobem wyrwania się spod jej zniewalającego działania jest opowiedzenie się za „niedojrzałością”
-z drugiej jednak strony „Forma” dla Gombrowicza jest jedynym sposobem istnienia jednostki, gdyż wytwarza się między ludźmi jako skutek ich interakcji. Odrzucić jej nie można, z zapanować nad nią to tyle co ją oswoić, tzn. to co narzucone traktować jako spontaniczne, a to co sztuczne-jako naturalne. „Być sobą” to tyle co wyreżyserować własną i cudzą formę
-wszystkie te procesy oznaczają nieustanne ścieranie się antagonistycznych wartości: wywyższeniu towarzyszy poniżenie, dojrzałości-niedojrzałość, autentyczności-schematyzm, a formuowaniu-deformacja. Ten nieustanny konflikt kontrastów stanowi rdzeń wczesnej filozofii Gombrowicza.
-w płaszczyźnie estetycznej odpowiada mu równie silny konflikt jakości: piękno i brzydota, humor i powaga, farsa i tragedia okazują się dwiema stronami tego samego zjawiska
-Gombrowicz chętnie posługiwał się stereotypami fantastyki romantyczno-symbolicznej: powierzchnia i głębia, jasność i ciemność, tajemnica i oczywistość
-wprowadza w świat parodię, wyszukane gry językowe i niesamowitości
-dla Gombrowicza groteska okazała się najbardziej uniwersalnym językiem artystycznym. Nadał on swojej grotesce charakter jakby powściągliwy, mniej widoczny, ale równocześnie nieporównanie bardziej dramatyczny
-oryginalne wersje groteski stworzyli także Leśmian i Gałczyński
1
jrachuba