1 Umys� i ewolucja Ogniwem po�rednim mi�dzy zwierz�ciem a prawdziwie ludzk� istot� jeste�my w�a�nie my. Konrad Lorenz M�zg cz�owieka i m�zgi zwierz�ce s� pod wieloma wzgl�dami bardzo podobne. W sposobach zachowa� cz�owieka mo�na si� doszuka� wielu podobie�stw do zachowa� zwierz�cych. Umys� cz�owieka jest czym� zdumiewaj�cym, ale cz�sto zapominamy, �e wszystko jest takie, jakie jest, dlatego, �e si� takie zrobi�o. W tym rozdziale przedstawiam powstanie umys�u z perspektywy teorii ewolucji, rozwa�am kwestie umys�u zwierz�t i omawiam niekt�re zachowania i spos�b postrzegania �wiata przez zwierz�ta. Zaczn� jednak od bardziej og�lnej kwestii: sk�d si� to wszystko wzi�o ? 1.1. Kosmiczny kalendarz Je�li przedstawi� histori� �wiata w postaci rocznego kalendarza daty do grudnia odpowiada� b�d� historii powstania planety (geologia Ziemi), daty grudniowe to historia �ycia, a ca�a historia cz�owieka i cywilizacji mie�ci si� ostatniego dnia, 31 grudnia. Orientacyjne daty to: 01.01 Wielki Wybuch: powstanie Wszech�wiata. ................................................................................................................................................. 01.05 Pocz�tek Drogi Mlecznej - naszej Galaktyki - ze skupiska wodoru. ................................................................................................................................................. 09.09 Powstanie Uk�adu S�onecznego ................................................................................................................................................. 14.09 Powstanie planet, w tym Ziemi, z kosmicznego popio�u po wybuchach supernowych. ................................................................................................................................................. 25.09 Na Ziemi pojawiaj� si� pierwsze formy �ycia. ................................................................................................................................................. 02.10 Najstarsze ska�y. ................................................................................................................................................. 09.10 Najstarsze skamienieliny (algi). ................................................................................................................................................. 01.11 Pojawiaj� si� organizmy dwup�ciowe. 12.11 Powstaje mechanizm fotosyntezy. 15.11 Rozwijaj� si� kom�rki z j�drem (Eukaryota). ................................................................................................................................................. 01.12 W atmosferze Ziemi pojawia si� tlen. ................................................................................................................................................. 16.12 Pierwsze robaki 57 Pochodzenie umys�u ................................................................................................................................................. 18.12 Plankton, trylobity. 19.12 Ryby, pierwsze kr�gowce. 20.12 Ro�liny wychodz� na l�d. 21.12 Pierwsze owady. 22.12 Owady skrzydlate, p�azy. 23.12 Drzewa, gady. 24.12 Dinozaury - gady kr�luj� na Ziemi przez nast�pne 4 dni. ................................................................................................................................................. 26.12 Pierwsze ssaki. 27.12 Pierwsze ptaki. 28.12 Kwiaty. Koniec dinozaur�w. Wielkie wymieranie gatunk�w. 29.12 Niekt�re ssaki wracaj� do wody. Pojawiaj� si� Naczelne. 30.12 Istoty cz�ekokszta�tne, szybki rozw�j m�zgu. 31.12 Ludzie, cywilizacja. Sk�d to wszystko wiemy? Sk�d wiemy, �e by� pocz�tek Wszech�wiata? Obserwacje galaktyk pokazuj�, �e wszystkie si� od nas oddalaj�. Wszech�wiat si� rozszerza i znaj�c �redni� pr�dko�� tego rozszerzania mo�na obliczy�, �e oko�o 12 miliard�w lat temu ca�a materia skupiona by�a w jednym punkcie. Sk�d si� wzi�a ta materia? Prawdopodobnie ... z niczego! Nico��, pustka, nie jest bowiem najbardziej stabiln� form� istnienia i musi si� z niej co� wy�oni�. Ale to ju� temat na ca�kiem inn� ksi��k� ... Wiek 12 miliard�w lat jest w miar� pewny, chocia� mo�e si� okaza�, �e nasze modele kosmologiczne nie s� poprawne i �wiat jest troch� starszy. Na �wiat m�odszy raczej nie ma co liczy�, gdy� powstanie galaktyk a potem planet wymaga�o wielu miliard�w lat ewolucji. Wiek pierwszych ska�, rz�du czterech miliard�w lat, raczej nie zostanie zakwestionowany. Metody datowania skamienielin s� r�wnie� do�� wiarygodne. Jak wida� z powy�szej tabelki dotychczas najbardziej udanym, gdy� najd�u�ej trwaj�cym, wynalazkiem matki natury by�y gady, kt�re pojawi�y si� na Ziemi ju� 150 milion�w lat temu i przetrwa�y do dzi�. Dinozaury wygin�y co prawda ju� po 70 milionach lat i to w stosunkowo kr�tkim okresie paru milion�w lat, ale mniejsze gady przetrwa�y. Czemu wygin�y? Okresy, w kt�rych gin�o du�o gatunk�w powtarza�y si� w historii �wiata. Przyczyn� mog�y by� zmiany klimatyczne, a w przypadku dinozaur�w mog�a to by� konkurencja ssak�w: ma�e, poluj�ce noc� ssaki wy�era�y dinozaurom jaja. Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza o uderzeniu w Ziemi� sporej asteroidy, zawieraj�cego stosunkowo du�o irydu - �lady irydu mo�na znale�� w warstwach sprzed 70 milion�w lat w wielu miejscach na ziemi. W ka�dym razie w por�wnaniu z 70 milionami lat panowania dinozaur�w istoty cz�ekokszta�tne dopiero zaczynaj� swoje panowanie. Cz�owiek wsp�czesny, czyli Homo Sapiens Sapiens, pojawi� si� w ostatnich 5 minutach kosmicznego roku, chocia� wcze�niejsze formy hominid�w u�ywa�y narz�dzi kamiennych znacznie d�u�ej. Na 30 sekund przed p�noc� wynale�li rolnictwo. By�y to z�ote czasy - nast�pi� ogromny skok liczby ludno�ci na Ziemi. 7000 lat temu, u zarania cywilizacji, �y�o zaledwie 5 milion�w ludzi, a 3000 lat temu ju� 50 milion�w. Liczba ludzi �yj�cych na �wiecie ustabilizowa�a si� na poziomie 200-300 milion�w na przeci�g paru tysi�cy lat. Przyczyn� by� brak �ywno�ci i wielkie epidemie, kt�re w pocz�tkach tego tysi�clecia kilkukrotnie redukowa�y liczb� ludzi w Europie o 20-30%. D�uma, czyli czarna �mier�, jeszcze w po�owie XIV wieku zabi�a prawie 1/3 ludno�ci Europy. Dopiero rewolucja technicz 58 Pochodzenie umys�u na po zako�czeniu wiek�w �rednich przynios�a ze sob� gwa�towny wzrost liczby ludno�ci. Ocenia si�, �e bez wyrafinowanych technologii liczba ludno�ci na �wiecie nie mog�aby przekroczy� 2 miliard�w, tyle ile �yje obecnie w samych Indiach i Chinach. Pisana historia cywilizacji dotyczy ostatnich 10 sekund a wprowadzenie metod eksperymentalnych i zwi�zany z tym rozkwit nauki to ostatnie sekundy. Przed nami wydaje si� rozpo�ciera� bezmiar czasu ... Niestety, nie dla wszystkich istot �ywych, gdy� wiele gatunk�w wymar�o bezpowrotnie. Rozw�j genetyki molekularnej poci�gn�� za sob� powstanie taksonomii molekularnej, dobrze odtwarzaj�cej pokrewie�stwo poszczeg�lnych gatunk�w dzi�ki analizie podobie�stwa DNA (por. Dawkins 1994). Ogromne filogenetyczne drzewo �ycia, przedstawiaj�ce powi�zania wszystkich gatunk�w pocz�wszy od pierwotnych prabakterii, jest ju� cz�ciowo opracowane, chocia� nadal panuj� tu liczne kontrowersje dotycz�ce szczeg��w. Gatunek okre�la si� jako grup�, mog�c� mie� p�odne potomstwo. Kiedy� wierzono, �e np. cz�owiek i byk mog� si� skrzy�owa�, a obywatel rzymski Piliniusz pisa�, �e ostryga to krzy��wka �yrafy z komarem. Znaczna cz�� drzewa filogenetycznego dotyczy prymitywnych organizm�w bakteryjnych, jedynie niewielki fragment zwi�zany jest z organizmami wy�szymi. Najbardziej aktualne dane o �drzewie �ycia� znale�� mo�na w Internecie korzystaj�c z serwera WWW pod adresem: http://phylogeny.arizona.edu Ciekawe kontrowersje powsta�y wok� atmosfery Ziemskiej i hipotezy Gaii, greckiego b�stwa ziemi, a wi�c pogl�du, g�osz�cego pewn� �opieku�czo��, lub �osobowo�� Ziemi, powstawanie �wiadomo�ci na skal� planety (Lovelock 1979). Wed�ug tego pogl�du Ziemia jest �ywym, obdarzonym inteligencj� organizmem, kt�ry stara si� sprzyja� rozkwitowi �ycia na swojej powierzchni. Nie martwym si� efektem cieplarnianym czy eksplozj� demograficzn� - m�wi� zwolennicy tej hipotezy - wi�ksza ilo�� dwutlenku w�gla w atmosferze b�dzie sprzyja� wi�kszym plonom. Jest to niebezpieczny i naiwny pogl�d, oparty na dalekich od realizmu symulacjach ekosystemu. Zwierz�ta Grzyby Ro�liny (23 podgrupy) Chordata (6 podgrup) Kr�gowce (12 podgrup) Sarcopterygii (7 podgrup) Tetrapoda P�azy Ssaki Dinozaury Ptaki Squamata ��wie (6 grup) ma�py ogoniaste 30 mln lat orangutan goryl szympans cz�owiek 5 mln lat 7 12 59 Pochodzenie umys�u 1.2. Czy zwierz�ta maj� umys�? Znany filozof John Locke stwierdzi�: Zwierz�ta nie znaj� abstrakcji. W odpowiedzi na t� uwag� biskup Berkeley zauwa�y� sardonicznie: je�li to ma by� cecha odr�niaj�ca ludzi od zwierz�t to wielu z tych, kt�rzy za ludzi uchodz�, trzeba zaliczy� w poczet zwierz�t. Pytanie o umys� zwierz�t jest trudne gdy� poj�cie umys�u nie jest precyzyjnie zdefiniowane. Je�li przyj�� za kryterium istnienia umys�u zdolno�� do reagowania to trzeba go przypisa� wszystkim organizmom �ywym; je�li przyj�� zdolno�ci do symbolicznej ekspresji przy pomocy pisma lub bardziej wyrafinowane zdolno�ci tw�rcze to wielu ludzi nie spe�ni tych kryteri�w. A. Kenny i inni (1972) tak usi�uj� zdefiniowa� umys�: �Mie� umys� oznacza mo�liwo�� do nauczenia si� operowania symbolami w taki spos�b, by w�asna aktywno�� nadawa�a im znaczenie i czyni�a je symbolami�. Chocia� wydaje si� to ostro�n� definicj� to taniec pszcz� uzna� mo�na za spe�niaj�cy takie kryterium umys�u. W innym miejscu ci sami autorzy sk�aniaj� si� ku definicji umys�u k�ad�cej nacisk na intencjonalno��. Czy napraw� jest taka du�a przepa�� pomi�dzy �wiatem zwi...
macius6