Leszek Kolakowski - Leibniz i Hiob. Metafizyka zla.pdf - Kołakowski Leszek - joliet_

LESZEK KOŁAKOWSKI

LEIBNIZ I HIOB: METAFIZYKA ZŁA

I DOŚWIADCZENIE ZŁA

Przegląd ludzkich rozmyślań na temat zła byłby tym samym, co przegląd całych dziejów teologii,

filozofii, religii i literatury - od Rigwedy przez Platona, przez Dostojewskiego do Jana Pawła II.

Przegląd zaś faktycznych działań zła w Ŝyciu ludzkim byłby tym samym, co przegląd całej historii

ludzkości, od plemion paleolitycznych do tej właśnie chwili.

Znane są dwa sposoby - kaŜdy z licznymi odmianami - w jakie filozofowie, teologowie, uczeni i

zresztą zwyczajni ludzie usiłowali w ciągu stuleci uporać się z tak zwanym problemem zła. Nie

inaczej niŜ w przypadku wszystkich wielkich spraw ludzkich moŜemy albo próbować rozwiązać

"problem", albo pozbyć się go, oświadczając, Ŝe jest on źle postawiony i Ŝe po prostu nie istnieje.

Wśród tych, co starali się zagadkę zła zgłębić, znajdujemy wyznawców dwóch przeciwstawnych

(przynajmniej tak się zdaje) opcji metafizycznych: manichejczyków i chrześcijan. Wśród tych, co

uniewaŜniali pytanie (z powodów rozmaitych), są niektórzy mistycy, niektórzy panteiści, wszyscy

marksiści i komuniści, większość innych utopistów, większość głosicieli naturalistycznego poglądu na

świat, jak wyznawcy Nietzschego, naziści i darwiniści filozofujący.

Jest prawdą trywialną, Ŝe pojęcie zła jako czystej negatywności jest zwyczajną dedukcją z wiary w

jedynego Stwórcę, który poza tym, Ŝe jest jedyny, jest zarazem nieskończenie dobry. Jest to,

powtarzam, dedukcja, nie zaś sprawa doświadczenia. Teodycea chrześcijańska podejmowała ogromny,

heroiczny wysiłek, by dać odpowiedź na najpospolitsze doświadczenie zwykłych ludzi, doświadczenie

zła. Kiedy święty Augustyn powiada, Ŝe sama obecność zła musi być dobra, inaczej bowiem Bóg nie

pozwoliłby złu się pojawić, mówi coś, co w kategoriach chrześcijańskich jest oczywiste: cokolwiek

jest, jest dobre, istnienie jako takie jest dobre. Jest to wydedukowane z idei Boga; zakłada, Ŝe Bóg

mógł był zła nie dopuścić, ale z powodów, które On zna lepiej, wolał na nie zezwolić. Leibniz

wyjaśnia te powody bliŜej, takŜe w drodze dedukcji. Dowiódłszy koniecznego istnienia Boga i osobno

Jego najwyŜszej dobroci, wnosi stąd, Ŝe Bóg musiał był stworzyć najlepszy świat, jaki jest logicznie

pojmowalny, i to jest świat, który zamieszkujemy; kaŜdy inny byłby gorszy. Sławne szyderstwa

Woltera w tej sprawie są zbyt łatwe. Leibniz był świadom okropności Ŝycia. Mimo to wiara w

najwyŜszą dobroć stworzenia jest nieodparta przy załoŜeniu takiej idei Boga. Bóg w swojej

wszechogarniającej mądrości rozwiązał nieskończenie zawiłe równanie wariacyjne, za pomocą

którego obliczył, jaki świat wytworzyłby maksimum dobra. Chrześcijańska tradycja podkreślała

zawsze, za Platonem, odróŜnienie między złem moralnym i cierpieniem. Zło moralne, malum culpae,

jest nieuchronnym skutkiem obecności wolnej woli ludzkiej (albo i anielskiej) i stwórca

wykalkulował, Ŝe świat zaludniony stworzeniami rozumnymi i obdarzonymi wolną wolą, a więc

zdolnymi do czynienia zła, wyprodukuje więcej dobra aniŜeli świat, którego mieszkańcy byliby

faktycznie automatami, tak zaprogramowanymi, Ŝe nigdy by zła nie czynili (zapewne, chociaŜ Leibniz

nie mówi tego explicite, nie mogliby teŜ dobra czynić, bo dobrymi nazywamy na ogół uczynki z

wyboru, nie zaś pod przymusem spełniane). Co do cierpień, które nie są przez ludzi sprawione (malum

poenae, w chrześcijańskiej mowie), mamy dwie moŜliwe odpowiedzi. Jedna powiada, Ŝe jest to dzieło

złośliwych duchów, które Bóg dopuszcza, by nas pokarać, poprawić, ostrzec itd. Inna, w duchu

Leibnizjańskim, wyjaśnia, Ŝe cierpienia takie są wynikiem działań praw natury, Bóg zaś nie jest w tym

sensie wszechmocny, by mógł wszystko ze wszystkim w dowolnych układach połączyć i nałoŜyć na

świat fizyczny porządek, gdzie rzeczy nie poruszałyby się wedle regularności ścisłych i nie zderzały

ze sobą. Ci myśliciele chrześcijańscy, którzy, jak późni nominaliści, a wśród naszych współczesnych

Szestow, wierzyli, Ŝe Bóg jest wszechmocny w sensie absolutnym, Ŝe moŜe, na przykład, zmieniać

przeszłość albo ustanawiać dekretem prawa matematyki i przykazania moralne, byli bardziej

wystawieni na tradycyjne oskarŜenie epikurejskie: skoro jest zło, to Bóg albo jest zły, albo bezsilny,

albo zły i bezsilny zarazem. Krytyka ta jednak nie godzi w teodyceę Leibnizjańską, wedle której Bóg

nie moŜe zmieniać reguł logiki i matematyki, co nie jest bynajmniej ograniczeniem Jego wszechmocy;

reguły te są prawomocne same w sobie, nie są Bogu narzucone jak obce jakieś prawodawstwo, ale są z

nim identyczne. Nie powinniśmy przeto się uskarŜać i Boga pytać, czemu to nie wyprodukował

rajskiego świata bez cierpień. Bóg zresztą nie obiecał nam nigdy, Ŝe będzie nieustannie zawieszał

prawa natury dla naszej przyjemności i czynił cuda, aby nie dopuścić do tego, by ludzie sobie wzajem

szkodzili, tak Ŝe nie byłoby wojen, tortur, nie byłoby Oświęcimia ani Gułagu.

Wszystko to są sprawy wiadome i trywialne. Trudno jednakowoŜ dziwić się temu, Ŝe wielu ludzi nie

umiało znaleźć w tym schemacie teologicznym zadowalającej odpowiedzi na pytanie o zło, którego

doświadczają, z którym zmierzyć się muszą i które czynią. Nie brzmi to przekonująco dla zwykłego

zdrowego rozsądku, Ŝe zło jest czystą nieobecnością, zjawiskiem negatywnym, Ŝe i diabeł jest dobry w

akcie istnienia swojego i Ŝe ludzkie cierpienia i ból są cząstkami najdoskonalszego urządzenia, jakie

Bóg mógł dla świata wymyślić. Umysł zwyczajny byłby raczej skłonny powtórzyć sławne pytanie,

jakie Wolter zadawał po trzęsieniu ziemi w Lizbonie: a więc świat byłby gorszy, gdyby tej katastrofy

nie było? My teŜ moŜemy, jak się zdaje, zapytać: a więc świat byłby gorszy, niŜ jest gdyby nie było

Oświęcimia ani Gułagu, a takŜe gdybym ja się nie skaleczył w palec, krojąc pomidory?

Znowu: źle postawione pytanie wedle mądrości Leibniza i zresztą kaŜdego teologa chrześcijańskiego.

Nikt z nich nie powiada przecieŜ, Ŝe potrafi owym algorytmem boskim się posłuŜyć i okazać, Ŝe taki

czy inny poszczególny fakt zła i cierpienia, jakkolwiek byłby straszliwy, jest przy bliŜszym wejrzeniu

dobry w nieskończonym globalnym bilansie, bo kaŜdy taki fakt albo większe zło uniemoŜliwia, albo

umoŜliwia większe dobro. Bilans tylko Bogu jest znany, my nie moŜemy starać się - beznadziejnie - o

jego odtworzenie. Nie mamy zresztą pojęcia, jak moŜna by mierzyć i ilościowo porównywać

poszczególne rodzaje zła i dobra w ich rozmaitości nieskończonej. Właściwa nasza postawa polegać

ma na tym, by planom boskim ufać z góry, bez kalkulacji i skarg, przyjąć te plany z całą ludzką masą

nieszczęścia i obojętnym niszczycielstwem natury. Co do pomysłu, jaki zarówno od św. Augustyna,

jak od Hegla jest nam znany, wedle którego zło jest potrzebne z racji estetycznych, jako Ŝe

przyozdabia świat kontrastami i rozmaitością, jaką tworzy, brzmi on chyba jeszcze bardziej

odpychająco.

Zrozumiałe jest, Ŝe w obliczu tylu męczących zagadek umysł ludzki pokusił się o inne rozwiązanie,

które zwykle zwiemy, słusznie czy nie, manichejskim. Rozwiązanie to odsyła nas do starej mitologii

irańskiej; jest przekonujące i wydaje się zgodne z doświadczeniem codziennym. Powiada ono, Ŝe są

dwie moce albo dwaj bliźniacy-bogowie, walczący ze sobą, i Ŝe zło, jakie z doświadczenia znamy, tj.

cierpienie, jest zwyczajnie dziełem złego władcy. Teologia manichejska, w odróŜnieniu od swoich

zoroastriańskich źródeł, a w zgodzie ze swymi krewnymi gnostykami (niektórymi przynajmniej) i w

niezgodzie z doktryną chrześcijańską, widziała w materii dzieło złej mocy. Manichejski obraz świata

jest nieustającą pokusą chrześcijańskiego, w ogólności europejskiego umysłu. śe moce szatańskie,

jakiekolwiek ich pochodzenie, próbują niestrudzenie, i nieraz skutecznie, zrujnować dobroczynne

plany Boga, jest to myśl, która moŜe się nam wydawać zgodna ze zdrowym rozsądkiem. Manicheizm

daje się zaabsorbować przez umysł nasz z niewielkim oporem. Nawet judaizm, który ma reputację

religii jednego Boga par excellence, modelu myślenia monoteistycznego, nie jest wolny od tej pokusy.

Gershom Scholem, niezrównany znawca Kabały i mistyki Ŝydowskiej, powiada nam, Ŝe księga Zohar

często ukazuje zło jako coś realnego i pozytywnego, nie po prostu negację. Moce Boga stanowią

całość harmonijną, sądy jego są dobre, o ile jednak jego prawa ręka rozdziela miłość i miłosierdzie, to

lewa ręka jest organem jego gniewu, a kiedy działa niezaleŜnie od prawej, ukazuje się zło radykalne,

królestwo Szatana. Nie wiemy, czy Jakub Boehme znał pisma kabalistyczne, ale jego teozofia wyraŜa

podobną intuicję: zło jest negatywną zasadą boskiego gniewu; jest od woli ludzkiej niezawisłe i

niejako załoŜone w budowie świata.

Niektórzy platonicy staroŜytni (np. Plutarch z Cheronei, Numenius) równieŜ poddali się wierze w

dwie moce niezaleŜne, złą i dobrą. Dla Plotyna jednakŜe zło jest po prostu nieuchronnym najniŜszym

szczeblem drabiny Bytu; absolutna dobroć Jednego nie mogła zapobiec naturalnemu spadkowi

rzeczywistości w materię, chociaŜ ohydna jest doktryna gnostyków, wedle której sam Stwórca świata

jest zły.

Nawet w dogmatach Kościoła rzymskiego odnajdujemy pozostałości tej "dualistycznej" teologii.

Materia, oczywiście, nie moŜe być zła. Kościół jednak potępił w 1347 r. teorię Mikołaja Autrecourt,

który twierdził, Ŝe świat jest absolutnie doskonały zarówno w całości, jak we wszystkich swoich

częściach (universum est perfectissimum secundum se et secundum omnes partes suas), zapewne

dlatego, Ŝe twierdzenie tak śmiałe moŜe sugerować, Ŝe zła po prostu nie ma, nie ma grzesznej woli

skaŜonych stworzeń, ludzkich czy diabelskich. Ale katolicka wiara w wieczność piekła i w

nieodwracalny upadek złych aniołów zakładać się zdaje, Ŝe pewne - w rzeczy samej ogromne - połacie

zła są niezniszczalne, nieuleczalne, nie do odkupienia, Ŝe świat na zawsze będzie podzielony na dwa

obszary, moralnie sobie przeciwstawne. JakoŜ niektórzy ojcowie wschodni i niektórzy późniejsi

teologowie nie mogli tych dogmatów strawić ani ich pogodzić z obrazem absolutnie dobrego,

miłującego Stwórcy.

Dogmatyczne orzeczenia Kościoła uczyły nas nieraz, Ŝe zło moralne, choć Bóg je dopuszcza, nigdy

nie jest przez Niego sprawione. Nieszczęścia i boleści ludzkie, jeśli nie moŜna ich przypisywać złej

woli innych, słuŜą jednak dobrym celom. Kapłani i teologowie zwykli nieraz wyjaśniać róŜne

cierpienia ludzi, poszczególne katastrofy i nieszczęścia jako cząstki przemyślnego planu boskiego,

Kościół wszakŜe unikał oficjalnych komentarzy tego rodzaju; radził nam raczej poprzestawać na

globalnym, bezwarunkowym zaufaniu.

KaŜdy wie, rzecz jasna, Ŝe cierpienia i katastrofy, wedle zwykłej miary oceniane, rozdzielane są

przypadkowo i niepodobna ich tłumaczyć w kategoriach ludzkich nagród i przewinień, nagród i kar.

Hiob to wiedział. Nie próbował konstruować teodycei. Całe swe Ŝycie był zacnym człowiekiem, a

Bóg wiedział o tym. Jego nieszczęścia nie są odpłatą za jakieś jego występki. Hiob cierpi strasznie bez

racji Ŝadnej, ale potrafi powiedzieć "choćby mnie zabił wszechmocny - ufam" (Hi, 13:15); godzi się z

tym, iŜ Bóg tylko jest źródłem mądrości i Ŝe drogi Jego są niepojęte. Bóg sam zagniewany jest na

doradców Hioba, teologów, zapewne dlatego, Ŝe ich zdaniem cierpienia Hioba są naleŜytą odpłatą za

jego grzechy. Cała księga Hioba wydaje się obalać teorię cierpienia jako sprawiedliwej kary.

Oto co mówi Bóg Hiobowi i Ŝonie jego po wielu wiekach w sztuce Roberta Frosta A Masque of

Reason:

Przez lat tysiące miałem cię w pamięci

Chciałem za pomoc twą ci podziękować;

Tyś mi pozwolił zbudować zasadę

IŜ nie ma związku, który człowiek mógłby

Pojąć pomiędzy tym, na co zasłuŜył

A tym, co za to dostaje. Zło nieraz

Odnosi tryumf, a cnota jest na nic.

Zbyt długo-m zwlekał, by ci wytłumaczyć

Boleści twoje - bez sensu na pozór -

Które cię kiedyś tak srodze gnębiły.

Ale teŜ było to w naturze samej

Tej próby, byś tych rzeczy nie rozumiał;

Bez sensu wydać się musiałem po to,

By sens utrwalić... Dziękuję ci przeto,

śeś mnie uwolnił z tych moralnych pętów

Co mnie z rodzajem ludzkim powiązały...

Z początku tylko człowiek z wolnej woli

Mógł dobro albo zło wybierać sobie.

Ja zaś wyboru nie miałem. Musiałem

Za nim podąŜać, nagrody mu dawać

Lub kary tak, by to potrafił pojąć...

Musiałem rządzić tak, by dobro kwitło

A to, co złe, doznało pokarania.

A tyś to zmienił, tyś mi dał swobodę.

Wybawicielem jesteś twego Boga.

(tłum. L. Kołakowski)

Widzimy zgrozę tej historii: najwyŜsza dobroć nie daje się pogodzić z wolną wolą, jak ją pojmujemy;

w kaŜdej sytuacji ta dobroć nie ma innej opcji, jak dobro maksymalizować. Historia Hioba to

zmieniła: Bóg jest wolny, moŜe wspierać nikczemnych i zamęczać zacnych, wedle swego Ŝyczenia

czy kaprysu. Jeśli tak, to teodycea jest niewykonalna i zbędna. Być moŜe konsekwentna teodycea

nigdy nie została napisana?

W róŜnych mitologiach zło daje się wyjaśnić; bogowie często dzielą dwuznacznie złe i dobre jakości.

Nie odwaŜam się tu zapuszczać w nadzwyczaj zawiłe losy hinduistycznych i buddyjskich teorii zła.

Nietzsche powiada, Ŝe buddyzm jest poza dobrem i złem. MoŜe tak być w niektórych odmianach

buddyzmu, oczyszczonych z później narosłych mitów. Dla mędrców buddyjskich i zapewne dla

samego Gautamy świat, jaki z doświadczenia znamy, jest tylko nieszczęściem i bólem, wyzwolenie

czy zbawienie na tym jeno polega, by go porzucić. Myśl ta nie jest obca róŜnym myślicielom

europejskim. Pamiętamy wszyscy nieśmiertelne słowa umierającego Sokratesa: Krytonie, winien

jestem koguta Asklepiosowi. Znaczy to chyba tyle: tu oto kończy się choroba zwana Ŝyciem.

Nie jest to jednak wierzenie powszechne. Niektórzy panteiści i niektórzy mistycy tak byli zanurzeni w

boskiej przestrzeni, Ŝe zło stało się niezauwaŜalne. Boskie światło przenika wszystko, nie ma powodu

się skarŜyć, świat jest pełen radości, a "co z Boga jest, jest Bogiem", jak Eckhart powiada. Albo teŜ,

słowami XVII-wiecznego mistyka francuskiego, Louisa Chardon: "Bóg na niebie bardziej jest niebem

moim niŜ niebo samo; w słońcu bardziej jest moim światłem niŜ słońce, w powietrzu bardziej jest

powietrzem niŜ to powietrze, którym oddycham".

MoŜe się w rzeczy samej wydawać niezrozumiałe, dlaczego to samo słowo ma być uŜywane dla

nazwania cierpienia i zła moralnego. Niektórzy myśliciele, zarówno chrześcijańscy, jak pogańscy,

utoŜsamiali zło ze złem moralnym. Powiada Epiktet, Ŝe nie ma zła ani dobra w rzeczach, które od woli

naszej nie zaleŜą, Ŝe ciosy losu, których uniknąć nie sposób, nie mogą być złem i Ŝe w samych sobie

tylko szukać mamy dobra i zła; mędrzec moŜe wszystko w dobro przemienić - chorobę, śmierć,

nieszczęścia. Jedyną rzeczą w świecie, która jest Bogu przeciwna, jest grzech, powiada platonik z

Cambridge, Benjamin Cudworts, a grzech jest nie-bytem, niczym. A i Bóg sam powiedział Katarzynie

ze Sieny, Ŝe Ŝadne cierpienie nie moŜe odkupić winy naszej, tylko pokuta moŜe to uczynić; dodał

takŜe, Ŝe najgorszy grzech to odmowa lub brak ufności w boskie miłosierdzie; rozpacz Judasza była

większym grzechem i gorszą zniewagą Boga, aniŜeli zdradzenie Jezusa.

Wyjaśnienia takie podpowiadają, Ŝe cierpienie samo jest moralnie obojętne; nasza wola, nasze

intencje, nasze czyny mogą być osądzane moralnie; innym ludziom ze złości ból zadawać jest złem,

znosić ból złem nie jest.

Jeśli jednak postanawiam, Ŝe słowa "zło" uŜywać mam, by opisać własne intencje, ale nie własne

cierpienie, sugeruję jakby, Ŝe to, co inni czynią, mnie nie obchodzi. Gdy mi cierpieć kaŜą, nie jest to,

rzecz jasna, moje zło, ale zło przez nich sprawione. Czy mam powiedzieć, Ŝe moja sprawa to tylko

moja własna świętość, nie zaś zło w świecie, nie pytanie, jak świat uczynić lepszym? MoŜe to być w

zgodzie z doktryną moralną stoików, lecz nie ze zdrowym rozsądkiem, który pouczać się zdaje, Ŝe

powinienem nie tylko własne moje zło potępiać, ale całe zło w świecie ludzkim.

Tu jednak jest miejsce na inną restrykcję. Jeśli ograniczamy słowo "zło" do tego, co wola ludzka

sprawia, nie moŜemy jego sensu tak rozciągać, by obejmowało cierpienie sprawione przez siły natury

albo nawet przez ludzkie działania, jeśli ich bolesne czy szkodliwe skutki nie były zamierzone, lecz z

przypadku wynikły. Skoro słowo "zło" ma najoczywiściej skojarzenia moralne, to stosowanie go do

trzęsienia ziemi, zarazy czy śmierci od pioruna zdaje się zakładać, Ŝe i takie wydarzenia pochodzą z

zamiaru, Ŝe nic się nie dzieje skutkiem ślepych operacji praw przyrody, lecz wszystko z intencji. Jest

to, rzecz jasna, sposób religijnego odczytywania świata i nie musi być ono sprzeczne z uznaniem praw

przyrody. Wedle wielu teologów Bóg we wszechwiedzy swojej włączył wydarzenia naturalne w

moralny porządek kosmosu; zachodzą one mocą konieczności przyrody, ale mają zarazem cel

moralny; nie postrzegamy ich jako cudów, które przerywają porządek przyczyn i skutków. Takie

czytanie jest bliŜsze Leibnizjańskiego świata. A nawet przy załoŜeniu, Ŝe wszystkie wydarzenia

naturalne są bezpośrednio przez Boga sprawione, tak iŜ świat jest nieskończonym szeregiem cudów,

regularność w porządku natury moŜe działać bez zakłóceń, jak nam Malebranche tłumaczy.

Ci, którzy z racji religijnych uniewaŜniają - explicite czy implicite - "pytanie o zło", wierzą, rzecz

jasna, w dobro, a dobro przenika cały materialny i duchowy wszechświat. Na przeciwnym krańcu

teologicznego czy antyteologicznego widma znajdujemy tych, którzy twierdzą, Ŝe zarówno "dobro",

jak "zło" są to figmenty mitologiczne. Istnieje, oczywiście, przyjemność i ból, moŜna je wytłumaczyć

w granicach porządku przyrodzonego; doświadczenia te same w sobie nie niosą Ŝadnych jakości

moralnych. Nic nie jest złe czy dobre samo w sobie, coś moŜe być przyjemne lub przykre, korzystne

lub szkodliwe - z dodatkiem "dla mnie, dla ciebie, dla niego", a bez tego dodatku nawet słowa

"przyjemny" i "nieprzyjemny", nie mówiąc juŜ o "dobrym" czy "złym", są beztreściwe. Tak w

przybliŜeniu wierzyli Hobbes, Hume, a nawet Spinoza (choć ten ostatni przypadek jest bardziej

zawiły). Nie potrzebujemy słowa "zło" (das Böse), sądzi Nietzsche, słowo "niedobre" (das Schlechte)

wystarcza. Ale cóŜ jest "niedobre"? Chyba to, co przynosi niepoŜądane skutki albo mija się z celem,

jaki mamy na uwadze. Tę samą doktrynę sugeruje sam tytuł sławnego dzieła Konrada Lorenza o

agresji: Das sogenannte Böse.

W granicach naturalistycznego czy materialistycznego obrazu rzeczywistości tradycyjne jakości "zły"

i "dobry" są juŜ to nie do przyjęcia, juŜ to bezuŜyteczne i mylące, podpowiadają bowiem, Ŝe coś moŜe

unosić te jakości bezwarunkowo, nie zaś zaleŜnie od okoliczności, a taki sens moŜe być łatwo

podejrzany o pochodzenie religijne.

Widzimy to, między innymi, w poglądzie na świat marksistowskim i komunistycznym. Oto przykład z

literatury.

Bohater powieści SołŜenicyna Oddział chorych na raka odwiedza zoo i widzi tam pustą klatkę z

przyczepioną do niej kartką; czyta tam, Ŝe małpka, która w tej klatce mieszkała, została oślepiona

przez czyjeś bezmyślne okrucieństwo. Jakiś zły człowiek cisnął jej tytoń w oczy.

Turysta doznaje prawdziwego szoku, gdy czyta tę notatkę. JakŜe to? Zły człowiek? Nie agent

amerykańskiego imperializmu, ale po prostu zły człowiek? CóŜ to za określenie?

Zdumienie i szok turysty są prawdziwe i zrozumiałe. Przymiotnik "zły" (podobnie i rzeczownik) jako

nazwa jakości moralnej był nieobecny w ideologicznym Ŝargonie totalitarnego świata sowieckiego.

Bywali, oczywiście, zbrodniarze, potwory, zdrajcy, obcy agenci, ale nie po prostu źli ludzie. Nie tylko

o to chodziło, Ŝe słowo mogło sugerować tradycję religijną. Sugerowało nadto jakąś trwałą, inherentną

własność pewnej osoby, niezaleŜną od kontekstu politycznego. Dla tego, kto dialektycznie myśli,

jasne jest tymczasem, Ŝe pewne pozornie takie same czyny mogą być słuszne lub niesłuszne zaleŜnie

od okoliczności, a ściślej - zaleŜnie od tego, w czyim imieniu są dokonane, komu słuŜą. Trocki i Lenin

mieli w tej sprawie wyraźne zdanie. Czy, na przykład, jest coś inherentnie niesłusznego w

mordowaniu dzieci? Nie. Było wszak słuszne, Trocki powiada, zabić dzieci rosyjskiego cara, bo było

to politycznie potrzebne (zapewne nie było słuszne - choć Trocki, o ile mogę powiedzieć, nie mówił o

tym wprost - zabicie synów Trockiego, bo Stalin nie reprezentował historycznych interesów

Leszek Kolakowski - Leibniz i Hiob. Metafizyka zla.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: