Malewska_Hanna,MuszyĹ„ski Heliodor - Kłamstwa dzieci.pdf - WYCHOWANIE I NAUKA - lisu66

HANNA E. MALEWSKA, HELIODOR MUSZYŃSKI

KŁAMSTWO DZIECI

WARSZAWA 1962 PAŃSTWOWE ZAKŁADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH

;. Arkuszy druk. 13,75;

r. Podpisano do druku 362 r. Papier druk. sat. ieru we Włocławku.

A-8

WSTĘP

Książka, którą przedstawiamy Czytelnikowi, powstała w wyniku badań nad kłamstwem

dzieci i młodzieży przeprowadzonych przez autorów w latach 1958-1959. Materiały

dotyczące tego zagadnienia zbierane były w ramach planu pracy badawczej Zakładu

Historii i Teorii Moralności Polskiej Akademii Nauk i stanowią tylko jeden z etapów

przewidzianych prac. Badania nad kłamstwem dziecięcym są bowiem pierwszymi z serii

badań, jakie zamierzamy przeprowadzić nad poglądami, postawami i zachowaniami

moralnymi dzieci oraz środkami wychowawczymi stosowanymi przez rodziców.

Sądzimy, że brak nam systematycznej wiedzy o tym, co dzieci myślą o różnych

sprawach moralnych, co chwalą i co potępiają, jak zachowują się w różnych sytuacjach

konfliktowych, kiedy trzeba dokonać wyboru moralnego między różnymi możliwościami;

brak nam rzetelnej wiedzy o sposobach wychowania stosowanych przez rodziców i ich

skutkach dla kształtowania osobowości dziecka. Jak rodzice karzą i nagradzają dzieci i

za co? Jakie efekty daje ich postępowanie? Jakie uczynki uważają dzieci za szczególnie

naganne? i dlaczego? - Oto przykłady pytań, na jakie szukamy odpowiedzi w naszych

badaniach.

Sądzimy, że empiryczna wiedza o moralności dzieci i młodzieży jest niezbędnym

warunkiem dla stworzenia racjonalnego programu wychowania moralnego oraz dla

skuteczności stosowanych w wychowaniu me-

tod. Dlatego w pracy naszej staraliśmy się o zgromadzenie możliwie systematycznego i

obszernego zbioru informacji na ten temat. Zamierzeniem naszym w tej książce było

pokazanie kłamstwa dziecięcego w takim naświetleniu, jakie dać może psycholog,

pedagog oraz socjolog. Chcemy zorientować Czytelnika nie tylko w tym, jak często dzieci

kłamią i co sądzą o własnych kłamstwach, lecz także i przede wszystkim w tym,

dlaczego kłamią i jaką rolę odgrywa kłamstwo w ich życiu. Jesteśmy bowiem przekonani,

że tylko zrozumienie psychologicznego i środowiskowego podłoża tej częstej wśród

dzieci skłonności daje podstawy do jej racjonalnego potraktowania wychowawczego.

Wyniki naszych badań były niejednokrotnie przedmiotem dyskusji w Zakładzie Historii i

Teorii Moralności Polskiej Akademii Nauk, co stanowiło cenną pomoc w naszej pracy. Za

życzliwe rady i uwagi krytyczne dziękujemy serdecznie p. prof. dr Marii Ossow-skiej, oraz

wszystkim kolegom z Zakładu, jak również z Zakładu Teorii Kultury i Przemian

Społecznych PAN.

Zebranie obfitych materiałów zawdzięczamy życzliwej i pełnej zrozumienia postawie

szeregu osób, którym pragniemy złożyć wyrazy podziękowania. W pierwszym rzędzie

dziękujemy Dyrektorowi Departamentu Szkolnictwa Podstawowego Ministerstwa Oświaty

p. dr Stefanowi Balickiemu za zrozumienie i nieocenioną pomoc w organizacji badań i

wszystkim nauczycielom, którzy współpracowali z nami. Dziękujemy także p. dr Halinie

Kowalewskiej za przeprowadzenie próbnych badań na terenie Warszawy i wreszcie

wszystkim dzieciom, które tak ufnie, szczerze i poważnie odpowiadały na nasze pytania.

H.M. i H.M

Rozdział I

PSYCHOLOGIA I SOCJOLOGIA NA . USŁUGACH WYCHOWANIA

UWAGI WSTĘPNE

Człowiek stał się stosunkowo późno przedmiotem nauki. Wiedzieliśmy już bardzo wiele o

prawach fizyki, zanim rozpoczęły się pierwsze nieśmiałe próby systematycznych badań

nad ludzkim zachowaniem. Zachowanie ludzkie wcześniej stało się przedmiotem prawa i

moralności niż przedmiotem nauki. Pierwsze przepisy religijne i prawne regulujące

współżycie i zachowanie ludzi w różnych sytuacjach zrodziły się u zarania ludzkości.

Pierwsze traktaty o wychowaniu człowieka pojawiły się już w starożytności, bowiem

zawsze rodzice, nauczyciele, kierownicy życia społecznego mieli kłopoty z wychowaniem

dzieci. Natomiast stosunkowo późno, bo właściwie w naszym stuleciu, podjęto

systematyczne, operujące empirycznymi metodami naukowymi badania nad skutkami

różnych sposobów wychowania dzieci przez rodziców. Okres badań naukowych

poprzedziły rozważania nad wychowaniem o charakterze filozoficznym, teologicznym i

politycznym, które przygotowały teren dla późniejszych badań empirycznych. W pismach

teologów, filozofów, pedagogów znajdujemy przede wszystkim wskazania jak należy

wychowywać dziecko aby wykształcić je na jednostkę wartościową. Obraz owej

jednostki wartościowej (ideał wychowawczy) różnił się oczywiście w zależności od

kultury, religii i obyczajów określonego społeczeństwa. Inny był wzór młodzieńca czy

dziewczyny chrześcijańskiej, inny wzór chłopca czy dziewczyny w Chinach, Indiach, czy

mahometańskiej Arabii, inny był wzór młodzieńca ze stanu rycerskiego, inny młodego

mieszczanina czy chłopa. Inne były również wskazówki pedagogiczne.

We wczesnych pracach mało jest konkretnych i popartych systematyczną obserwacją

informacji o tym, jakie jest dziecko i czym ono różni się od osoby dorosłej. Brak

systematycznej wiedzy o kształtowaniu się procesów myślenia, odczuwania, o

sposobach uczenia się i przystosowywania się do życia w społeczeństwie. Mało

wiedziano również o fizycznym rozwoju dziecka. Stopniowo wzrastało zainteresowanie

dzieckiem i różne gałęzie nauki coraz więcej uwagi poświęcały okresowi dzieciństwa.

Nauka w pierwszym rzędzie zajęła się walką z umieralnością dzieci, z chorobami

niemowlęcymi i z przeciwdziałaniem epidemiom chorób dziecięcych, kiedy jednak

medycyna pogłębiła wiedzę o organizmie dziecka i jego rozwoju, zwrócono uwagę na

znaczenie rozwoju psychicznego u dzieci. Stwierdzono, że wielką rolę w życiu człowieka

odgrywa umiejętność przystosowania się do warunków otoczenia i że zdolność

przystosowania jest zależna w wielkim stopniu od przeżyć i doświadczeń w dzieciństwie,

a więc i od sposobów wychowania dziecka. Ludowa mądrość, która głosiła, że

,,niedaleko pada jabłko od jabłoni" i że "czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na

starość trąci" przestała wystarczać jako przygotowanie do roli wychowawcy i rodzica.

Jednocześnie te same zagadnienia, o których mówią ludowe przysłowia: zagadnienie

wpływu dziedziczności i środowiska na uzdolnienia i charakter dziecka, zagadnienie

właści-

wych sposobów wychowania i wiele innych, stały się przedmiotem systematycznych

badań psychologów, socjologów, psychiatrów i pedagogów. Obok prac o charakterze

etycznym, które przedstawiały ideał wychowawczy - "jakim ma być dziecko", pojawiły się

prace naukowe, informujące o tym, jakie jest dziecko, jak dziecko myśli, jak odczuwa, jak

reaguje na kary i nagrody, na surowość i pobłażanie, na izolację, na stosunki uczuciowe

między rodzicami, na życie w grupie rówieśniczej i inne wpływy środowiska. Jednym z

pierwszych, którzy ukazali doniosłość okresu dzieciństwa dla kształtowania się

osobowości, był psychiatra i psycholog wiedeński Zygmunt Freud. Zwrócił on uwagę na

to, że bardzo wielu jego pacjentów z poważnymi zaburzeniami psychicznymi i nerwicami

miało trudne, bądź nieszczęśliwe dzieciństwo. Wskazał też w swoich pracach na szereg

faktów, które były niedoceniane bądź niezauważane: na znaczenie stosunków

uczuciowych między rodzicami i dziećmi oraz między ojcem a matką dziecka dla

kształtowania się osobowości i dla zdrowia psychicznego dzieci, na istnienie przeżyć

seksualnych u dzieci, na trudności przystosowania się do wymagań kultury.

Obecnie dla nikogo nie ulega wątpliwości, że okres dzieciństwa jest ważnym okresem w

życiu ludzkim oraz że konflikty emocjonalne i urazy przeżyte w dzieciństwie pozostawiają

często wyraźny ślad w psychice człowieka.

Różne sposoby wychowania dzieci, które w toku pracy nazywać będziemy "technikami

wychowawczymi" i rezultaty ich stosowania stały się przedmiotem badań naukowych, a

wyniki tych badań interesują coraz liczniejsze rzesze rodziców i wychowawców.

Ten wstępny rozdział nie jest i nie będzie wyczerpującym przeglądem badań naukowych

nad wycho-

waniem. Ma on na celu jedynie wskazać Czytelnikowi w bardzo ogólnych zarysach

drogę, jaką przebyły wysiłki wychowawców i uczonych, mające na celu lepsze

rozumienie dziecka oraz zebranie wiedzy, która pozwoli lepiej przygotować dziecko do

życia w społeczeństwie.

OD DORYWCZYCH OBSERWACJI DO SYSTEMATYCZNYCH I EMPIRYCZNYCH

BADAŃ NAD DZIEĆMI

Psychologia rozwojowa zaczęła się od tego, że niektórzy rodzice, obok notowania

przyrostu wagi i wzrostu swoich milusińskich, zaczęli notować pewne ich osiągnięcia w

zakresie opanowywania umiejętności ruchowych i posługiwania się językiem. Pierwsze

bardziej systematyczne obserwacje nad rozwojem dziecka zawdzięczamy Szwajcarowi

Janowi H. Pestalozziemu, który w r. 1774 opublikował dane dotyczące rozwoju własnego

syna. Podobne obserwacje przeprowadzili inni badacze, jak Tiedemann i Preyer w

Niemczech, Alcott, Shinn i Hali w USA czy Sully w Anglii. W ten sposób codzienna

obserwacja prowadzona nad własnymi najczęściej dziećmi przez niektórych badaczy

zapoczątkowała rozwój systematycznych badań nad rozwojem dzieci. W XIX wieku

sporządzanie protokołów codziennych obserwacji i opracowywanie biografii (życiorysów)

małych dzieci było główną metodą pracy w psychologii rozwodowej. Obserwacje w ten

sposób zebrane posiadały zasadnicze braki: po pierwsze, prowadzone były przez

rodziców, co powodowało, że nie były one zwykle wolne od sporej dozy subiektywizmu

wywołanego uczuciem i dumą rodzicielską, po wtóre, badania były przeprowadzane

niemal wyłącznie nad dziećmi ze środowisk o wysokim poziomie kultury; poza tym

zawierały zbyt mało jednolitych

informacji o warunkach, w jakich wychowywano dziecko i w rezultacie nie dawały

podstaw do tego, aby wyprowadzić ogólne wnioski dotyczące rozwoju wszystkich dzieci.

Zmiana w możliwościach uzyskiwania wartościowych informacji w skali masowej

dokonała się pod wpływem wprowadzenia do socjologii i psychologii metod

statystycznych. Zwrócono wtedy uwagę na to, że aby wyprowadzić wnioski ogólne o

pewnych faktach, trzeba dysponować dostatecznie dużym (ilościowo) zasobem

jednolitych informacji o tych faktach. Tak więc, aby opisać rozwój psychiczny dziecka,

trzeba przeprowadzić wiele obserwacji nad dziećmi z różnych środowisk i to takich

obserwacji, które dałyby się uogólnić, a więc które dostarczałyby odpowiedzi na te same

pytania. Zaczęto opracowywać plany obserwacji w taki sposób, aby można było w

oparciu o nie zebrać jednolite informacje dotyczące wielu dzieci pochodzących ze

środowisk różniących się pod względem poziomu życia i kultury, pod względem

religijnym, rasowym, narodowym itp. Aby zebrać jednolite informacje d-otyczące wielu

dzieci zaczęto stosować •w badaniach nad dziećmi metodę wywiadu wg z góry

określonych, równych dla wszystkich, pytań. Każde dziecko było po kolei pytane przez

badacza o to samo. Zbieranie informacji tą metodą zabierało jednak badaczowi bardzo

wiele czasu, toteż zmieniono ją w ten sposób, że grupy dzieci w wieku szkolnym

odpowiadały pisemnie na ustalony zespół pytań, lub rozwiązywały pewne problemy w

ramach swoich zadań szkolnych. Taki zespół pytań nazywano ankietą lub testem w

zależności od sformułowania pytań. Metoda ankietowa i testowa pozwala na zbadanie

wielu osób w stosunkowo krótkim czasie oraz na uzyskanie dosyć jednolitych informacji,

które po-

zwalają na statystyczne i matematyczne opracowanie, dlatego też jest ona szeroko

stosowana. Można nią jednak badać wyłącznie dzieci starsze umiejące dobrze czytać i

pisać. Wartość wyników zależy jednak w dużej mierze od właściwego doboru pytań i od

szczerości odpowiedzi. Dlatego też metoda ta wymaga przeprowadzenia wielu

indywidualnych prób, a później stworzenia atmosfery szczerości i zaufania między

dziećmi i badaczem, zwłaszcza jeśli pytania dotyczą spraw uważanych przez dzieci za

drażliwe. Badacze zbierali o dzieciach różnego rodzaju informacje: za pomocą . testów

badano inteligencję, uzdolnienia i zainteresowania, za pomocą obserwacji, wywiadów i

ankiet kształtowanie się charakteru, reakcje moralne, rozwój myślenia. Nie tylko dzieci

były przedmiotem badań ale również i rodzice. Rodzice wychowując dzieci posługują się

najrozmaitszymi środkami, a przy okazji dokonują całego szeregu dorywczych

obserwacji. Wszystko to stanowi właśnie przedmiot zainteresowań badacza. Dlatego

rodzice dziecka są niezastąpionym źródłem informacji. Dlatego też badając sposoby

wychowania i ich skutki przeprowadza się wywiady nie tylko z dziećmi, ale i z rodzicami.

W badaniach nad psychiką i zachowaniem dzieci stosuje się czasem metody

eksperymentalne. Eksperyment polega wówczas na tym, że badający sztucznie

wywołuje takie warunki, w których chciałby poddać obserwacji osobę badaną. Np.

metody eksperymentalne w odniesieniu do kłamstwa dziecięcego stosowali Hartshorne i

May w Ameryce (1929/30) oraz Maria Zillig w Niemczech w 1930 r. Eksperymenty tej

ostatniej polegały na tym, że w zajęciach z grupą dzieci wywoływała ona sytuacje

stwarzające okazje do kłamstwa, przy czym to, czy dzieci kłamią czy nie, można było w

sposób dyskretny skontrolować. Tak np.

rozdawała ona dzieciom koperty zawierające szereg zabawek i drobiazgów pozwalając

się nimi bawić w domu, a następnie dzieci miały je zwrócić wraz z całą zawartością.

Dzieci wiedziały, że przy zwrocie kopert nie będzie żadnej kontroli, natomiast później

proszono je, aby spisały na kartce przedmioty, których nie oddały. Ponieważ koperty były

dyskretnie ponumerowane, można było sprawdzić, które z dzieci oszukiwały, czy

oszustwo jest częste i jakie dzieci są szczególnie skłonne do kłamstwa itp. Metoda,

eksperymentu umożliwia bezpośrednią obserwację zachowania dziecka, na co nie

pozwala metoda wywiadu i ankiety. Jest to bardzo cenne, ponieważ wypowiedzi dziecka

uzyskane w drodze ankiety, czy wywiadu mogą być nieszczere. Jednak i metoda

eksperymentu, ma braki. Sytuacje eksperymentalne mają często sztuczny charakter i

dziecko zachowuje się w nich inaczej, niż w sytuacjach spotykanych we własnym życiu.

Nauka korzysta również z doświadczeń i obserwacji wychowawców internatów, domów

dziecka, schronisk dla młodzieży, zakładów specjalnych, zebranych w czasie długoletniej

pracy. Wystarczy wspomnieć świetne książki A. Makarenki, czy J. Korczaka, żeby

docenić doniosłość spostrzeżeń wytrawnego wychowawcy dla teorii wychowania. W

ostatnich latach ukazały się reportaże Salomona Łastika, które są również takim zbiorem

informacji. Nie dostarczają one może systematycznej i uporządkowanej wiedzy lecz

zmuszają do przemyśleń i wskazują na zagadnienia, które podjąć musi badacz, stosując

bardziej precyzyjne metody pracy.

Wszystkie metody, o których mówiliśmy w tym rozdziale, mają swoje słabe strony i

rezultaty ich stosowania w wielkiej mierze zależą od pomysłowości i staranności

badacza. Jednak w ciągu XX wieku obli

serwujemy bezustanny postęp w zakresie doskonalenia metod badawczych i w zakresie

uzyskania informacji o psychice ludzkiej., W badaniach naszych niejednokrotnie

korzystaliśmy z dorobku naszych poprzedników. Omawiając poszczególne zagadnienia

odwoływać się' będziemy do literatury przedmiotu.1

UWAGI O METODZIE PRZEPROWADZONYCH BADAŃ NAD KŁAMSTWEM

Malewska_Hanna,MuszyĹ„ski Heliodor - Kłamstwa dzieci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: