LESZEK Balcerowicz SOCJALIZM KAPITALIZM TRANSFORMACJA SZKICE Z PRZE�OMU EPOK WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1997 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Yakup Erol Redaktor Izabela R�a�ska Redaktor techniczny Danuta Jezierska-�aczek Teksty, kt�re ukaza�y si� po raz pierwszy w j�zyku angielskim, t�umaczy� MICHA� RUSI�SKI Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright (c) by Leszek Balcerowicz and Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997 SPIS TRE�CI Przedmowa . . 7 Rozdzia� l. Instytucje, dyspozycje ludzkie, zachowanie . . 9 CZʌ� PIERWSZA SOCJALIZM A KAPITALIZM Rozdzia� 2. Problemy definicji socjalizmu we wsp�czesnym �wiecie Rozdzia� 3. Z historii sporu o sprawno�� gospodarcz� socjalizmu Rozdzia� 4. O "socjalistycznej" gospodarce rynkowej Rozdzia� 5. Socjalizm a innowacyjno�� . Rozdzia� 6. W stron� analizy w�asno�ci .. Rozdzia� 7. Systemy polityczne i gospodarcze: problemy zgodno�ci i sprawno�ci 29 39 61 69 .101 146 CZʌ� DRUGA OD SOCJALIZMU DO KAPITALIZMU Rozdzia� 8. Zrozumie� postkomunistyczne przemiany . . . 169 �J Rozdzia� 9. Przemiany gospodarcze w Europie �rodkowo- -Wschodniej: por�wnania i wnioski 195 Rozdzia� 10. Drogi do prywatnej gospodarki rynkowej . . 218 Rozdzia� 11. Polityka makroekonomiczna w przechodzeniu do gospodarki rynkowej (wraz z Alanem Gelbem) 236 ^Rozdzia� 12. Pospolite b��dy w dyskusji na temat reform gospodarczych .. 293 CZʌ� TRZECIA POLSKIE REFORMY GOSPODARCZE Rozdzia� 13. Polska reforma gospodarcza w latach 1981-1988 333 Rozdzia� 14. Przej�cie do gospodarki rynkowej: Polska w latach 1989-1993 . 352 PRZEDMOWA Niniejsza ksi��ka jest wst�pnym podsumowaniem moich wieloletnich bada�, odnosz�cych si� do instytucji, zmian instytucjonalnych (nazywanych cz�sto "systemowymi"), zachowa� ludzkich i gospodarki w jej sprz�eniu z polityk�. Teksty zawarte w tej pracy nie by�y dot�d (z wyj�tkiem rozdzia�u 3) publikowane w j�zyku polskim. Rozdzia� l ma charakter metodologicznego wst�pu do ca�ej pracy i opisuje pewien model analityczny, kt�ry warto, moim zdaniem, stosowa� do badania instytucji, zachowa� ludzkich oraz ich wynik�w. W rozdziale tym przedstawiam te� program badawczy dla nowoczesnej ekonomii instytucjonalnej lub szerzej - nauki o instytucjach. Pierwsza cz�� ksi��ki, zatytu�owana "Socjalizm a kapitalizm", jest po�wi�cona por�wnawczej analizie tych system�w, a zw�aszcza ich sprawno�ci. Pierwsze cztery szkice zosta�y napisane przed latem 1989 r. S� one publikowane w pierwotnej formie, w��cznie z zachowaniem czasu tera�niejszego, kt�ry odnosi si� do okresu ich pisania. Czyni� tak nie tylko w nadziei, �e publikowane cztery eseje wytrzyma�y pr�b� czasu, ale tak�e dlatego, �e niekt�rzy Czytelnicy b�d�, by� mo�e, zainteresowani �wczesnymi pogl�dami autora, kt�rego p�niejszy wicher historii rzuci� na pozycj� odpowiedzialno�ci - za przeobra�enia polskiej gospodarki w latach 1989-1991. Pozosta�e dwa rozdzia�y cz�ci pierwszej napisa�em w 1995 r., cho� s� one oparte na moich wcze�niejszych badaniach. Druga cz��, "Od socjalizmu do kapitalizmu", skupia si� na gospodarczych i politycznych przemianach w �wiecie postsocjalistycz- nym. Szkice w niej zawarte zosta�y napisane w latach 1993-1995. Staram si� w nich po��czy� wiedz� teoretyczn�, jak� wynios�em ze swojej dzia�alno�ci akademickiej, z g��bszym zrozumieniem przemian, jakie da�o mi sprawowanie funkcji rz�dowych w okresie "polityki nadzwyczajnej" w latach 1989-1991. Wreszcie trzecia cz�� ksi��ki odnosi si� do reform gospodarczych w Polsce. Rozdzia� 13, napisany w 1988 r., przedstawia reformy w latach 1981-1988, a rozdzia� 14 - przemiany w okresie 1989-1993. W toku bada�, z kt�rych wyrasta niniejsza ksi��ka, korzysta�em z pomocy wielu os�b. Stara�em si� je wymieni� w notkach opisuj�cych histori� powstawania poszczeg�lnych szkic�w. W tym miejscu pragn� wyrazi� g��bok� wdzi�czno�� mojej �onie, Ewie Balcerowicz, za jej cierpliwo��, zrozumienie oraz wsparcie psychiczne i intelektualne, jakimi obdarza�a mnie w ci�gu ca�ego okresu, gdy zmaga�em si� z problemem instytucji i zmian instytucjonalnych, zar�wno jako akademicki badacz, jak i jako polityk gospodarczy. Rozdzia� 1 INSTYTUCJE, DYSPOZYCJE LUDZKIE, ZACHOWANIE 1. Cztery problemy Przedmiotem ksi��ki jest zachowanie cz�owieka i jego skutki w sta�ych i zmieniaj�cych si� warunkach instytucjonalnych. Nale�y ona do rozrastaj�cego si� nurtu bada�, kt�ry za centraln� zmienn� obra� instytucje, pr�buj�c wyja�ni� ich zmiany i skutki. Przyk�adem wsp�czesnego o�ywienia zainteresowania czynnikami instytucjonalnymi s� takie kierunki badawcze, jak teoria praw w�asno�ci, ekonomia koszt�w transakcji, teoria pryncypa�a i agenta (agency theory), por�wnawcza analiza system�w gospodarczych, teoria wyboru publicznego (public choice}, ekonomia polityczna reform gospodarczych, ekonomi". czna teoria historii. Wymienione nurty teoretyczne podejmuj� problemy, kt�re przed wielu laty by�y przedmiotem docieka� takich wielkich przedstawicieli my�li spo�ecznej, jak Adam Smith, John Stuart Mili, Karol Marks, Max Weber, i - w czasach nam bli�szych - Joseph Schumpeter, Ludwig von Mises i Friedrich A. von Hayek. Problemy te zosta�y zepchni�te na dalszy plan przez ekspansj� tradycyjnej ekonomii neoklasycznej. Wnios�a ona do ekonomii tak potrzebny rygor rozumowania na podstawie przyj�tych za�o�e�, co jednak dokona�o si� kosztem praktycznej przydatno�ci uzyskanych wynik�w badawczych. G��wny nurt ekonomii by� oparty na za�o�eniach (takich jak d��enie przedsi�biorstw do maksymalizacji zysku), kt�re same wymaga�y wyja�nienia i by�y odzwierciedleniem pewnych tylko ram instytucjonalnych. Nie operowano sp�jnym zestawem za�o�e� dotycz�cych natury ludzkiej czy dyspozycji ludzi, kt�rych zachowanie pr�bowano wyja�nia� czy przewidywa�. Zak�adano, �e motywy zachowania ludzi w roli konsument�w i producent�w maj� charakter autocentryczny (przewa�nie zwi�zany z w�sko poj�tymi korzy�ciami materialnymi). Jednocze�nie przy wyja�nianiu polityki pa�stwa czy postulowaniu jej po��danego kierunku przyjmowano (otwarcie lub w domy�le), i� politykom i urz�dnikom pa�stwowym przy�wiecaj� jakie� inne motywy. Zazwyczaj nie brano te� pod uwag� ogranicze� zdolno�ci ludzi do przyswajania sobie informacji. Herbert Simon ze swoj� koncepcj� ograniczonej racjonalno�ci przez wiele lat pozostawa� odosobnionym wyj�tkiem (H. Simon, 1957). W g��wnym nurcie ekonomii zachodz� jednak zmiany. Na pierwszy plan wysuwaj� si� instytucjonalne teorie, kt�re wymieni�em powy�ej. Coraz cz�ciej te� wyja�nia si� czynnikami instytucjonalnymi najwa�niejsze problemy makroekonomiczne, takie jak chroniczne bezrobocie i inflacja. Do tych czynnik�w nale�y pozycja bank�w centralnych czy si�a zwi�zk�w zawodowych. Teoria wzrostu gospodarczego zacz�a szuka� odniesie� do jego instytucjonalnych uwarunkowa� (np. zniekszta�ce� rynku, system�w podatkowych, system�w finansowych, stabilno�ci politycznej), kt�re le�� u podstaw tradycyjnych zmiennych bezpo�rednich, takich jak stopa oszcz�dno�ci i inwestycji oraz produktywno�� czynnik�w wytw�rczych. Integracja r�nych teorii instytucjonalnych i wy�wietlenie roli instytucji, zar�wno jako zmiennych zale�nych, jak i niezale�nych, wymaga jednak dalszej, usilnej pracy. My�l�, i� powinna si� ona koncentrowa� na czterech problemach: 1) opracowaniu jasnych i metodologicznie poprawnych ram poj�ciowych do badania instytucji i zachowania cz�owieka, 2) problemie zgodno�ci: jakie rozwi�zania instytucjonalne mog� ze sob� wsp�istnie�, jakie s� nierozerwalnie zwi�zane z innymi uk�adami instytucjonalnymi i jakie wreszcie s� ze sob� fundamentalnie nie do pogodzenia, 3) problemie sprawno�ci: jakie rezultaty wynikaj� z r�nych rozwi�za� instytucjonalnych i jaka jest rola czynnik�w instytucjonalnych w zestawieniu z rol� czynnik�w nieinstytucjonalnych, 4) dynamice instytucji: jakie si�y rz�dz� zmianami instytucjonalnymi o r�nej skali. Kolejno��, w jakiej wymieniono te problemy, nie jest przypadkowa i odzwierciedla pewien porz�dek logiczny, wed�ug kt�rego nale�y do nich podchodzi�. Jest rzecz� oczywist�, �e rozwi�zanie pozosta�ych problem�w wymaga jasnych ram poj�ciowych. W nau-, kach spo�ecznych zbyt wiele dyskusji wynika ze zwyk�ego pomieszania 10 poj��, a ekonomia powinna korzysta� nie tylko z matematyki, lecz i z logiki formalnej, tzn. umie� radzi� sobie z poj�ciami i rozumowa� przy u�yciu s��w. Na przyk�ad, bez jasnej definicji r�nych system�w instytucjonalnych nie spos�b rozr�ni� zmian wewn�trzsystemowych i mi�dzysystemowych. Problem sprawno�ci jest w pewnym sensie uzale�niony od kwestii zgodno�ci: nie ma sensu dyskutowanie nad sprawno�ci� takiego zestawu rozwi�za� instytucjonalnych, kt�ry nie mo�e trwale istnie�. Analizuj�c skutki danego rozwi�zania, nale�y r�wnie� uwzgl�dni� mo�liwo�ci jego nieuniknionego powi�zania z inn� struktur� instytucjonaln�. Owe konieczne powi�zania mo�na okre�li� jako "konieczno�ci funkcjonalne". Pe�ne skutki pierwszego rozwi�zania obejmowa� b�d� konsekwencje drugiego. Alternatywne systemy instytucjonalne, kt�rych to�samo�� wyznaczaj� pewne sta�e instytucjonalne, mog� si� mi�dzy sob� r�ni� zakresem wyst�powania owych konieczno�ci funkcjonalnych, co ma bezpo�rednie skutki dla dynamiki systemu instytucji. Odej�cie od systemu o bardzo sztywnej konstrukcji, tzn. takiego, w kt�ry wbudowane s� liczne konieczno�ci funkcjonalne, wymaga ogromnych zmian, niezb�dnych do uzyskania ich "krytycznej masy". Ponadto problem zgodno�ci zwi�zany jest tak�e w inny spos�b ze spraw� dynamiki instytucjonalnej. Wewn�trzna niesp�jno�� pewnych zestaw�w rozwi�za� instytucjonalnych mo�e prowadzi� do ich przekszta�cenia w inne, trwalsze systemy instytucjonalne. Na przyk�ad, system gospodarczy zdominowany przez przedsi�biorstwa socjalistyczne,'w kt�rym wprowadzono by swobod� prywatnej przedsi�biorczo�ci, b�dzie wykazywa� tendencje do przekszta�cenia si� w system kapitalistyczny. Problemu zmian instytucjonalnych nie mo�na jednak sprowadzi� jedynie do niezgodno�ci rozwi�za� instytucjon...
The9