Kajaki Aleutów.pdf

Kajaki Aleutw

Do polowaÄ na otwartym oceanie

Aleuci budowali ¸odzie, ktrych wyrafinowanej

konstrukcji do dziæ nie potrafimy poj

George B. Dyson

62 å WIAT N AUKI Lipiec 2000

iedy Rosjanie w XVIII wieku jako pierw-

si dotarli do Wysp Aleuckich i wybrzeýy

Alaski, po tamtejszych wodach p¸ywa¸y

ma¸e, zwinne ¸odzie o rozszczepionych

dziobach, ktre odkrywcy nazwali ãbajdarkamiÓ. Wykonane z drewna wyrzuconego na

brzeg przez fale, powizane pasmami fiszbinu i pokryte przeæwitujcymi skrami mor-

skich ssakw, ca¸e by¸y tworami morza. Aleuci poruszali si« w tych lekkich, gi«tkich ka-

jakach po wzburzonych tamtejszych wodach z duý pr«dkoæci, polujc na walenie, wy-

dry morskie, foki, uchatki i inne stworzenia ýyjce w morzu. Uýywali r«cznie miotanych

oszczepw, w¸czni i harpunw.

Jednak z biegiem czasu kszta¸t bajdarki zmieniano tak, aby dostosowa j do potrzeb

przybyszw. Jej niektre formy Ð na przyk¸ad wska, szybka wersja z rozwartymi ãszcz«-

kamiÓ Ð przesta¸y istnie. Poniewaý tradycja budowy tych kajakw w przewaýajcej mierze

nie zosta¸a utrwalona, wsp¸czesnych badaczy, kajakarzy i samych Aleutw intryguj licz-

ne pytania pozostajce bez odpowiedzi. Jak pr«dkoæ rozwija¸y bajdarki? Skd wzi«¸y si«

rozwidlony dzib i osobliwie æci«ta rufa? Czy aleuccy myæliwi intuicyjnie posiedli zasady

projektowania ¸odzi, ktre jeszcze do dzisiaj wymykaj si« inýynierom i matematykom?

Pomimo ýe niewiele oryginalnych bajdarek przetrwa¸o do naszych czasw, dwustulet-

nie szkice, dzienniki podrýne, przekazy ustne oraz pojedyncze zabytkowe wyroby po-

zwalaj dzisiaj na rekonstruowanie niektrych ich wersji.

Proces rekonstrukcji pomg¸ zarwno mi, jak i innym budowniczym Ð w¸czajc w to

uczniw kilku szk¸ na wyspie Kodiak i wyspach Archipelagu Aleuckiego Ð wnikliwie spoj-

rze na zwizek pomi«dzy kszta¸tem a funkcjonalnoæci kajaka. Wiele aspektw doty-

czcych konstrukcji pozostaje nie wyjaænionych i by moýe juý nigdy nie poznamy zna-

czenia niektrych z nich. Niemniej jednak jasne jest, ýe kajaki te by¸y doskonale

przystosowane do pokonywania duýych odleg¸oæci na wzburzonym morzu oraz ýe baj-

ALEUCCY MYåLIWI p¸yncy w baj-

darkach u wybrzeýy Unalaski. Lito-

grafia z 1827 roku, autorstwa Friedri-

cha H. von Kittlitza, podrýujcego

na pok¸adzie rosyjskiego jednomasz-

towca Seniawin, ukazuje dwch my-

æliwych: jeden z nich stabilizuje swj

kajak za pomoc zanurzonego wio-

s¸a, wyrzucajc w¸czni« drug r«k.

å WIAT N AUKI Lipiec 2000 63

nocy. Dzisiejsza Cieænina Beringa by¸a wwczas szerokim na

1600 km pasmem ldu. Wraz ze zmian klimatu i topnieniem

lodowcw wody oceanu podnios¸y si« o oko¸o 100 m w krt-

kim przedziale czasu Ð pomi«dzy 12 a 8 tys. lat temu.

Wi« z morzem

KOå RAMIENNA aleuckiego myæliwego ( na dole ) jest wi«ksza

i bardziej masywna niý koæ Rosjanina, ktry nie wios¸owa¸. Jej silnie

rozbudowane guzki wskazuj na to, ýe przyczepy mi«æniowe by¸y

znacznie wi«ksze niý na koæci ramiennej Rosjanina. Duýa masa mi«-

æniowa jest typowa dla myæliwych z Wysp Aleuckich i t¸umaczy

ogromn si¸«, wytrzyma¸oæ i pr«dkoæ, jak osigali w swoich ka-

jakach; niektrzy z nich byli w stanie wios¸owa na d¸ugich dystan-

sach z pr«dkoæci przekraczajc osiem w«z¸w.

Nie ma pewnoæci, kiedy Aleuci przybyli na wyspy, ale zna-

leziska archeologiczne wskazuj, ýe zamieszkiwali w Anan-

gula na wyspie Umnak (wschodnie Aleuty) i na wyspie Hog

w Zatoce Unalaska juý 9 tys. lat temu [ mapa na stronie obok ].

Czy przeszli pieszo przez Przesmyk Beringa, czy dokonali

tego jako morscy odkrywcy, docierajc na kajakach lub in-

nych ¸odziach ze skrzanym poszyciem, jest kwesti, ktra

by moýe pozostanie nie rozwizana. Niezaleýnie jednak od

tego, kiedy i jak dotarli, æwiadectwa archeologiczne w Anan-

gula wskazuj, ýe byli w pe¸ni przysposobieni do polowaÄ

na morskie ssaki juý 7 tys. lat p.n.e.

Jak stwierdza profesor honorowy antropologii William S.

Laughlin z University of Connecticut, fizyczne i umys¸owe

umiej«tnoæci potrzebne podczas polowaÄ na morzu wymusi-

¸y duýy skok w rozwoju cywilizacyjnym. Dwa najznaczniej-

sze osigni«cia techniczne Aleutw Ð na wp¸ podziemne do-

mostwa i na wp¸ zanurzone ¸odzie Ð powsta¸y, aby sprosta

nieustajcym wiatrom. Z jednej strony poszczeglne wyspy

by¸y od siebie wystarczajco odleg¸e, by mog¸y powsta rýne

konkurencyjne typy kajakw. Z drugiej Ð te wyspy by¸y na

tyle blisko, ýe nowatorskie rozwizania w konstrukcji ¸odzi

szybko rozprzestrzenia¸y si« z jednej wyspy na drug.

Osigni«cia techniczne Aleutw zosta¸y natychmiast do-

cenione przez rosyjskich handlarzy przybywajcych w swo-

darka stanowi wysoko zaawansowane stadium rozwizywa-

nia problemu zmniejszenia oporw p¸yni«cia i osigania mak-

symalnych pr«dkoæci.

Wyspy Aleuckie rozcigaj si« szerokim ¸ukiem na prze-

strzeni 2300 km pomi«dzy P¸wyspem Kamczackim,

naleýcym do Rosji, i wybrzeýem Alaski. Rozgraniczaj one

ciep¸y Pacyfik i zimne wody Morza Beringa. Na ich granicy

wok¸ wulkanicznych gr oraz we wzburzonych prdami

p¸ywowymi cieæninach pomi«dzy wyspami nieustannie snu-

j si« mg¸y i szalej sztormowe wiatry. Pomimo umiarkowa-

nego klimatu ze æredni temperatur +4.5¡C i szerokoæci geo-

graficznej zbliýonej do tej, na ktrej leýy Wielka Brytania, ca¸y

¸aÄcuch wysp jest ja¸owy i pozbawiony drzew, w¸aænie z po-

wodu nieustajcych wiatrw.

Oko¸o 15 tys. lat temu, u schy¸ku ostatniego zlodowacenia,

Wyspy Aleuckie zajmowa¸y o wiele wi«ksz powierzchni«

niý obecnie. Lodowce spowodowa¸y obniýenie si« poziomu

morza, ods¸aniajc ¸aÄcuch wysp i Przesmyk Beringa na p¸-

WYSPY ALEUCKIE s urwiste i wietrzne, co utrudnia rozwj cy-

wilizacji na wi«ksz skal«. Jednak Aleuci zaadaptowali si« w tym

ærodowisku. Budujc ziemianki, chronili si« przed hulajcymi wia-

trami, jak to ukazuje akwarela Johna Webbera z roku 1778, przed-

stawiajca Unalask«. Niskokad¸ubowe bajdarki konstruowano tak,

aby zmniejszy dzia¸anie wiatru nad otwartym morzem.

ALEUTY rozcigaj

si« od Alaski po Ro-

sj«. Wulkaniczne wy-

spy archipelagu mo-

g¸y by pierwotnie

zamieszkane przez

przemierzajcych mo-

rza w skrzanych ¸o-

dziach osadnikw lub

koczownikw wedru-

jcych wzd¸uý Prze-

smyku Beringa 15 tys.

lat temu. W czasie os-

tatniej epoki lodowco-

wej Cieænina Beringa

by¸a obszarem ldu

szerokim na 1600 km.

ROSJA

ALASKA

CIEåNINA

BERINGA

MORZE

OCHOCKIE

WYSPA

åW. WAWRZYÁCA

PîüWYSEP

KAMCZATKA

MORZE

BERINGA

WYSPY

PRIBYüOWA

WYSPY

KOMANDORSKIE

ZATOKA

UNALASKA

KODIAK

ich niekszta¸tnych i kiep-

sko wyposaýonych statkach z

Kamczatki i Ochocka. Nazywajc

wszystkie kajaki ãbajdarkamiÓ, Rosja-

nie zarekwirowali znalezione jednostki

i ustanowili monopol na konstruowanie nowych

Ð powi«kszyli aleuckie konstrukcje i uczynili bar-

dziej jednorodnymi. Czasem dodawano trzeci kokpit 1

dla pasaýera, co pozwala¸o podrýowa nie wprawionym do

wios¸owania. Czynic tak, zapewnili sobie niemal wy¸cz-

noæ na polowanie na wydry morskie, ktrych futra by¸y war-

te fortun« w handlu z ChiÄczykami. Pod auspicjami Kompa-

nii Rosyjsko-AmerykaÄskiej, ktra w roku 1799 sta¸a si«

jedynym zarzdc alaskich kolonii, flotylla co najmniej 700

bajdarek wyp¸ywa¸a corocznie z Aleutw i wyspy Kodiak na

przybrzeýne wody po¸udniowo-wschodniej Alaski, otacza-

jc i wybijajc ca¸e populacje wydr morskich.

Na pocztku XIX wieku pozyskiwano oko¸o 10 tys. wy-

drzych futer rocznie Ð wygini«cie tych ssakw by¸o nieunik-

nione. Wprowadzone, spnione zreszt, pewne ogranicze-

nia zmierzajce do ochrony tych zwierzt zosta¸y zniesione

w 1867 roku, kiedy to Stany Zjednoczone zakupi¸y Alask«.

Polowania na wydry morskie kontynuowano aý do roku 1911,

kiedy rzd amerykaÄski ustanowi¸ ca¸kowity zakaz polowaÄ.

Najbardziej powszechnego zastosowania aleuckiej bajdarki

zaprzestano. Jednak Aleuci budowali bajdarki i uýywali ich

aý do II wojny æwiatowej, kiedy przesiedlono ich do tymcza-

sowych obozw na po¸udniowo-wschodniej Alasce lub teý

zostali uwi«zieni przez JapoÄczykw. Nieliczne bajdarki i ich

twrcy przetrwali wojenn zawieruch«, po ktrej pozwolono

Aleutom powrci do domu.

UNIMAK

ATKA

UNALASKA

ATTU

UNALGA

ANANGULA

AMCHITKA

UMNAK

WYSPY ALEUCKIE

cu 1778 roku. Inny obserwator zanotowa¸ w roku 1820, ýe

bajdarki obciýone ¸adunkiem z¸owionych dorszy bez trudu

wyprzedzi¸y statek przemieszczajcy si« z pr«dkoæci 7.5 w«-

z¸a. Dla porwnania: kajakarze klasy olimpijskiej potrafi p¸y-

n z pr«dkoæci nawet dziewi«ciu w«z¸w, ale tylko na krt-

kim dystansie i na spokojnej wodzie.

Naleýy zauwaýy, ýe nie wiemy, czy duýa pr«dkoæ bajdar-

ki by¸a wynikiem doskona¸oæci jej konstrukcji, znajomoæci lo-

kalnych prdw morskich przez Aleutw czy po prostu ich

sprawnoæci fizycznej. üowcy ci znani byli z podziwu godnej

si¸y grnej cz«æci cia¸a. Laughlin przywo¸uje fakt, gdy Steve

Bezezekoff, myæliwy z wyspy Umnak, æcisn¸ tak mocno dyna-

mometr (przyrzd do pomiaru si¸y), iý ten po prostu si« z¸ama¸.

Rwnieý koæci myæliwych æwiadcz o ich sile. Laughlin za-

uwaýa, ýe koæci ramienne wykopane w roku 1950 stanowi

przyk¸ad najlepiej rozwini«tej guzkowatoæci, jak kiedy-

kolwiek zaobserwowano u ludzi [ fotografia na stronie obok ].

Guzki to miejsca na koæciach, do ktrych przyczepione s

mi«ænie. ãKiedy ludzie tak duýo p¸ywaj kajakami Ð wyja-

ænia Laughlin Ð powinno to odbi si« na ich szkielecie, co

zreszt si« dzieje.Ó Silnie rozbudowane miejsca przyczepu

mi«æni widoczne na koæciach ramiennych aleuckich kajakarzy

oznaczaj, ýe mieli oni znacznie wi«ksz muskulatur« niý in-

ne ludy. I rzeczywiæcie, koæci ramienne wczesnych Rosjan

w porwnaniu z nimi wygldaj jak ãcybuchy fajekÓ. Z dru-

giej strony, tak rozwini«ta muskulatura wskazuje, ýe Aleuci

zapewne cechowali si« nadzwyczajn wytrzyma¸oæci, po-

niewaý pewne partie mi«æni mog¸y by aktywne, podczas

gdy inne odpoczywa¸y i to nawet wtedy gdy wios¸ujcy nie

zwalnia¸ tempa. Pozwala¸o to na wios¸owanie bez zatrzymy-

wania na odpoczynek.

Wytrwa¸oæ, co jest oczywiste, nie wynika z si¸y samych

mi«æni, ale i z wydolnoæci uk¸adw krwionoænego i oddecho-

wego. Wyglda na to, ýe Aleuci mieli odpowiednio duý

pojemnoæ p¸uc i dobre krýenie, co umoýliwia¸o im wios¸o-

wanie na d¸ugich dystansach, chociaý czasem i im zdarza¸o si«

przeholowa z wysi¸kiem. Iwan Jewsiejewicz Weniaminow

Ð misjonarz i jeden z pierwszych etnologw na Alasce Ð opi-

sa¸ na pocztku XIX wieku tragiczn æmier aleuckiego po-

Szybkoæ i wytrzyma¸oæ

Dla Rosjan decydujc zalet bajdarki Ð ale i bolczk

w pierwszych i wrogich kontaktach z tubylcami Ð by¸a jej

pr«dkoæ. Zgodnie z obserwacjami europejskich nawiga-

torw, ktrych ýycie zaleýa¸o przecieý od dok¸adnego okre-

ælania pr«dkoæci przy okreælaniu pozycji, bajdarki by¸y w sta-

nie porusza si« przeciw najszybszym na tych akwenach

prdom morskim, osigajcym pr«dkoæ oko¸o 6.5 w«z¸a

(12 km/h). P¸yni«cie z pr«dkoæci jednego w«z¸a oznacza po-

konywanie 1 mili morskiej, czyli 1852 m, w cigu godziny.

ãP¸yn«liæmy z pr«dkoæci przewyýszajc szeæ w«z¸w,

ale... Indianie w swoich kanoe z foczych skr z ¸atwoæci nam

towarzyszyliÓ Ð pisa¸ James Trevenen, asystent nawigatora

na pok¸adzie Resolution, jednego ze statkw ekspedycji Ja-

mesa Cooka, przep¸ywajcej przez Cieænin« Unalga w czerw-

å WIAT N AUKI Lipiec 2000 65

s¸aÄca, ktry pokonawszy 135 mil na otwartym morzu w cza-

sie 27 godz., zmar¸ wkrtce po przybyciu do celu wskutek

krwotoku z klatki piersiowej.

Niecodzienny kszta¸t kad¸uba kajaka pozwala¸ Aleutom

na pe¸ne korzystanie z si¸y i wytrzyma¸oæci, a wysoka ela-

stycznoæ konstrukcji ¸odzi umoýliwia¸a sprostanie obciýe-

niom wynikajcym z cig¸ego uderzania o fale. Ta nadzwy-

czajna gi«tkoæ bajdarki zwrci¸a uwag« Rosjan, prawie tak

samo, jak jej zwinnoæ. ãNa pocztku nie lubi¸em tych sk-

rzanych kanoe z powodu ich wyginania si« na wodzie Ð pi-

sa¸ Jurij Lisjansk, kapitan floty rosyjskiej, po zakoÄczeniu

300-milowej podrýy kajakiem w 1805 roku. Ð Ale kiedy przy-

wyk¸em do nich, myæla¸em o nich raczej z luboæci.Ó

Gi«tkoæ kad¸uba uzyskiwano dzi«ki koæcianym z¸czkom

poælizgowym, wykonywanym z k¸w (ciosw) morsa i na-

zywanym przez Rosjan ãkostoczkamiÓ. Stosowano je we wcze-

snych wersjach bajdarek. Kilkanaæcie lat temu Joseph Lubi-

scher, wtedy student ostatniego roku antropologii, Chris

Cunningham, obecnie redaktor naczelny magazynu Sea

Kayaker , i ja mieliæmy okazj« przyjrze si« kilku kostoczkom

po udzieleniu nam zezwolenia na przebadanie bajdarki z 1826

roku pochodzcej z Unalaski. Przeæwietlenie rentgenowskie

uwidoczni¸o te z¸czki w wielu po¸czeniach poszczeglnych

elementw szkieletu [ ilustracja poniýej ]. Odkryliæmy rwnieý

cienkie pasmo fiszbinu biegnce pomi«dzy kilem a ýebrami

na ca¸ej d¸ugoæci ¸odzi. Jednak jego przeznaczenie pozostaje

nadal nieznane.

Wi«kszoæ wczesnych bajdarek Ð i wiele pniejszych Ð

mia¸o kil dzielony na trzy cz«æci. Poszczeglne sekcje by¸y

po¸czone w taki sposb, ýe kil mg¸ swobodnie wyd¸uýa

si« i wygina, co pozwala¸o na swobodn prac« ca¸ego ka-

d¸uba, ograniczon wy¸cznie sztywnoæci listew kraw«dzio-

wych biegncych wzd¸uý burt. To jest podejæcie kraÄcowo

rýne od szkutnictwa tradycyjnego, w ktrym jednolity

i sztywny kil stanowi kr«gos¸up kad¸uba. W bajdarce podzie-

lenie kilu nadawa¸o jej gi«tkoæ podobn do gi«tkoæci narty,

co jest przeciwieÄstwem sztywnej konstrukcji skrzynkowej.

Szczeglna w¸aæciwoæ bajdarki polega na tym, ýe dyna-

miczna gi«tkoæ mog¸a w pewnych przypadkach zmniejsza

opory ruchu Ð tzn. redukowa iloæ energii wydatkowanej

na rozpychanie na boki fal nadchodzcych od dziobu. Ide«

t« ¸atwiej zrozumie, gdy zauwaýymy, ýe energia fali prze-

chodzi ãelastycznieÓ przez szkielet ¸odzi. Gi«tki kajak prze-

mieszczajcy si« w poprzek fal podlega drganiom zgodnym

z ich okresem. Najprostszym rodzajem drgaÄ mechanicznych

s drgania z dwoma w«z¸ami. KoÄce kajaka wyginaj si« do

gry, podczas gdy jego ærodek Ð w d¸, i odwrotnie. Dwa

punkty, ktre nie ulegaj przemieszczeniu, stanowi tzw. w«-

z¸y. Takie drgania s wysoce zaleýne od sposobu rozmieszcze-

nia masy w kajaku i maj znaczcy wp¸yw na oddzia¸ywa-

nie pomi«dzy kad¸ubem bajdarki i nadchodzc fal.

Przyk¸adowo: drgania niezgodne z faz daj taki sam efekt jak

wjazd samochodem na poprzeczne garby na jezdni s¸uýce do

ograniczenia pr«dkoæci lub na odcinek drogi przypominaj-

cy tar« do prania.

Ze wzgl«du na to, ýe kajakarz nie moýe zmieni okresu fal

morskich, najlepszym rozwizaniem jest dostrojenie drgaÄ

w¸asnych ¸odzi. Rzeczywiæcie, jak zanotowali obserwatorzy

z wyprawy Vitusa Beringa w roku 1741, kajaki aleuckie

mia¸y kamienny balast rozmieszczony na dziobie i na rufie.

Poniewaý doæwiadczeni kajakarze nie potrzebuj balastu, aby

uzyska statecznoæ poprzeczn, moýliwe, ýe masy te po-

zwala¸y im na dostrojenie okresu dwuw«z¸owych drgaÄ

kajaka do warunkw panujcych na morzu. Innymi s¸owy,

poprzez zmian« rozmieszczenia kamieni, wios¸ujcy mg¸

wp¸ywa na ko¸ysanie pionowe kajaka, synchronizujc je

z cz«stoæci fal i w ten sposb zmniejszajc swj wysi¸ek.

JEDNOOSOBOWA BAJDARKA na rysunku an-

gielskiego nawigatora Jamesa Shieldsa z lat dzie-

wi«dziesitych XVIII stulecia, z charakterystycz-

nym rozdwojonym dziobem rozcinajcym wod«

grn cz«æci nad, a doln pod jej powierzchni.

Taki przypominajcy otwarte usta kszta¸t mg¸

wp¸ywa na zwi«kszenie pr«dkoæci bajdarki po-

przez redukowanie oporu falowego i wykorzysta-

nie si¸y noænej, podobnie jak w przypadku nart

wodnych. Elementy ælizgowe z k¸w morsa ( zdj«-

cia rentgenowskie ) zwi«ksza¸y gi«tkoæ bajdar-

ki, ale powody ich stosowania nie s znane. Od-

mienny typ rozdwojonego dziobu Ð majcy

zagi«t doln cz«æ do gry w miejsce kszta¸tu

prostego Ð zastpi¸ po latach oryginalny pozio-

my pierwowzr. Doskona¸ym przyk¸adem tej

pniejszej konstrukcji jest 5.4-metrowa baj-

darka, znajdujca si« w zbiorach Muzeum

Narodowego Finlandii w Helsinkach,

ktrego dyrekcja zezwoli¸a autoro-

wi i jego wsp¸pracownikom na

badania rentgenowskie ¸dki

w celu uwidocznienia jej kon-

strukcji i koæcianych ele-

mentw ælizgowych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: