Śmiercionośne Tajemnice.pdf

WIADOMOåCI I OPINIE

NAUKA

I LUDZIE

CYBERåWIAT

TECHNIKA

I BIZNES

12 W SKRîCIE

15 ANTY(PO)WAGA

16 W LICZBACH

SYLWETKA

J. Craig Venter

POD LUP

åmiercionoæne tajemnice

Wydarzenia w Indiach i Pakistanie dowiod¸y,

ýe wiedza w dziedzinie wojskowej techniki nuklearnej

rozprzestrzenia si« z przeraýajc ¸atwoæci

die, jak i Pakistan maj juý w¸asne arsena¸y broni ato-

mowej, 11 prbnych wybuchw atomowych dokona-

nych w maju br. na subkontynencie indyjskim obwieæci¸o, ýe

napi«cie mi«dzy tymi dwoma wrogami, ktrzy w swojej 51-let-

niej historii niepodleg¸ej paÄstwowoæci stoczyli ze sob trzy

wojny z uýyciem broni konwencjonalnej, wesz¸o w nowy etap.

Ujmujc jednak spraw« szerzej, powsta¸a sytuacja dobrze ilu-

struje wyzwania, przed ktrymi stoi spo¸ecznoæ mi«dzynaro-

dowa dýca do po¸oýenia kresu rozprzestrzenianiu broni j-

drowej. Indie i Pakistan, ktre do swoich bomb atomowych

dosz¸y zupe¸nie rýnymi drogami, s przyk¸adem tego, jak

trudno jest powstrzyma nawet stosunkowo biedne paÄstwa

przed wejæciem w posiadanie prostych, lecz skutecznych sys-

temw broni jdrowej. Okaza¸o si«, ýe ¸atwo prze¸ama doæ

kruche de facto moratorium na uýycie tej broni i ýe trudno po-

maga krajom rozwijajcym si« w budowie reaktorw atomo-

wych, zachowujc zarazem pewnoæ, ýe pomoc ta nie zosta-

nie wykorzystana do celw wojskowych.

Prby dokonane przez Indie i Pakistan nie powinny niko-

go zaskoczy. Prowadzono je w istocie juý na pocztku ery

atomowej. W latach pi«dziesitych, szeædziesitych i wcze-

snych siedemdziesitych oba te kraje uczestniczy¸y w rý-

nych programach wsp¸pracy w dziedzinie atomistyki,

a zw¸aszcza w programie Atoms for Peace zainicjowanym

przez USA. W jego ramach Stany Zjednoczone dostarczy¸y

zasadnicz cz«æ dokumentacji projektowej, technologi« i in-

stalacje do po¸oýonych w Trombay, na p¸noc od Bombaju, za-

k¸adw przerobu zuýytego paliwa z reaktorw atomowych

w Oærodku BadaÄ Atomowych im. Bhabhy.

Podczas przerobu wykorzystuje si« szereg z¸oýonych pro-

cesw chemii przemys¸owej, by usun ze zuýytego paliwa

rýne izotopy, ktre moýna powtrnie zastosowa w reakto-

ãZNISZCZYMY INDIEÓ Ð napisano w nag¸wku pakistaÄskiej

gazety po dokonaniu przez ten kraj prb z broni atomow.

rach. Te same w istocie procesy wykorzystuje si« jednak do

ekstrakcji izotopu plutonu P 239 Ð podstawowego sk¸adnika

typowych bomb jdrowych. Konkretnie w zak¸adach prze-

robu w Trombay, wzniesionych na prze¸omie lat pi«dzie-

sitych i szeædziesitych, stosowano opracowany w USA

proces o nazwie Purex, pierwotnie przeznaczony do separa-

cji plutonu stosowanego w broniach atomowych.

Przed poddaniem materia¸w nuklearnych dalszej obrbce

konieczne jest ich napromieniowanie w reaktorze w celu wy-

tworzenia plutonu. Takýe na tym polu Indie uzyska¸y pomoc

od Zachodu. Pod koniec lat pi«dziesitych Kanada dostar-

czy¸a im reaktor badawczy Cirus.

Istotne znaczenie ma tu fakt, ýe by¸ to reaktor wykorzystu-

jcy zamiast zwyk¸ej ãlekkiejÓ wody wod« ci«ýk (z przewa-

g ci«ýkiego izotopu wodoru, czyli deuteru) w celu spowol-

nienia neutronw w rdzeniu reaktora. Cecha ta umoýliwi¸a

wykorzystanie tego reaktora do produkcji plutonu 239 sto-

sowanego w bombach atomowych. Izotop ten wytwarza si«

z uranu 238, ktry wyst«puje w znacznych iloæciach w ¸a-

twym do wyprodukowania paliwie jdrowym, opartym na

naturalnym tlenku uranu. Dzi«ki reaktorowi Cirus i zak¸a-

dom w Trombay indyjscy naukowcy i inýynierowie zgroma-

dzili pluton w iloæci wystarczajcej do zbudowania bomby

8å WIAT N AUKI Padziernik 1998

C ho obserwatorzy od lat przypuszczali, ýe zarwno In-

atomowej, ktr zdetonowano

w 1974 roku.

Po tej prbie Indie utraci¸y

wszelkie wsparcie z zagranicy

dla swojego programu nuklear-

nego i pozosta¸y w zasadzie zda-

ne na w¸asne si¸y w dziedzinie

rozwoju techniki nuklearnej. In-

dyjscy inýynierowie i naukow-

cy, wzorujc si« na konstrukcji

kanadyjskiego reaktora, zbudo-

wali w¸asne reaktory na ci«ýk

wod«, a takýe zak¸ady przetwa-

rzania paliwa jdrowego. UwieÄ-

czeniem ich wysi¸kw by¸o uru-

chomienie w Trombay w 1985

roku stosunkowo duýego reak-

tora produkujcego pluton, na-

zwanego Dhruva. (Zbudowali

teý w¸asn instalacj« do produk-

cji wody ci«ýkiej Ð przyp. red.)

Indyjski program nuklearny na tym si« nie zatrzyma¸. Zda-

niem ekspertw ds. rozprzestrzeniania broni kraj ten zbudo-

wa¸ takýe w pobliýu Mysore zak¸ady produkujce tryt. Jest on

stosowany w reakcji termojdrowej (w ktrej zachodzi synte-

za trytu i deuteru), a takýe do zwi«kszenia mocy wybuchu s¸ab-

szych bomb, opartych na reakcji rozszczepienia. Indie pono

zbudowa¸y takýe zak¸ady wzbogacajce uran w izotop U 235,

ktry rwnieý s¸uýy do konstruowania broni atomowej.

Program nuklearny tego kraju opiera si« jednak g¸wnie na

plutonie. Peter L. Heydemann, dobrze poinformowany by¸y

attach naukowy ambasady USA w Delhi, ocenia, ýe dzi«ki

Dhruva i innym reaktorom Indie wyprodukowa¸y 1.2 t pluto-

nu. Wystarczy to do konstrukcji dziesitek, jeæli nie setek bomb

jdrowych, zaleýnie od technicznego wyrafinowania programu.

Wspomagany hojnie przez paÄstwo i dysponujcy zespo¸em

najwyýszej klasy specjalistw, naukowcw i inýynierw in-

dyjski przemys¸ atomowy, jako jedyny w krajach rozwijaj-

cych si«, pozwoli¸ w latach osiemdziesitych opanowa wszyst-

kie elementy cyklu paliwowego Ð poczwszy od wydobycia

rudy uranu, a na budowie reaktorw skoÄczywszy.

Chociaý indyjski potencja¸ naukowo-badawczy jest pod

kaýdym wzgl«dem imponujcy, twierdzenie w¸adz tego kra-

ju, jakoby jedna z trzech eksplozji dokonanych 11 maja by¸a

prb rzeczywistej bomby termojdrowej, przyj«to sceptycz-

nie. W bombie tego typu wykorzystuje si« reakcj« syntezy j-

drowej, zapewniajc energi« wybuchu tysice razy wi«ksz

niý w reakcji rozszczepienia. Wed¸ug oæwiadczenia czynnikw

oficjalnych Indii bomba termojdrowa mia¸a energi« wybuchu

rwn 43 kt TNT. Zagraniczni eksperci ocenili jednak na pod-

stawie danych sejsmicznych, ýe eksplozja mog¸a mie energi«

jedynie 25 TNT. W porwnaniu z urzdzeniami termojdro-

wymi jest to raczej niewiele.

Znajc z historii przypadki oszukiwania obserwatorw æle-

dzcych programy budowy broni nuklearnej, wielu fachow-

cw wyrazi¸o przypuszczenie, ýe Indie przeprowadzi¸y nie

prb« prawdziwej bomby termojdrowej, lecz ãwzmocnionejÓ

wersji bomby atomowej bd teý ýe testowana bomba termo-

jdrowa okaza¸a si« niewypa¸em. Jednakýe Theodore B. Tay-

lor, pracujcy niegdyæ w Los Alamos National Laboratory pro-

jektant systemw broni termojdrowej, twierdzi, ýe Indie mog¸y

wybra mniejsz energi« wybuchu m.in. dlatego, ýe ãby¸oby to

ostrzejszym sprawdzianem. Trudniej jest dok¸adnie przewi-

dzie zachowania ma¸ych ¸adunkw.Ó Zwraca on takýe uwa-

g«, ýe w przesz¸oæci USA wytwarza¸y taktyczn broÄ termoj-

drow o energii wybuchu rz«du dziesitek kiloton TNT.

LABORATORIA BADAWCZE

KHAN (KAHUTA)

W przeciwieÄstwie do in-

dyjskiego programu budowy

broni nuklearnej wykorzystuj-

cego pluton podstaw programu

pakistaÄskiego jest Ð jak dotd Ð

izotop uranu U 235. Izotop ten,

ktrego zawartoæ w natural-

nym uranie wynosi 0.72%, od-

separowuje si« od bezuýyte-

cznego (w broniach jdrowych)

uranu 238 w ultrawirwkach

w oærodku badawczym Kahuta

nieopodal Islamabadu. Okrzyk-

ni«ty obecnie ojcem pakistaÄ-

skiej bomby atomowej Abdul

Qadeer Khan wykrad¸ w latach

siedemdziesitych plany takiej

wirwki z holenderskiej firmy

Ultra-Centrifuge Nederland.

Zasadnicz wad uranu sto-

sowanego do budowy bomby

w porwnaniu z plutonem jest jego duýo wi«ksza masa krytycz-

na. Znacznie trudniej wi«c zmieæci ca¸ konstrukcj« w g¸owi-

cy rakiety przenoszcej ¸adunek wybuchowy. Wed¸ug wywia-

du USA bomby w Pakistanie konstruowano z wykorzystaniem

stosunkowo prostych chiÄskich projektw, opartych wy¸cznie

na technice rozszczepienia. Do budowy takiej bomby trzeba

ponad 15 kg uranu ãbojowegoÓ (zawierajcego co najmniej

93% izotopu uranu U 235). Dla porwnania: bomby wykorzy-

stujce pluton wymagaj jedynie 3Ð6 kg materia¸u rozszcze-

pialnego. Institute for Science and International Security (ISIS

Ð Instytut BezpieczeÄstwa Naukowego i Mi«dzynarodowego)

w Waszyngtonie ocenia, ýe Pakistan mg¸ dotd wyproduko-

wa w zak¸adach w Kahucie iloæ uranu ãbojowegoÓ wystar-

czajc do zbudowania nie wi«cej niý 29 bomb i co rok b«dzie

produkowa materia¸ na kolejne pi« sztuk. Pakistan wybra¸

uran, gdyý prawdopodobnie podj«te w latach siedemdziesi-

tych mi«dzynarodowe ærodki bezpieczeÄstwa udaremni¸y je-

go potajemne prby separacji plutonu z napromieniowanego

paliwa. Jednakýe w kwietniu br. Pakistan poinformowa¸ o za-

mwieniu nowego reaktora w Khushab w prowincji Pendýab,

ktry nie b«dzie obj«ty systemem bezpieczeÄstwa. Wed¸ug

ocen ISIS Pakistan w kilka lat powinien osign zdolnoæ

produkcji 10Ð15 kg plutonu rocznie. Kraj ten ma juý moýli-

woæci wtrnego przerobu paliwa jdrowego, tak wi«c w przy-

sz¸oæci b«dzie on mg¸ uzupe¸ni posiadany arsena¸ bomb

uranowych o lýejsze Ð plutonowe.

Wysi¸ki dyplomatyczne zmierzajce do zapobieýenia kata-

strofie na subkontynencie indyjskim b«d si« obecnie koncen-

trowa¸y na przekonaniu obydwu æwieýo kreowanych mo-

carstw nuklearnych, aby powstrzyma¸y si« od produkcji g¸owic,

a szczeglnie od montowania ich w rakietach, ktrymi w ci-

gu kilku minut moýna zaatakowa miasta przeciwnika. Tech-

nika rakietowa w tym regionie jest zaawansowana, po cz«æci

dzi«ki amerykaÄskim superkomputerom, ktre Ð jak twierdzi

Gary Milhollin z Wisconsin Project on Nuclear Arms Control

Ð dostarcza¸y Indiom firmy IBM i Digital Equipment Corpo-

ration. Najlepszym moýliwym wyjæciem z sytuacji Ð uwaýa

Milhollin Ð by¸oby namwienie Indii i Pakistanu do podpisa-

nia Uk¸adu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jdrowej oraz do

rezygnacji z posiadania broni atomowej. Szanse na osigni«-

cie tego w niedalekiej przysz¸oæci nie s jednak duýe. åwiatu po-

zostaje jedynie nadzieja, ýe obydwie wojownicze, rywalizuj-

ce strony wprowadzi¸y odpowiednie ærodki kontroli nad

swoimi nowymi æmiercionoænymi zabawkami.

Glenn Zorpette i Tim Beardsley

ISLAMABAD

PAKISTAÁSKI INSTYTUT

NAUKI I TECHNIKI JDROWEJ

CHAGAI HILLS

(POLIGON)

PAKISTAN

DELHI

POKHARAN

(POLIGON)

INDIE

KALKUTA

OåRODEK BADAÁ

ATOMOWYCH

im. BHABHY

BOMBAJ

MYSORE

MADRAS

OåRODEK BADAÁ ATOMOWYCH

im. INDIRY GANDHI

POLIGONY ATOMOWE oraz instalacje

nuklearne w Indiach i Pakistanie.

å WIAT N AUKI Padziernik 1998 9

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: