Białoszewski Miron - Pamiętnik z Powstania Warszawskiego.pdf - Literatura XX wieku - jrachuba

1 sierpnia we wtorek 1944 roku było niesłonecznie, mokro, nie było za

bardzo ciepło. W południe chyba wyszedłem na Chłodną (moja ulica

wtedy, numer 40) i pamiętam, że było dużo tramwajów, samochodów,

ludzi i że zaraz po wyjściu na rogu Żelaznej uświadomiłem sobie datę

— 1 sierpnia — i pomyślałem sobie chyba słowami:

„ 1 sierpnia —święto słoneczników". —Tyle że to pamiętam odwrócony

w Chłodną w stronę Kercelaka. A na jakim skojarzeniu słoneczniki? Bo że

wtedy kwitną i nawet przekwitają, bo dojrzewają... I to, że byłem wtedy

bardziej naiwny i sentymentalny, nie wycwaniony, po czemu i czasy były,

naiwne, pierwotne, nieco beztroskie, romantyczne, podziemne, wojenne...

Więc — ale ten żółty kolor musiał w czymś być — światło tej niepogody

z dobijaniem się (i jednak z przebitką) słońca na tramwajach czerwonych,

jak to w Warszawie.

Będę szczery, przypominający sobie siebie tamtego w fakcikach, może

za dokładny, ale za to tylko prawda będzie. Teraz mam czterdzieści pięć lat,

po tych dwudziestu trzech latach, leżę na tapczanie cały, żywy, wolny,

w dobrym stanie i humorze, jest październik, noc, 67 rok, Warszawa znów

ma milion trzysta tysięcy mieszkańców. Miałem siedemnaście lat, kiedy raz

się położyłem do łóżka i pierwszy raz w życiu usłyszałem artylerię. To był

front. I to był chyba 2 września 1939. Miałem wtedy rację, że się bardzo

przeraziłem. Pięć lat potem - tak dobrze znani Niemcy chodzili w mun-

durach po ulicach.

(Używam tu określenia „Niemcy", i nie tylko tu, bo inaczej wypadnie

sztucznie. Tak jak własowców miało się wtedy często za Ukraińców.

Wiedzieliśmy,"że hitlerowcami byli nie tylko Niemcy. Nawet widzieliśmy.

W 1942 roku po likwidacji małego getta pamiętam Łotyszów. Z karabina-

mi. Cali na czarno. Stali wzdłuż Siennej. Gęsto. Na aryjskim chodniku.

I całymi dniami i nocami wypatrywali w oknach żydowskiej strony Siennej.

To byty resztki szyb w futrynach, zatkane pierzynami. Trupie puchy. Ulicą

— tą jedną ulicą — szedł od Żelaznej do Sosnowej nie mur, ale druty

kolczaste. Wzdłuż. Jezdnia, kocie łby -po tamtej stronie miały już wysokie

badyle i komosy — zdążyły zeschnąć się i zszarzeć na węgiel. A jednak ci aż

przykucali. Tak mierzyli. I pamiętam, jak jeden co i raz strzelał. W te okna.)

Więc tego 1 sierpnia o jakiejś drugiej po południu Mama powiedziała,

żebym poszedł po chleb do kuzynki Teika na Staszica; widocznie brakło

chleba, a one się o to umówiły. Poszedłem. I kiedy wracałem, pamiętam, że

ludzi było bardzo dużo i było już zamieszanie. I mówili:

— Na Ogrodowej zabili dwóch Niemców.

Zdaje się, że szedłem nie tędy, co miałem iść, bo łapali ludzi, ale coś mi

się zdaje, że szedłem właśnie Ogrodową. Moje zamieszanie na Woli mogło

być miejscowe, bo zaraz spotkałem się ze Staszkiem P., kompozytorem,

i Staszek śmiał się potem:

—A moja mama mówiła, że dziś taki spokojny dzień.

Staszek sam widział dużo „tygrysów".

—Takie czołgi jak kamienice.

Więc krążyły. Ktoś widział, jak na Mazowiecką 11 wjechało tysiąc ludzi

(naszych) na koniach. Było więc różnie. A nie było jeszcze piątej, czyli

godziny „W". Mieliśmy ze Staszkiem iść na Chłodną 24 do Ireny P., mojej

koleżanki z tajnego uniwersytetu (nasza polonistyka była na rogu Święto-

krzyskiej i Jasnej, na drugim piętrze, siedziało się w szkolnych ławkach; to

się nazywało, że to są kursy handlowe Tynelskiego). Więc mieliśmy iść do

niej na piątą (na siódmą byłem umówiony z Haliną, która mieszkała

z Zochą i z moim Ojcem Chmielna 32), a że było za wcześnie, chodziliśmy

po Chłodnej od Żelaznej do Walicowa i z powrotem. Kościelny wyłożył

dywan na schodach wejściowych i wystawił zielone drzewa w kubłach na

paradny ślub. Nagle widzimy, że kościelny sprząta to wszystko, zwija

dywan, odnosi kubły z drzewami, ale szybko, i to nas zastanowiło.

(Wprawdzie wczoraj —czyli 31 lipca —przyszedł żegnać się z nami Roman

Ż. Akurat było słychać naraz sowiecki front, pioruny i jednocześnie

samoloty z bombami na niemieckie dzielnice.) Więc weszliśmy do Ireny.

Było przed piątą. Rozmawiamy, nagle strzelanina. Potem tak jakby broń

grubsza. Słychać działa. I w ogóle różne rodzaje. Aż krzyk:

— Hurraaa...

— Powstanie — od razu powiedzieliśmy sobie, tak jak i

wszyscy

w Warszawie.

Dziwne. Bo tego słowa nie używało się przedtem w życiu. Tylko

z historii, z książek. Już nudziło. A tu raptem... jest, i to takie z „hurraaa"

i tłumem na łubudu. To „hurraaa" i łubudu to było zdobycie Sądów od

Ogrodowej. Padał deszcz. Pilnowaliśmy, co tylko da się widzieć. Okna

Ireny wychodziły na drugie podwórze z czerwonym murkiem na końcu, i za

tym murkiem szło aż do Ogrodowej jeszcze jedno podwórze, z tartakiem,

szopą, z kupą desek, z wózkami. Patrzymy, a tu ktoś chyba w niemieckiej

tygrysce, w furażerce, z opaską przeskakuje przez ten czerwony murek

z tamtego podwórza na nasze. Skoczył na nasz śmietnik z klapą. Z klapy na

stołek. Ze stołka na asfalt.

— Pierwszy powstaniec! — krzyknęliśmy.

— A wiesz, Mironku, że ja bym mu się oddała — powiedziała do

mnie

Irena w zachwycie przez firankę.

Zaraz potem z Ogrodowej na tamto podwórze wpadli ludzie i zaczęli

łapać wózki i deski na barykady.

Potem — pamiętam — po ugotowaniu klusek przez Staszka i zjedzeniu

graliśmy w coś, przeglądaliśmy Gargantuę Rabelais'go (pierwszy mój z nim

styk). I poszliśmy spać. Oczywiście nie było spokoju. Cały czas. Tyle że

trochę przycichły te grubsze kalibry, tak potem znane. Więc Irena poszła

spać w pokoju swoim. A my ze Staszkiem do łóżka jej mamy w pokoju

mamy, która nie wróciła z miasta, rzecz jasna. Deszcz padał. Drobny. Było

chłodno. Słychać było karabiny — te terkoty. Serie bliższe, dalsze.

I kolorowe rakietki. Co i raz. Po niebie. Z tym chyba zasnęliśmy.

Pierwszy raz o bombardowaniu w życiu tak naprawdę dowiedziałem się

w 1935 roku. Kiedy faszyści włoscy napadli na Abisynię. Siedziała u nas

kulawa Mania ze słuchawkami na uszach, słuchała radia i nagle ogłosiła:

— Bombardują Addis-Abebę.

Wyobraziłem sobie dom na Wroniej, od ciotki Natki, nie wiem,

dlaczego ten akurat, i piąte piętro, i że tam jesteśmy na podeście cztery i pół

piętra. I że się z tymi piętrami zaczynamy walić. Potem zaraz pomyślałem,

że to chyba niemożliwe. No ale w takim razie jak to wygląda?...

Co było 2 sierpnia 1944 roku? Na zachodzie szła od czerwca ofensywa

aliantów przez Francję, Belgię, Holandię. I od Włoch. Front rosyjski stał

na Wiśle. Warszawa weszła w drugi dzień powstania. Obudziły nas huki.

Padał deszcz.

Zaczęło się organizowanie. Blokowi. Dyżurni. Kucie piwnic. Prze-

kłuwanie podziemnych przejść. Całymi nocami. Barykady. Najpierw

ludzie myśleli, że ze wszystkiego, jak te z desek z tartaku i wózków na

Ogrodowej. (Ogrodowa cała — bo wyjrzeliśmy na nią — była w polskich

flagach — dziwne święto!) Zebrania i narady na podwórkach. Ustalanie

— kto, co. Chyba gazetka już. Powstaniowa. W ogóle powstańcy. Się

pokazali. W poniemieckim — co popadło: hełmie, butach, z byle czym

w ręku —dobrze, jak strzelało. Wyjrzeliśmy na Chłodną. A prawda: ustalił

się front. W całej Warszawie. Z miejsca. A raczej ileś frontów. Które

ustaliła pierwsza noc. A dzień zaczął przesuwać. Co doniosły gazetki. Huki

były. Wszystkie. Z dział. Bomby. Karabiny. Może front? Ten prawdziwy,

niemiecko-rosyjski. Gdzieś od Modlina szedł na Warszawę (nasza wielka

nadzieja). Od Woli jeszcze nie szło nic strasznego. Ale Chłodna była

w trudnej sytuacji. Była niby nasza. Chyba już wtedy z flagami. Ale róg

Waliców i Chłodnej była jedna wącha. Róg Żelaznej i Chłodnej — druga

wącha — ten dom pod filarami. Wącha to znaczyło cała kamienica

niemiecka, a to znaczyło — strzelanie z piętra (z pięciu). Karabiny

maszynowe. Granaty. Co raz strzelanie pojedyncze z dachu, zza komina,

ktoś ranny, ktoś zabity. To strzelali ci ukryci.

— Gołębiarze —mówiło się. Wlatywało za nimi, szukało, i nic.

Strzelali

z naszych kamienic. Potem ich przyłapywali. Ale było ich dużo. Wciąż. Do

końca. Podobno szli za nacierającymi czołgami i wskakiwali do bram.

Waliły pociski z dział niemieckich od Woli, od Dworca Towarowego, czyli

z torów, z pociągu pancernego, od Ogrodu Saskiego. Samoloty nad

latywały i rzucały bomby. Co pewien czas. Często. Nieraz co pół godziny.

I częściej. I czołgi. I od Hali Mirowskiej. I od Woli. Chciały zdobyć, czyli

oczyścić trasę. Chłodną. Pierwsze barykady —prowizoryczne —drewniane

—nie były nic warte. Czołgi szły po nich. Pociski od razu to zapalały. Albo

bomby zapalające. Pamiętam, jak z kamienicy na drugim rogu Chłodnej

i Żelaznej, tej naprzeciw wachy, wyrzucali z drugiego piętra stoły, krzesła,

szafy na ulicę, a tu ludzie zaraz to łapali na poczekaniu na barykadę. I zaraz

te czołgi po niej przechodziły.

Więc zaczęli ludzie wyrywać płyty z chodników, bruki z ulicy. Były do

tego narzędzia. Tramwajarze przyszykowali na powstanie ileś łomów

żelaznych i kilofów. Rozdawali ludziom. I tym się rozbijało bruk,

podważało płyty, rozwalało twardą ziemię. Ale te dwie wachy bardzo

przeszkadzały. Wiem, że moja Mama nagle się pokazała pod 24-ym,

u Ireny na podwórzu. Niespokojna o mnie. Przyleciała zza Żelaznej

— z Chłodnej 40. Przyniosła coś jeść. Wolałem zostać tu u Ireny ze

Staszkiem. Odprowadziłem Mamę za róg. Ten koło wachy. Rozstaliśmy się

na razie — w dwie strony. Wszystko chyłkiem — biegiem — pod osłoną

barykad. Nad samym skrzyżowaniem druty tramwajowe jakoś się poob-

rywały, poplątały — od obstrzału — ktoś zresztą na nich powiesił portret

Hitlera, co Niemców złościło. I strzelali w to skrzyżowanie. Gołębiarze

pykali.

Niemogę dobrze rozróżnić, co było 2, a co 3 sierpnia (środa i czwartek).

Obydwa dni pochmurne i z deszczykiem. Już z pożarami, z bombami.

Obydwa dni ze zlatywaniem na dół.

— Do schronu! — czyli do zwykłych piwnic. Na narady na

podwórko,

na dyżury, na roboty przy kuciu, przy budowaniu barykad. Mieszkało się

jeszcze na górze, na trzecim piętrze. Ale już siedziało się w przedpokoju,

lajwyżej w kuchni, w jak najśrodkowszych ścianach, bo waliły pociski.

Spało się na zestawionych kanapach w przedpokoju. Raz zlecieliśmy

z Ireną chyba bez butów, bo już nalot i bomby. Staszek akurat siedział

w ubikacji. Już bomby. Jakoś w nas nic. Staszek schodzi po iluś minutach:

—Wiecie, że jak siedziałem na sedesie, to ten cały sedes chodził razem ze

mną i z całym piętrem... Ale jak...

Jednak nie od razu się wyszło na Chłodną. Racja. Brama, tak jak i inne,

była zabarykadowana. Postanowiliśmy wywiesić flagę. Wysadziło się ją

przez żelazną kratę.

— Baczność! — i Jeszcze Polska nie zginęła.

Niemcy zaczęli walić. We flagę. W bramę. Komuś coś było w palec.

Chyba temu porucznikowi, który wywieszał flagę. A może komendantowi

OPL na terenie tego domu? Nie pamiętam. O którejś godzinie nagły

straszny huk. Aż wszystko podskoczyło. Zlecieliśmy na dół.

—Niemcy wysadzili się z wachą na rogu Waliców! — krzyczeli ludzie.

—Poszło pięć kamienic!

Wylecieliśmy na Chłodną. Ulica była w chmurach. Rudych i burych.

Od cegieł, dymu. Jak to się ustało, zobaczyliśmy straszną zmianę.

Rudoszary pył siedział na wszystkim. Na drzewach. Na liściach. Gruby na

centymetr chyba. I to zniszczenie. Jedna wącha ubyła. Ale jakim kosztem.

Zresztą zaczęło się już zmieniać. Na niespokojnie. I na coraz gorzej.

I widokowo. Od placu Żelaznej Bramy, od placu Bankowego, od

Elektoralnej Chłodną po naszej stronie pod murem lecieli i lecieli ludzie,

kobiety, dzieci, wszyscy schyleni, szarzy, posypani czymś. Pamiętam, że

zachodziło słońce. Paliło się. Ludzie lecieli i lecieli. Potokiem. Ze zbombar-

dowanych domów. Uciekali na Wolę.

Na drugi dzień pod wieczór ze Staszkiem każą nam przenosić płyty

z chodnika. Na drugą stronę ulicy. Staszek złapał płytę i przeniósł.

Podziwiałem. Nagle pociski. Jeden trafia w drewnianą barykadę strażacką

na Chłodnej, za kościołem. Cała w ogniu. Zaraz coś wpada w Hale

Mirowskie. Palą się. Żywym płomieniem. Pomidorowe i tak. Słońce

zachodzi. Pierwszy raz pogoda. Ludzie wzdłuż murów lecą po naszej

stronie Chłodnej do Elektoralnej i dalej. Tacy jak wczoraj. Ci sami.

Uciekają z Woli.

— Ukraińcy idą od Woli i rżną. I palą na stosach!

Na piąty dzień sobota, 5 sierpnia. Dużo długiego huku. Wyleciałem do

bramy.

— Wącha zdobyta! — wleciałem po schodach na górę. Z tą

radosną

wieścią. Do Ireny i Staszka. Chłodna była wolna. Cała we flagach za

chwilę. Za chwilę wyległy tłumy. Do robienia barykad. Wszyscy. Kobiety.

Starsi. Pamiętam. Ekspedientki w białych fartuchach. I panią, starszą,

która podawała mi szybko jedną ręką cegły, bo w drugiej trzymała torebkę.

Ja podawałem cegły tej ekspedientce w białym fartuchu. I tak dalej.

— Potokiem! Potokiem! — krzykło się. Cegły się brało z

wysadzonych

kamienic na rogu Waliców. Nagle samoloty. Uciekamy na schody

secesyjnej kamienicy, pod 22-gi czy pod 20-ty. Bomby. Zlatujemy do

piwnicy. To był dom chyba pana Henneberga, inżyniera, brata braci

Henneberg, a ojca moich trzech kolegów szkolno-harcerskich, u których tu

byłem przed wojną. Pamiętam, jak wtedy wszedłem do nich, było pełno

ludzi, otwarty balkon i straszny hałas z ulicy, tak jakby zupełnie jeździli po

mieszkaniu. Pan Henneberg wczoraj czy dziś rano stał na maszcie od

tramwajów, podcinał i zrzucał druty, żeby zaplątały się pod czołgi, klął na

Niemców, głośno. Niedawno, dopiero w tym roku, ze „Stolicy" dowiedzia

łem się, że jeden z braci Hennebergów młodszych, to znaczy moich

kolegów, poległ wtedy w powstaniu. Drugi też zginął. Ich matkę pamiętam

ze szkolnych czasów, jak była w żałobie; miała bardzo jasne włosy. Czołgi

było słychać. Już szły. Na całego. Trzeba było uciekać.

Więc w tej piwnicy w tej kamienicy —jeden starszy pan. Przyszedł.

—Skąd pan przyszedł? — spytałem.

—Z Krakowskiego Przedmieścia.

Mówi o tym, że Niemcy łapią ludzi i gnają ich przed czołgami na

powstańców, żeby powstańcy w tych ludzi strzelali.

—I cała ulica spalona...

—Która? — pytam.

— No, Krakowskie Przedmieście — powiedział to bardzo smutno.

Zdziwiłem się wtedy, pamiętam, że, po pierwsze, Krakowskie Przed

mieście ktoś nazywa ulicą, i po drugie, że ten starszy pan tak strasznie był

0 to zmartwiony, teraz się nie dziwię.

Po bombardowaniu wyszliśmy. Wołano do następnej barykady, przed

samą Żelazną. Mężczyzn. Poleciałem. Rozdali kilofy i łomy. Do bruku

1 płyt. Zresztą już część rowów była wykopana. Pierwszy raz

zobaczyłem, że

taka plątanina rur i przewodów. Uprzedzali, żeby kopać ostrożnie. Na

czwartym rogu Żelaznej wywrócili kiosk z papierosami, jako przeszkodę,

papierosy się posypały. Jeden facet zaczęł zbierać.

— E, panie, w takiej chwili! —i zaczęli krzyczeć jeszcze inni, na

niego.

Zawstydził się, przestał, kopał z nami dalej. Nagle wywożą z wachy na

taczkach trupy tych Niemców. Rozebrani do połowy. I bosi. Wystają im

zielone podeszwy. Gołe. I czy u jednego, czy u dwóch Niemców pamiętam

wystający brzuch z taczek. Po kilku na jednych taczkach ich było. Ma się

ich pochować. Na skwerze przed kościołem Boromeusza. I nie robić

krzyża. A zaznaczyć koło z ziemi (co potem, mniej więcej tak o zmroku,

widziałem, że zrobili). Biorą mnie do pomocy. Wstydzę się wymówić. Ale

życzę sobie w tej chwili nalotu, żeby to zrobili za mnie. I jest. Tak szybko,

szybciutko. Nadlatują. I już bomby! że ci z taczkami rzucają te taczki

w popłochu, trupy Niemców lecą w rowy, w wykopy, obijają się o rury, sieci

i gdzieś tam zostają głęboko. Z tym, że ich natychmiast jacyś wydobyli, ale

już inni. Po bombach. Ja uciekłem dla wszystkiego o dwie kamienice dalej.

Potem powrót do Ireny. Postanawiamy się rozstać. No bo żeby jednak iść

do swoich matek. Irena zostaje tu, u siebie. Ja mam iść do siebie, na

Chłodną 40. Staszek do siebie. Na Sienną 17. Bo ludzie lecą stamtąd

i krzyczą:

—Pańska zbombardowana!

—Prosta zbombardowana!

Żegnamy się między Walicowem a Żelazną. Lecę do Żelaznej. Dużo

ludzi, rzeczy, zniszczenia, zmian, zamieszania. Tłok. Uciekanie. Gołębia-

rze. Pamiętam. Patrzę: z Chłodnej w Żelazną koło tych arkad przez te różne

wertepy skręca rządkiem iluś harcerzyków chyba w zielonych mundur-

kach. Z butelkami z benzyną. Skręcają w Żelazną. Jest pogoda. Sobota.

Słońce. Wpadam do nas. Mama jest. I oprócz Mamy:

— Babu Stefu! —bo rzeczywiście siedziała na krześle. W dużym

pokoju.

Nagle. Tak ją nazywałem, bo akurat czytałem Rabindranatha Tagore,

gdzie występuje Panu Babu. Stefa —Żydówka —była naszą sublokatorką

do wiosny 44 roku. Półrodzina. Mieszkała przedtem u drugiej żony ojca

(nieślubnej, Zochy), Chmielna 32, z Zochą, moim Ojcem i Haliną. Ale nie

wiem, czy trzeba było jakichś innych powodów, czy po prostu się pokłóciły,

tak że któregoś dnia w 42 roku, czyli wtedy kiedy dostaliśmy to mieszkanie

na Chłodnej, po Żydach, bo przedtem tam było getto, mur getta stał

w poprzek Chłodnej między Wronią a Towarową, getto trochę zmniejszyli,

bo getto ciągle zmniejszali, więc ileś mieszkań było wolnych. Ojciec

wystarał się o to: Chłodna 40, z tym, że te mieszkania były nie tyle

zdemolowane, ile miały jakiś dziwny wygląd, w naszej kuchni leżała

zaschnięta kupa na środku, ludzka oczywiście, i właśnie tam w kuchni

zamieszkała sobie Stefa, zasłaniająca się zieloną firaneczką, jak tylko ktoś

do nas przyszedł, choć potem nieraz się odsłaniała, bo niektórych znała

z przyjaciół czy z rodziny, miała zaufanie, a zresztą bardzo niewielu o niej

wiedziało. Więc krzyknąłem wtedy:

Białoszewski Miron - Pamiętnik z Powstania Warszawskiego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: