reportaż.doc

Klaudia Niemczyk

filologia polska

rok I MU

Charakterystyka wybranego gatunku mowy – reportaż.

              Wprowadzenie w życie i rozwój nowych mediów spowodowały zwiększenie tempa powstawania innowacyjnych gatunków mowy. Obok gatunków literackich czy prasowych pojawiły się gatunki radiowe, później również telewizyjne a koniec XX i początek XXI wieku  to czas kiedy dochodzi do narodzin gatunków internetowych i multimedialnych.
Wraz ze zwiększeniem ilości gatunków pojawiają się coraz to nowsze trudności związane
z klasyfikacją oraz tworzeniem definicji poszczególnych gatunków wraz z ich odmianami. Jednak to nie tylko pojawienie się nowych mediów ale też wzajemne przenikanie się gatunków, ich ekspansywny charakter oraz fakt, iż gatunki najczęściej powstają na bazie już  istniejących, są powodem powyższych problemów. Reportaż jest przykładem gatunku,
który powstały na bazie już istniejących gatunków przeszedł długa drogę ewolucji i znacznie rozszerzył miejsce swojego występowania.

              Cytując Artura Rejtera: „Reportaż to gatunek publicystyczno literacki, obejmujący utwory o charakterze sprawozdań z wydarzeń, których autor był bezpośrednim uczestnikiem. Publicystyczność reportażu manifestuje się w tematyce
a literackość w stylu”[1].

              Już samo umieszczenie reportażu na granicy dwóch płaszczyzn – literackiej
i publicystycznej daje obraz szerokiego pola „działania” tego gatunku. Jednak jak mówi Rejter: wyodrębnienie wzorca gatunkowego możliwe jest dzięki uwzględnieniu jego aspektów a są to aspekty: strukturalny, pragmatyczny oraz stylistyczny. Istotne są również konteksty: sytuacyjny, kulturowy, literacki (przestrzeń intertekstualna).
W przypadku reportażu bardzo istotny jest czynnik kulturowy – interesujący mnie gatunek zależny jest od kręgu kulturowego, w jakim powstaje. Czynnik ten miał największy wpływ
na kształtowanie się i obecny wygląd zjawiska. Gatunkami na bazie których zrodził się reportaż są w XVI-XVIII wieku dzienniki podróży, diariusze a nawet listy relacjonujące wyprawy.  Dopiero w XIX w. reportaż zostaje wyodrębniony jako samodzielny gatunek mowy przy czym ostatecznego kształtu nabiera w wieku XX. Patrząc z tej strony na gatunek w Polsce wyróżniamy reportaże publicystyczne (o dominującej funkcji literackiej)
oraz reportaże informacyjne (stricte użytkowe). Twórcy reportaży w Polsce
to m.in.: Krzysztof Baranowski, Roman Bratny, Alina i Czesław Centkiewiczowie, Witold Chromiński, Antonio Halik, Ryszard Kapuściński, Wacław Korabiewicz, Tadeusz Piotrowski, Zbigniew Stolarek, Melchior Wańkowicz, Janusz Wolniewicz, Stanisław Zieliński, a z młodego pokolenia: Wojciech Adamiecki, Wojciech Giełżyński, Hanna Krall, Krzysztof Mroziewicz, Małgorzata Szejnert i Ryszard Kapuściński, Beata Pawlikowska.

WYZNACZNIKI GATUNKOWE

              Rozważając istotę reportażu należy przyjrzeć się wyznacznikom gatunkowym, dzięki którym możliwe będzie wyodrębnienie go spośród innych gatunków mowy: kategorii typu tekstu, tematowi, wyznacznikom ramy tekstu (delimitatorom) oraz, oddzielnie, cechom charakterystycznym dla tego gatunku mowy.

              Typ tekstu

              Przyglądając się pierwszej kategorii, ze względu na typ tekstu reportaż może przybrać formę zarówno pisana jak i mówioną (w przypadku reportażu telewizyjnego), mieć charakter prywatny (zwłaszcza w wieku XVI kiedy to występował pod postacią listów) oraz publiczny. W obrębie tego typu tekstu a ze względu na kategorię nadawcy może mieć charakter indywidualny (gdy występuje jeden nadawca) lub zbiorowy (gdy nadawców jest kilku).  Reportaż jako tekst może być niezależny lub też pochodny oraz posiadać charakter literacki bądź nieliteracki.

              Temat

              Z punktu widzenia drugiej kategorii – tematu, wyróżniamy reportaże:

- społeczno-obyczajowe

- podróżnicze

- sportowe

- sądowe

- wojenne

- popularnonaukowe.

              Delimitatory

              Kolejnym wyznacznikiem są delimitatory, które w interesującym mnie gatunku pokazuje Artur Rejter na przykładzie reportażu podróżniczego ( [w:] A. Rejter Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczegow perspektywie stylistycznej pragmatycznej Katowice,2000) Rama reportażu, jej fragmenty finalne i inicjalne są ściśle związane z osobami nadawcy i odbiorcy. Wyodrębnia się tutaj dwa przypadki: pierwszy - gdy uwypuklony zostaje podmiot podróży, drugi - gdy to przedmiot podróży znajduje się na pierwszym planie.

              W pierwszym przypadku możemy mieć do czynienia z zaakcentowaniem nadawcy i z przedmiotem bądź na drugim planie bądź wyzerowanym, lub też z uobecnieniem nadawcy przywróceniem odbiorcy (przykładowo gdy reportaż został napisany na zlecenie i zleceniodawca zostaje w tekście wymieniony).

              W przypadku drugim, gdzie akcentuje się nie podmiot a przedmiot podróży, możemy spotkać się z dwoma sytuacjami: gdy relacja N-O zostaje całkowicie wyzerowana, oraz drugą – gdy relacja N-O znajduje się na drugim planie. 

              W przypadku reportaży telewizyjnych elementem inicjalnym jest intro z zaakcentowanym tytułem reportażu (sugerującym temat). W reportażach ukazujących się seriami, intro jest zawsze takie samo w kolejnych odcinkach, co daje odbiorcy sygnał, iż oglądany odcinek jest częścią pewnej serii i wie on (odbiorca), czego spodziewać się od prezentowanego materiału. Przykładem jest seria reportaży z podróży Wojciecha Cejrowskiego zatytułowana „Boso przez świat” prezentowana w TVP. Intro zawiera nie tylko tytuł programu, ale również ukazuje się w nim silnie zaakcentowane imię i nazwisko autora. W przypadku wspomnianego reportażu na początku intra widzimy duży napis „Wojciech Cejrowski” a następnie za kilka sekund tytuł „Boso przez świat”. Właśnie w elemencie inicjalnym ujawnia się ważna cecha reportażu – autor prezentowanego materiału nie pozostaje w ukryciu, w ręcz przeciwnie jego sylwetka zostaje silnie wyeksponowana już na początku. Dobrym przykładem ukazującym ten fakt jest seria reportaży telewizyjnych telewizji TVN „Uwaga!” Zbigniewa Łuczyńskiego i Ryszarda Cebuli gdzie na początku programu przedstawiony zostaje pokrótce temat reportażu oraz zostaje podana osoba jego autora.

              Elementem finalnym jest podsumowanie autora bądź, jak w przypadku reportaży telewizyjnych, prezentera. Podsumowanie zawiera komentarz i ocenę nadawcy, często zostaje zachowane w takiej konwencji, aby odbiorca na długo pozostał pod jego wpływem. W tym celu stosuje się przykładowo pytanie retoryczne. 

              Kohezja i koherencja

              Zachowanie spójności w omawianym gatunku zależy od kilku czynników. Koherencja w reportażu zostaje zachowana poprzez zachowanie w kolejnych częściach wspólnego pola semantycznego, nawiązywanie do wcześniej opisywanych wydarzeń,
miejsc itp. oraz odwoływanie się do faktów związanych bezpośrednio z przedmiotem reportażu (np. w reportażu podróżniczym sięga się po dane geograficzne, liczby, odwołuje się do historii związanej z przedstawianym miejscem).
Co więcej, spójności w reportażu np. telewizyjnym autor przestrzega poprzez załączanie obrazów, dźwięku, fragmentów filmu związanych bezpośrednio z przedmiotem reportażu. Również relacje osób, cytaty, wtrącenia muszą zachować wierność konkretnemu tematowi
i ukazanym okolicznościom – kiedy przedmiotem reportażu X jest sytuacja, zdarzenie
czy  miejsce n to relacja Y w nim przedstawiona musi wynikać z jego obecności w zdarzeniu n bądź posiadanej wiedzy na temat n. Przykładowo w reportażu podróżniczym od autora wymaga się aby przedstawiał miejsce, które odwiedził osobiście i aby osoby, których wypowiedzi załącza w swoim materiale posiadały rzetelną wiedzę na temat tego miejsca.
W reportażu prasowym ważne jest, aby załączone zdjęcia posiadały adekwatny do nich podpis i aby same nawiązywały bezpośrednio do przedmiotu reportażu.

              Zachowanie kohezji możliwe jest dzięki stosowaniu figur powtórzeń, apostrof, zwrotów.

              Reportaż, jako gatunek zróżnicowany pod względem tematycznym, czy z punktu widzenia mediów, w jakich się pojawia, posiada szereg cech, które osobno nie są właściwe tylko jemu, ale razem dają pewien obraz gatunku. Są to: przystępność (szereg odbiorców reportażu jest zróżnicowany i reportaż musi być w miarę łatwy w odbiorze), systematyczność (autor reportażu musi mieć świadomość upływającego czasu i uwzględnić wpływ tego czynnika na treść po to by informacje nie deaktualizowały się i przez to
np. nie negowały się wzajemnie), dociekliwość (dbanie o szczegóły, częste odwoływanie się do dodatkowych źródeł), inwencja (reportaż ma przyciągnąć odbiorcę a nie stanowić nudnej lektury), ścisłość (rozumiana jako dbanie o szczegóły i maksymalnie możliwe trzymanie się prawdy w opisie przez nadawcę), naoczność (wymagane jest aby nadawca był świadkiem wydarzeń, które opisuje), różnorodność, selektywność (do nadawcy należy wybór tego,
co w reportażu zostanie zawarte, chybże reportaż zostaje zlecony i ma zawierać ściśle określone informacje), permanentność oddziaływania (treść ma pozostawić trwały ślad
w świadomości odbiorcy), wierność wobec podmiotu narracji, selektywność oraz niezwykle ważna cecha, jaką jest subiektywność (zaczerpnięte z wydarzeń informacje zostają przefiltrowane przez nadawcę i to od niego i jego punktu widzenia zdarzeń zależy wybór
i sposób przedstawienia informacji).

              Reportaż może zawierać cytaty i wypowiedzi świadków zdarzenia. Przykładem jest fragment reportażu zamieszczonego na stronie www.reportaz-tygodnia.trop-reportera.pl:

              W części szkoleniowej wyznaczone wcześniej osoby prezentują scenki rodzajowe: jedna z nich jest Świadkiem Jehowy, a druga odgrywa gospodarza. Mają na to pięć minut, bo o przekroczeniu czasu oznajmia sygnał. Na stołach wyłożone są czasopisma, które członkowie mają rozdawać na ulicach.

– Jesteśmy zachęcani, aby przy wręczaniu literatury pobierać dobrowolne datki – wyjaśnia Grzegorz. – Wielu braci wstydzi się jednak poprosić o pieniądze, więc płacą z własnej kieszeni.

W miesięcznym podsumowaniu głosiciele wpisują do kartoteki terenu m.in.

              Często zostaje uformowany na wzór epickiej fabuły, niekiedy przybierając postać wyrazistej akcji. Dużą rolę odgrywa aspekt informacyjny oraz funkcja mimetyczna – opis rzeczywistości, jej wierne odwzorowanie.

STYL
              Styl reportażu charakteryzuje przede wszystkim użytkowość stąd najczęściej nadawcy używają stylów naukowego i urzędowego, jednak czasem pojawia się również styl artystyczny.

POLE SEMANTYCZNE

podróż, relacja, opowiadanie, fakty, zdarzenie, osoba, świadek, miejsce, sytuacja, przygoda, wyprawa, opis,

GATUNKI POKREWNE

relacja, powieść reportażowa, list, dziennik, kronika, diariusz

EKSPLIKACJA
              Eksplikacja reportażu przedstawia się na zasadzie: X opisuje, przedstawia Y
w sposób ciekawy ludzi, zdarzenia, które zna z własnego doświadczenia. Temat jest dla Y nowy, interesujący. X załącza w treści reportażu informacje dodatkowe, ale ściśle związane z tematem.

PODSUMOWANIE

              Reportaż jest gatunkiem multimedialnym, którego przedmiotem może wszystko o ile temat jest dla odbiorcy nowy, interesujący. Autor relacjonując przedmiot reportażu stosuje styl właściwy publicystyce jednak korzysta ze stylu literackiego dla zachowania formy opowiadania. Reportaż cechuje systematyczność, innowacyjność, przystępność, dociekliwość autora, naoczność, inwencja, a także subiektywność
i selektywność. Gatunek ten zależny jest od kręgu kulturowego w jakim powstaje a ze względu na temat wyodrębniamy reportaże społeczno-obyczajowe, podróżnicze, sportowe, sądowe, wojenne oraz popularnonaukowe. Delimitatory związane są bezpośrednio z osobami nadawcy i odbiorcy- ważne jest, w jakich relacjach pozostają oni w stosunku do siebie
i przedmiotu reportażu. Elementem inicjalnym jest wyraźnie zaznaczony tytuł i osoba autora, a finalnym - podsumowujący komentarz końcowy, a w przypadku odmiany telewizyjnej – napisy końcowe. Zachowanie spójności linearnej w reportażu możliwe jest dzięki zastosowaniu figur porównań, apostrof czy powtórzeń, podczas gdy spójność semantyczną buduje się poprzez nawiązywanie w kolejnych częściach do omawianego tematu, budowanie wspólnoty semantycznej, załączanie informacji dodatkowych (zdjęć, filmów, relacji świadków, informacji o liczbach, historii itp.) zgodnych z tematem reportażu.