ANTYK

mit

Mit to opowieść narracyjna wyjaśniająca w postaci alegorycznej lub symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego, zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach. Bohaterami mitów są postacie obdarzone nadprzyrodzonymi cechami. Współcześnie pojęcie to można rozumieć dwojako:

·         jako archaiczną opowieść narracyjną wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności,

·         jako wypowiedzi mających na celu modelowanie wzorców osobowych i wzorów zachowań, apelujących nie do opartej na faktach wiedzy, ale do emocji, uprzedzeń i przesądów.

Ponadczasowa wartość mitów polega na tym, że są one synonimami ludzkich zachowań, stosunku ludzi do bogów i bogów do ludzi, wyjaśniają prawa rządzące światem i przyrodą, uczą pokory, wiary i miłości.

Rodzaje mitów:

q       teogeniczne (gr.theos "bóg", giganomai "staje się, powstaje) mówiły

q       powstaniu i naturze bogów

q       kosmogeniczne (gr.kosmos "świat") powstanie świata i jego początek

q       antropogeniczne (gr.anthropos "człowiek") powstanie człowieka

q       genealogiczne (gr.genealogia "historia rodu, rodowód") mówiły o

q       powstaniu zbiorowości ludzkich czy instytucji społecznych (np.norm

q       społecznych czy obyczajów)

Funkcje mitów:

o         poznawcze - wyjaśniały niezrozumiałe zjawiska przyrody

o         światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych

o         sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów

o         miały nadać sens ludzkiemu działaniu

W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności.Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, “złoty wiek”). Noszą one nazwę topos, ich zbiór to topika.Za chronologicznie pierwszy utwór, w którym znaleźć można uporządkowany i ujmujący w całość system wierzeń o powstaniu świata, bogach i herosach uchodzi “Teogonia” Hezjoda.Narodziny świata (kosmogonia) - z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania..Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.Boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, min. Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, min. Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).Uranos obawiając gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy zgodnie z przepowiednią pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hesti (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różonopalca bogini jutrzenki Eos.Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczeniaMity nie tylko obrazowo wyjaśniały jak powstał świat i człowiek, ale i organizowały wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, pozwalały interpretować rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, m.in. przez kreowanie ich przyczynowości

Motywy:

labirynt - na Krecie zbudowany przez Dedala na polecenie Minosa, siedziba

    Minotaura

kaduceusz - biała laska heroldów, posłów, będących oznaką ich

    nietykalności, laska Hermesa, którą dzierżył jako bóg snu i marzeń

    sennych i jako przewodnik dusz do świata podziemnego, którą uśmierzał

    spory - symbol pokoju.

nektar - napój bogów, chroni od starości

ambrozja - pokarm bogów olimpijskich, spożycie ambrozji i nektaru zapewniało

    nieśmiertelność, chroniło ciało od zepsucia, ich woń zagłuszała

    przykre zapachy

egida - tarcza sporządzona przez Hefajstosa z metalu i skóry kozy Almatei,

    cudowny atrybut Zeusa

azyl - schronienie, miejsce poświęcone bóstwu skąd nie wolno było wydać

    ściganego przestępcy

złoty wiek - była to wieczna wiosna (płynęły strugi mleka i słodkiego

    nektaru, a złoty miód ciekł z zieleniejącego dębu

Arkadia - górski, lesisty kraj na środkowym Peloponezie, zamieszkały przez

    ubogich pasterzy wg. poezji bukolikowej Wergiliusza kraina prostoty i

    szczęśliwości

Związki frazeologiczne:

węzeł gordyjski              - zagmatwany problem

Kasandra                            - zwiastunka katastrofy

koń trojański                - podtępny, niebezpieczny "dar"

koszulka Dejaniry              - coś, co sprawia wielkie męczrnie, synonim cierpienia, od

                                             którego nie ma ucieczki

męki Tantala                             - straszne męki

nić Ariadny                             - sposób na wyjście z trudnej sytuacji

paniczny strach               - przerażanie

pięta Achillesa               - słaby, czuły punkt

prometeizm                             - poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu

puszka Pandory               - żródło wszelkich nieszczęść i kłopotów, wynikłych z

                                             chciwości

stajnia Augiasza               - miejsce szczególnie zabrudzone

syzyfowa praca               - bezowocna, nadaremna praca

tytaniczna praca               - praca bardzo ciężka i wyczerpująca

łoże Prokrusta               - system, doktryna, polityka itp.zmuszają do dostosowania

                                            się do czegoś, do ulegania czemuś.

liryka

Tyrtajos (Tyrteusz) - (VII w. p.n.e.) - reprezentant poezji lirycznej tworzonej w Grecji macierzystej . Według legendy Spartanom objawiono z Delf wyrocznię, że zwyciężą tylko wtedy, gdy wodzem ich będzie Ateńczyk. Wówczas niechętni im Ateńczycy wyznaczyli na przywódcę wrogiego sobie państwa kulawego Tyrtajosa Jednak ten wynagrodził braki fizyczne ogromnym talentem lirycznym. W ten właśnie sposób miały powstać jego elegie patriotyczne, zagrzewające Spartan do walki. Tyrtajos przedstawia w nich sławę, jaka zdobywa sobie mężny wojownik za życia i po bohaterskiej śmierci i przeciwstawia jej upokarzający los zwyciężonych. Wszystko, co pisze, zmierza do jednego: do zachęty, by stać nieugięcie w pierwszym szeregu i choćby za cenę życia walczyć o zwycięstwo. Inaczej jednak niż Homer, ceni najwyżej nie sławę jednostki, lecz ofiarę złożoną dla wspólnej sprawy. W Polsce w okresie porozbiorowym stał się symbolem poety wżywającego naród do walki wyzwoleńczej W okresie romantyzmu powstał prąd nazwany tyrteizmem polskim. Szczególnie hołdowali mu filomaci

Safona - (VII/VI w. p.n.e.) - przedstawicielka liryki eolskiej, autorka pieśni weselnych, modlitw z najsłynniejszą do Afrodyty (sparafrazowana przez J. Kochanowskiego we fraszce “Do Miłości”: Matko skrzydlatych miłości), hymnów miłosnych. Jako pierwsza znalazła środki do wyrażenia najbardziej subtelnych przeżyć i uczuć. Chętnie i umiejętnie wykorzystywała motywy liryki ludowej (np. w jednym z zachowanych fragmentów piosenki weselnej panna młoda przyrównana jest do jabłka rosnącego na szczycie drzewa).Współcześnie bardzo wysoko ceniono jej twórczość (Platon nazwał ją dziesiątą Muzą).

Od jej imienia ukuto nazwę strofy safickiej

Symonides - (556-468) - jeden z najwybitniejszych twórców liryki chóralnej, uprawiał różne gatunki, min. hymny na cześć zwycięstw, peany ku czci Apollina, treny (wg J. Kochanowskiego, Tren I: “lamenty i skargi Symonidowe”); autor sławnego epigramatu poświeconego Spartanom: “Gościu, oznajmij Lacedemończykom, że w boju poległszy - / Tu spoczywamy po wiek, wiernie słuchając ich praw”

Pindar - (518-446) - jeden z najwybitniejszych poetów greckich, ostatni z oryginalnych i wybitnych twórców poezji chóralnej, rywal Symonidesa.. Dochowały się tylko 4 księgi epinicjów sławiących zwycięzców igrzysk olimpijskich, opowiedział mit o wyprawie Argonautów po złote runo.Już za życia cieszył się wielką sławą (gdy w 335 r. Aleksander Wielki zdobył Teby, na znak szacunku ocalił od zniszczenia dom Pindara). W czasach nowożytnych P. Ronsarda nazywano “francuskim Pindarem”, a piszący łacińskie ody Sz. Szymonowic europejska sławę zyskał jako Pindarus Polonus. Tak zwana oda pindaryjska była modnym gatunkiem poetyki klasycystycznej (Kniaźnin).

Anakreont - (ok. 570-ok.485 p.n.e.) - liryk grecki, pisał krótkie utwory - anakreontyki związane z kulturą dworską, sławił epickiego “Metamorfozy” (najpopularniejszego wykładu mitologii greckiej i rzymskiej), elegii przedstawiających legendy rzymskie, napisanych dystychem elegijnym. (Rumuni uważają go za swego konwencjonalną grę miłosną (J. Kochanowski aż siedmiu fraszkom dał tytuł “Z Anakreonta”).

Owidiusz - - jeden z najwybitniejszych poetów starożytnych, autor elegii miłosnych “Amores”, fikcyjnych listów bohaterek “Heroidy”, “Sztuki kochania”, poetyckiego kalendarza świat rzymskich “Fasti” poematu narodowego poetę, ponieważ na Półwyspie Bałkańskim spędził na wygnaniu ostatnie lata życia).

Horacy - liryk rzymski, pisał carmina - pieśni (ody), satyry i listy poetyckie. Jego “List do Pizonów” (znany też jako “Sztuka poetycka”), wykład teorii literatury, głównie poezji dramatycznej, dał podwaliny poetyki europejskiej. Ulubionymi tematami liryki Horacego były: miłość, wesołe biesiady, przyjaźń, refleksje filozoficzne. Swój pogląd na życie oparł na epikureizmie i stoicyzmie. Zalecał życie spokojne i beztroskie, a umożliwić je miało zachowanie umiaru (zasada tzw. “złotego środka”). W wierszach zwracał się do konkretnych lub fikcyjnych osób, wprowadzając swobodny tok rozmowy. Jego stroficzne pieśni recytowano lub śpiewano przy akompaniamencie liry lub fletu. Do liryki rzymskiej wprowadził grecką epodę. Horacy jest autorem sławnych maksym określających wyznawaną przez niego filozofię życia, np. “carpe diem” - ciesz się tym, co dzień niesie. Horacy wierzył, iż jego twórczość zapewni mu nieśmiertelną sławę, dzięki pamięci potomnych: “Pomnik trwalszy stworzyłem, niźli w spiżu ryty”, “Nie wszystek umrę” (non omnis moriar) (zwroty te parafrazował J. Kochanowski, zwłaszcza w tematach tyczących się sławy poetyckiej, a tłumaczył Norwid). Popularność poezji Horacego nie słabła do końca XVIII w., wiersze jego tłumaczono, naśladowano i parafrazowano tak często, że mówi się nawet o horacjanizmie w poezji tych wieków. Najsławniejszymi naśladowcami prezentowanej w utworach Horacego filozofii epikurejskiej i stoicyzmu, byli F. Petrarka, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic.

epika

-Grecja- Homer (''Iliada'', "Odyseja":wojna Trojańska i powrót Odysa)

-Rzym- Wirgiliusz ("Eneida":historia wyprawy Eneasza ocalałego z Troji)

1.              przedstawia społeczeństwo w przełomowym dla niego momencie

2.              wiele form podawczych (narracja, opis, itd.)

3.              inwokacja (apostrofa, narrator obiektywny, wszechwiedzący, zarys postaw bohaterów i wydarzeń)

4.              retardacja- zawieszenie akcji

5.              pararelizm płaszczyzn fabularnych- dwa światy ludzki i boski przenikające się nawzajem

6.              superbohater- ''heros''

7.              przedstawienie scen walki- głównie pojedynków

8.              szeroko rozbudowane porównania- tzw.''homeryckie''

Wergiliusz - (70-19 p.n.e.) - poeta rzymski, którego Mickiewicz nazywał “naszym przyjacielem Maro”. Autor wzorowanych na Teokrycie sielanek (zwanych też eklogami), które wydał w tomie “Bukolik”. Ukazał w nich wyidealizowane życie pasterzy, którzy doglądając owiec prowadzą miłosne rozmowy z ukochanym lub dyskutują o poezji. Tłem utworów jest jednocześnie baśniowy, umowny krajobraz Arkadii i italska ojczyzna. Napisał również poemat o rolnictwie zat. “Georgiki” a dedykowany Mecenasowi, który prawdopodobnie podsunął poecie pomysł (w opisy zajęć wiejskich wplótł refleksje filozoficzne) oraz epos zat. “Eneida” (z tego utworu Polacy czerpali przekonanie, że Troja “na to upadła, aby Rzym zrodziła”, że mściciel, wybawiciel narodu powstanie “z naszych kości”). Credo poetyckie Wergiliusza zapisane zostało na jego płycie nagrobnej: “Opiewałem pastwiska, wieś i wodzów”

Cechy eposu na podstawie ,,Iliady” i ,,Odysei”: ...

- obecność inwokacji ( bezpośredni zwrot autora  we wstępie utworu do muz, opiekunek poetów,  z prośbą o natchnienie, pomoc w pisaniu dzieła)

(,, Gniew bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa

      Zgubę nisącyi klęski nieprzeliczone Achajom”)

- narracja obiektywna, narrator wszechwiedzący i wszechobecny

- bohaterowie to ludzi i bogowie

- paralelizm (równoległość dwuch akcji - w świecie bohaterów i w świecie bogów), światy się przeplatają i mają na siebie wpływ

- mitologiczna motywacja zdarzeń, wola bogów główną motywacją działania postaci ziemskich

- decydowanie o końcowym wyniku akcji przez przeznaczenie ( Mojrę ), któremu podlegli są ludzie jak i bogowie, nawet Dzeus

- wplatanie szeregu epizodów w główny tok akcji

- opisy scen batalistycznych (pojedynki, bitwy, oblężenia)

- realistyczny i szczegółowy opis przedmiotów i sytuacji ( np. tarczy Achillesa)

- styl podniosły, poważny, patetyczny

- utwór jest bogaty w epitety i porównania homeryckie ( człon określający jest bardzo rozbudowany w odnieśieniu do członu określanego, składają się na niego sceny zaczerpnięte przeważnie ze świata przyrody -  dynamiczne, stanowiące odrębną scenkę, epizod , ma na celu uplastycznienie i zdynamizowanie sytuacji)

- miara wierszowa - heksametr( =sześciomiarowy, sześciostopowy wiersz w metryce antycznej, opartej na iloczsie )

- użycie retardacji - (  chwyt kompozycyjny w utworze fabularnym, polegający na celowym opóżnianiu biegu akcji i wywołaniu ciekawości odbiorcy ) (współcześnie to reklama np. w czasie ,,Bundych” - przyp. Faraona)

-  w utworze  przedstawione są przełomowe wydarzenia dla danej społeczności, bohaterów

...Rodowód gatunku: ...

Epos znany jest od bardzo dawna. W babilonii powstał już w 3 tysiącleciu p.n.e. (,,Gilgamesz”). Dla tradycji epiki europejskiej podstawowe znaczenie ma epos starożytnej Grecji, ukształtowany w 9-8 w.p.n.e. w Azji Mniejszej na gruncie kultury jońskiej. Epos rozwinął się z pieśni o tematyce mitologicno kistorycznej, śpiewanych przez rapsodów ( wędrowni recytatorzy ) - ustny rodowód gatunku.

...Technika opisu (na podstawie opisu tarczy Achillesa): ...

- opisy bardzo rozbudowane

- liczne epitety, porównania, przenośnie

- odniesienia do natury, przyrody

- opisy plastyczne, precyzyjne, realistyczne

... Świat bogów i ludzi, działanie fatum : ...

Światy te przeplatają się, uzupełniają, wpływają na siebie. W walkę ludzi wtrącają się bogowie, ponieważ i oni nie mogą zmienić przeznaczenia ( fatum - warunkuje wszystkie wydarzenia ) komplikują przebieg wydarzeń, zastawiają chytre płapki na ludzi, niektórym sprzyjają, wadzą się między sobą, ingerują w świat ludzki. Niektórzy bohaterowie ludzcy mają pochodzenie boskie.

... Rozwój gatunku : ...

q       ,,Eneida” Wergiliusz - starożytność

q       ,,Pieśń o Rolandzie” -st.

q       ,,Boska komedia” Dante - st.

q       ,,Orland szalony” Ariost i ,,Jerozolima wyzwolona” Tass - renesans

q       ,,Manochomachia” Ignacy Krasicki - oświecenie

q       ,,Pan Tadeusz”  Adam Mickiewicz - romantyzm

q       ,Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa - pozytywizm

q       ,Chłopi” Władysław Stanisław Reymont

... Realia : ...

- występowanie anachronzmów, wyrazów przestarzałych (związane z pochodzeniem gatunku)

- dzięki opisom duży realizm utworu, przedstawionych wydarzeń

- fakty i postacie idealizowane (cecha utworu)

- cudowność swiata przedstawionego

...