Sierzputowski T_Pierwsza proba reformy politycznej w Polsce.pdf

T ADEUSZ S IERZPUTOWSKI

Kandydat nauk historycznych

P IERWSZA PRÓBA REFORMY

POLITYCZNEJ W P OLSCE

Szkic historyczny z końca XVII stulecia.

J AN F ISZER

W ARSZAWA 1905

Zamiast przedmowy

Szkic niniejszy stanowi właściwie tylko pewną, drobną cząstkę

obszerniejszej pracy o Litwie w zaraniu i w ogóle w pierwszej połowie

XVIII w., do której od dłuższego czasu zbieram materiały i której za-

daniem będzie wyświetlić wewnętrzne stosunki tego kraju zarówno

pod względem politycznym, jak ekonomicznym i obyczajowym.

Zanim wszakże zbiorę wszystkie brakujące mi szczegóły; zanim u-

sunę wszystkie przeszkody, które pracę moją obecnie w innym popy-

chają kierunku; słowem, zanim będę mógł przystąpić do ostatecznego

wykończenia wzmiankowanej całości, przeznaczonej do „Monografii”

prof. Askenazego: – postanowiłem już teraz ogłosić fragment poniższy,

jako omawiający wypadki, które stały się przyczyną aktu niezwykłej

doniosłości, a tym samem zasługują na to, aby zająć nimi uwagę pub-

liczności czytającej i myślącej.

Opowiadanie moje, oparte przeważnie na rękopisach nieświes-

kich, bez wątpienia chroma w wielu miejscach. Sam będąc uświadom-

iony najlepiej, że nie jest ono bez usterek, raz jeszcze podkreślam, że

jest to tylko praca fragmentaryczna , nie opracowana ostatecznie.

Autor.

Ostatnie lata panowania Jana III były nieszczęsne dla całej Rze-

czypospolitej. Zewnętrzny blask gasł zwolna, wewnątrz rósł chaos

i zamęt. Majestat korony królewskiej malał z każdą chwilą i lada moż-

niejszy magnat nie chciał w niczym ustąpić swojemu monarsze, wyno-

sząc się nadeń i brużdżąc mu na każdym kroku. Stad z upadkiem zu-

pełnym władzy naczelnej nie mogło być mowy o wewnętrznym ładzie,

należytym wymiarze sprawiedliwości i stopniowym zdążaniu za pos-

tępem w żadnym kierunku.

Wszystko to szczególniej da się powiedzieć o Litwie, która z daw-

na była skłonniejsza od Korony ulegać swoim królewiętom i tym Spo-

sobem niweczyć wszelkie wpływy rządu państwowego.

Nie tak jeszcze dawno, – w połowie XVII w. niezmierny wpływ na

kraje Palemona wywierał potężny i bogaty ród Radziwiłłów. Gdy ci,

splamiwszy się w wojnie szwedzkiej, zhańbieni i odarci kompletnie

z wszelkiej aureoli, ustąpić musieli ze świecznika, miejsce po nich za-

jęli przemożni Pacowie. Wpływ tej rodziny da bajecznych doszedł Roz-

miarów właśnie pod koniec panowania bohatera wiedeńskiego i zaczął

tak jawnie być wrogim królowi, tak niebezpiecznym i obrażającym, że

Sobieski, nie czując sił do samodzielnej z nią walki, zmuszonym się uj-

rzał szukać podpory i przeciwwagi w potędze innego jakiego rodu moż-

nowładczego na Litwie.

Przypuszczając, – na pozór nie bez słuszności, – że im więcej oto-

czona jego względami rodzina będzie miała do zawdzięczenia tronowi,

tym bardziej w przyszłości będzie mu pomocną i pożyteczną, przelał

król całą swą życzliwość na niezbyt możny, ale stary i dosyć popular-

ny na Litwie dom Sapiehów.

Początek genealogii tych ostatnich ginie w niepewnych, mętnych

podaniach litewskich z początku XV wieku, W epoce, o której mowa,

szczerze wierzono, że Sapiehowie wywodzą się od Sunigajły, kasztela-

na trockiego, który w r. 1413 przyjął w Horodle herb Lis. Sunigajło ów

miał być synem Punigajły Narymuntowicza, również kasztelana troc-

kiego. Ponieważ Narymunt rodził się z Giedymina, przeto Sapiehowie

uchodzili za potomków książęcego rodu: za Giedyminowiczów 1 . Z tego

samego już choćby faktu płynęły prawa ich do popularności i przy-

wiązania szlachty litewskiej, zawsze szczerze kochającej krew Jagiel-

lonów.

1 P APROCKI , Herby , 847; K OCHOWSKI pod r. 1656.

Jakkolwiek obecnie legenda sapieżyńska bezwarunkowo i bezpow-

rotnie jest rozwiana 2 ; jakkolwiek teraz wiadomo, że dopiero z polece-

nia Jana Fryderyka Sapiehy, kanclerza w. litew., (połowa XVIII st.), –

sfabrykowano kilka dokumentów, mających ostatecznie przekonać o

tak świetnym pochodzeniu tego rodu, i przedstawiono na sejmie

r. 1768, który je potwierdził i przyznał Sapiehom tytuł książęcy; jak-

kolwiek już w tym samym mniej więcej czasie, bo w r. 1754, kwestio-

nowano poważnie 3 te podania rodzinne: to jednak na schyłku XVII

i w pierwszych latach XVIII stulecia książęce źródło rodu nie ulegało

najlżejszej wątpliwości i otrzymywało poświadczenia w całych tomach

panegiryków współczesnych, poświęconych tej kwestii 4 .

Niemniej jednakże przedstawiciele tego rodu, tak świetnym chlu-

biący się pochodzeniem, co „ceniąc sobie wyżej sławę zasług nad lustr

tytułów, nie korzystali dotąd z tytułu książęcego i używać go nie chci-

eli” 5 – nie piastowali zbyt wybitnych, ministerialnych, urzędów w Rze-

czypospolitej i ograniczali się jedynie do miejscowych, choć senators-

kich, godności kasztelanów lub wojewodów.

Taka właśnie rodzina wydała się Sobieskiemu dobrą kontrminą

w cichej, lecz ciągłej wojnie z Pacami – i trzy aż ministeria skoncen-

trował jednocześnie w rękach jej członków, oddając buławę wielką li-

tewską Kazimierzowi, wojewodzie wileńskiemu, – podskarbstwo wiel-

kie litewskie Benedyktowi – oraz laskę wielką litewska Aleksandrowi

Sapiehom 6 .

Zdawałoby się, że odtąd wszystko pójdzie jak najlepiej i że król

przy pomocy tak potężnych, a wdzięcznych sojuszników potrafi się u-

porać z przekornymi magnatami litewskimi, a zwłaszcza z Pacami.

Tymczasem i tu, jak i w wielu innych razach wielki wojak okazał

się nietęgim politykiem i zdradził zbyt małą przenikliwość oraz znajo-

mość charakterów ludzkich.

Nie tacy to byli Sapiehowie, aby można było na ich wdzięczności

budować wielkie projekty.

Dumni i ambitni, wierzący w znakomitą przeszłość swej „dynas-

tii”, głęboko odczuwający długie poniżenie rodu, za jakie mieli długo-

trwałą swą bezczynność historyczną, – gdy tylko poczuli się panami

sytuacji, bynajmniej nie myśleli stać się biernymi narzędziami w reku

swego protektora, sługami koronowanego „parweniusza”. Nie darmo

2 W OLFF , Kniaziowie litew.-ruscy , tr. 678–660.

3 Ksiądz K OGNOWICKI w r. 1754.

4 „ Historia Illustrissimae Domus Sapiehanae , authore R. P. Antonio M ISZ-

TOŁT , Vilnae, 1724, 3 partes.”

5 Dokument sejmowy nadawczy r. 1768.

6 N IESIECKI , Tom I, Spisy urzędów kor. i lit.

wywodzili się od Giedymina, nie darmo pamiętali nie tak dawne jesz-

cze czasy, gdy Radziwiłłowie pragnęli oderwać Litwę od związku z Po-

lską i rzucić pod swe własne stopy, jako kraj podległy a dziedziczny.

Słowem, gdy tylko spotężnieli, Sapiehowie zapragnęli samoistną

koroną litewską ozdobić swe czoła 7 .

Do otwartego atoli wystąpienia ze swymi aspiracjami zrazu brak-

ło im siły i środków. I oto, odkładając na dalsze czasy swe ambitne

plany, podają na razie rękę swym predestynowanym przeciwnikom,

Pacom, i pospołu z nimi uprzykrzają się swemu dobrodziejowi, Prag-

nąc zupełnie podkopać powagę i siłę tronu.

Z drugiej strony, aby w jak najszybszym czasie zebrać potężne

środki materialne i przyzwyczaić równocześnie szlachtę litewską do

swej wyższości i wszechmocy, poczęli wydzierać królowi prośbami lub

nawet groźbą starostwa i królewszczyzny i dawać je swoim partyzan-

tom.

Śladem wszystkich wielkorządców litewskich, hetman w. lit. naje-

żdżał i rozpędzał sejmiki. Gdy kto mówił przeciwko niemu, a w Obro-

nie praw swoich, zabijać kazał kryjomo lub otwarcie, albo do ostatniej

przyprowadzał ruiny. Komput wojsk litewskich powiększał i zmniej-

szał, jak sam chciał; chorągwie to zwijał, to nowe formował. Podczas

wojny tureckiej, kiedy chciał i jak mu się podobało, wojsko wyprowa-

dzał i to tak uciążliwym przemarszem, że nieprzyjaciel nie spustoszył

wrogiego kraju gorzej, niż on Litwę. Przy tym, jakby drwiąc sobie z

króla i niemal go zaczepiając, co rok wkraczał zbrojnie w ziemie koro-

nne, jak np. ziemię nurską, wiską, łomżyńską i in., obdzierając zie-

mian tamtejszych, niby wróg w czasie wojennym. Na Wołyniu lokował

i naznaczał hiberny wojskom litewskim, choć Wołyń od czasu Unii Lu-

belskiej wcielonym był do Korony. Oto w skróceniu litania swawoli

Sapiehy, na jakie uskarżali się współcześni. Słowem jak wyraża się

pamiętnikarz 8 , „ani o Boga, ani o króla, ani o prawa nie dbał, czyniąc

gorzej, niż absolutny pan.”

Pod sam koniec rządów króla Jana, niemal w wigilię śmierci jego,

– rozpoczął nawet podobno formalne układy z cesarzem i innymi mo-

narchami europejskimi o oderwanie Litwy.

Takie postępowanie Sapiehów było jednak dobre dla nich tylko na

bardzo krótką metę. Nie obliczyli się z tym, że postępując w podobny

sposób podejmują jednocześnie walkę na dwóch frontach: z popular-

nym bądź co bądź jeszcze królem i – co gorsza – z przyzwyczajoną do

pozornej przynajmniej równości szlachtą. Wybuch nastąpić musiał.

Przyspieszył zaś go zatarg z trzecią potęgą w Rzeczypospolitej z du-

7 O TWINOWSKI , Pamięt. 20–21.

8 O TWINOWSKI , 21.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: