Dr Zofia Redlarska
Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Bajkoterapia i jej funkcje adaptacyjne i rozwojowe w życiu każdego dziecka
– terapeutyczna funkcja literatury dla dzieci
1.1. Pojęcie bajki
Termin biblioterapia pochodzi od dwóch greckich wyrazów: biblion – książka i therapeia – leczę, służę. Po raz pierwszy terminu tego użył Samuel Mc Chord w 1916 roku na łamach amerykańskiego czasopisma Atlantic Monthly. W roku 1920 definicję zamieszczono w Oxford English Dictionary, gdzie hasło biblioterapia oznaczało po prostu wykorzystanie książek w leczeniu[1].
Dopiero w 1996 roku Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii: Biblioterapia to użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, to także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych oraz ukierunkowane czytanie[2]. W Polsce w roku 1971 ukazała się w „Encyklopedii wiedzy o książce” nowa definicja pojęcia, zbliżona w pewnym stopniu do ustaleń międzynarodowych. Biblioterapia według niej to stosowanie lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych[3]. W naukowym piśmiennictwie anglojęzycznym obok terminu biblioterapia, pojawiło się bliskoznacznie: reading therapy, które można przetłumaczyć jako: terapia poprzez czytanie. Bajka od wieków towarzyszy człowiekowi pod postacią mitu, legendy, podania ludowego czy wierszowanej opowiastki. Od wieków oddziałuje na czytelnika. Sięgano po nią bez wiedzy z zakresu psychologii, bez świadomości jej zbawiennego wpływu na psychikę.
W minionych czasach termin bajka posiadał węższe znaczenie niż dzisiaj. Rozumiany był jako utwór literacki, „wierszowana, alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, (...) która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej (...), dotyczącej stosunków między ludźmi”[4]. Zawsze kończyła się puentą, która niosła przesłanie, zawierała pewną prawdę życiową. Miała również określoną formę. Według Encyklopedii powszechnej PWN „bajka to podstawowy gatunek ustnej twórczości ludowej (...), odrębny gatunek literatury dydaktycznej”[5]. Wiąże się więc nieodłącznie z kulturą gminną, z przekazem ludowym. Dzisiaj termin „bajka” obejmuje również taki gatunek epicki jak baśń, co jest zgodne z definicją zawartą w encyklopedii PWN.
Rozróżnia się dwa rodzaje bajek: bajki narracyjne oraz bajki epigramatyczne. Bajka narracyjna jest zbliżona do noweli, gdyż posiada krótką, prostą fabułę. Starożytnym twórcą bajek narracyjnych był np. Babrios, nowożytnym Jean de La Fontaine. Bajka epigramatyczna jest natomiast zbliżona do epigramatu, to forma krótsza, pozbawiona fabuły i wszelkich cech epickich. Teoretyczne uzasadnienie dał bajce epigramatycznej Gotthold Ephraim Lessing, nawiązując do starożytnej tradycji Fedrusa[6].
W starożytności bajkę zaliczano do dziedziny filozofii, nie była więc traktowana jako twórczość dziecięca. W roku 1881 Adolf Dygasiński pisał o dostosowaniu bajki do poziomu dziecka: „Dziecko nie jest na tyle obznajomione z naturą ludzką, nie posiada też jeszcze dostatecznych zdolności zrozumienia wszystkich kierunków obyczajowo-społecznych, aby mogło pojąć w całej pełni zastosowanie natury zwierząt do wyrażania ludzkich cnót lub słabości”. Stąd sugestia, by sięgać do twórczości „dla wieku dziecięcego”[7]. Bez wyjaśnienia przez osobę dorosłą znaczenia utworu dzieci nie są w stanie zrozumieć przekazu, jaki on niesie. Treści zawarte w baśni muszą być dziecku bliskie, a stany psychiczne głównego bohatera zbieżne z odczuciem dziecka. Nie należy jednak uświadamiać dziecku, jakie znaczenie mają dla niego baśnie pod względem psychologicznym[8].
Język bajek jest dziecku bliższy, gdyż jest to język fantazji. Forma opowiadania nie narzuca mu gotowych rozwiązań. Dziecko samo dochodzi do konkluzji, ma poczucie, że rozwiązanie problemu stanowi jego własny wybór. Mówienie o kłopotach głównego bohatera nie stanowi dla dziecka trudności, bowiem opowiada ono o czyichś kłopotach. „Nadanie uczuciom nazwy daje dziecku poczucie, że pozostają one pod kontrolą” [9]. To wyzwala poczucie bezpieczeństwa, które pozwala się dziecku otworzyć. Dziecko więc zyskuje możliwość nieskrępowanego mówienia o swoich problemach, bez obawy, że będzie oceniane.
Czytanie bajki ma też ogromne znaczenie. Dziecku trudno odnaleźć wartości dla niego ważne, dopatrzeć się podobieństw między nim a głównym bohaterem po pierwszym usłyszeniu historii. Szczególnie, gdy bajkowa postać jest odmiennej niż dziecko płci. Potrzebuje ono wówczas możliwości wielokrotnego kontaktu z opowieścią. Uwaga dziecka, że baśń mu się spodobała, wygłoszona po pierwszym jej usłyszeniu, nie stanowi znaku dla opowiadającego, że może przejść do kolejnej. Według Bettelheima „wyraża ono najczęściej mgliste jeszcze poczucie, że opowieść zawiera coś, co jest dla niego ważne – a co ulega zatracie, jeśli opowieść nie zostanie powtórzona i jeśli dziecku nie da się czasu, aby ów niejasny element mogło uchwycić”[10].
W bajkowej mitologii elementem znaczącym jest zwierzę, ptak, owad, także roślina czy przedmiot. Elementom tym przypisywane są różne charakterystyczne bądź magiczne cechy, w zależności od tego, czy mamy do czynienia z typem bajki zwierzęcej czy bajki magicznej (baśń). I tak np. w bajce pt.: „Chory kotek” Stanisława Jachowicza elementem znaczącym jest tytułowy kotek, w bajce „Piłka” – przedmiot zabawy. W bajkach Jana Brzechwy elementami znaczącymi są kaczki („Kaczki”, „Kaczka-Dziwaczka”), chrząszcz („Chrząszcz”), ślimak („Ślimak”), stonoga („Stonoga”), żaba („Żaba”), igła i nitka („Tańcowała igła z nitką”) a także znaki przestankowe („Znaki przestankowe”).
W bajkach Juliana Tuwima mitologizującymi, znaczącymi elementami są słowa, z którymi dziecko ma kłopoty ortograficzne („Słówka i słufka”) a także ptaki („Ptasie radio”) oraz słoń („Słoń Trąbalski”).
U Ludwika Kerna tym znaczącym elementem stało się powietrze („Piotruś i powietrze”).
Bajki dla dzieci charakteryzują się tym, iż występuje w nich specyficzny element znaczony. „Elementem” tym jest dziecko. Kotek w bajce Jachowicza jest właśnie dzieckiem – łakomczuchem („Chory kotek”), piłka – dzieckiem samochwałą („Piłka”). Ptaki z wiersza Tuwima są kłócącymi się dziećmi („Ptasie radio”). Inne bajkowe postacie reprezentują cechy, które są spotykane u dzieci: przekora („Kaczka-Dziwaczka”), dokuczliwość („Ślimak”), beztroska („Chrząszcz”), hipochondria („Żaba”), przechwalanie się („Znaki przestankowe”), obsesja błędów ortograficznych („Słówka i słufka”), zapominalstwo („Słoń Trąbalski”) oraz potrzeba odkrywania prawdy („Piotruś i powietrze”).
Upersonifikowane zwierzęta, ptaki, owady, rośliny oraz przedmioty prezentują odwieczny mit osoby jako podmiotu świata. W bajkach dla najmłodszych osobą taką jest dziecko[11].
Teoretycy literatury twierdzą, że na przykład w bajce zwierzęcej „zwierzęta występują jako maski określonych typów ludzkich”[12]. Maska, sztuczność, działanie przywodzi na myśl zabawę. Ernst Cassirer nazywa zabawę „udawaniem”[13]. W bajkach występuje zarówno mitologizm, jak i zabawa w mit. Oprócz mitologizmu można dostrzec również komizm. Świat bajek zbudowany jest na paradoksalnym przeciwieństwie, jest zarówno mityczny, jak i zabawowy. Ten świat jest analogiem postawy dziecka, np. w zabawie dzieci „wierzą” w przyjęte role i zarazem mają świadomość ich konwencjonalności, sztuczności[14]. Przedmioty również są ukazywane na sposób „zabawowy”. Np. w bajce „Tańcowała igła z nitką” igła w trakcie szycia wnosi wizualne efekty zabawowe. W wymienionej wcześniej bajce Kerna zabawne okazuje się powietrze.
Zabawa, zaznaczająca swoją obecność w kontekście mitycznym utworu, to znak dziecięctwa. Ptaki, zwierzęta oraz przedmioty nie są zabawne same w sobie. Status zabawy uzyskują wówczas, gdy stają się znakami zabawy oraz gdy uczestniczą w umotywowanym dziecięctwem micie. Mit dziecka, który zarysowuje się jako ośrodek, który promieniuje mitologizmem i stanowi o specyfice zabawy w bajkach dla dzieci.
Bajki dla dzieci oscylują w kierunku zabawy, a nawet autoparodii. Bajeczka może służyć zabawie ruchowej, usypianiu dziecka, itd. W bajce Józefa Czechowicza „Bajki” wyeksponowany jest motyw „kolebki”, zabawa służąca usypianiu dziecka zdaje się być celem pozaliterackim – bajka wprowadza nastrój zasypiania. Bajki – dowcipy Tuwima takie, jak: „Figielek”, „Cuda i dziwy”, „Gabryś” przekraczają bajkowe kanony.
Bajeczki, bajki – dowcipy, bajki – żarty, stanowią odmiany tego samego gatunku, który nazywa się bajką pozorną. Bajka pozorna dla dzieci, mimo redukcji typowych elementów świata mitycznego, zbudowana jest również na „micie dziecka”. Jest bajką przedzierzgniętą w piosenkę, zabawę o podłożu ruchowym, w dowcip lub żart. Wartości poznawcze bajek odnoszą się do takich dziedzin, jak: etyka, obyczaj i życiowa praktyka.
Morał w bajkach dla dzieci jest pajdocentryczny. O ile świat bajki wyrasta na glebie mitu dziecka, to morał raczej na pragmatycznej wiedzy dorosłego. Jednak morał dostosowany jest do możliwości odbioru dziecka. Ważne jest to, że nie ma w nim goryczy, pesymizmu. W tekstach również unika się wiedzy, która przerastałaby możliwości odbioru dziecka. Bajki dla dzieci to utwory wielowarstwowe i wielofunkcyjne – stanowią właściwą i pełną odpowiedź na wielorakie zapotrzebowanie literackie odbiorcy – dziecka[15].
Po bliższym omówieniu terminu bajka oraz charakterystyki gatunku należy również wspomnieć o funkcjach, jakie ona spełnia. Oto najczęstsze funkcje bajki podkreślane przez badaczy literackich:
· pouczenie ukryte pod alegorią akcji,
· alegoryczne opowiedzenie jakiejś sprawy,
· zalecanie pewnego sposobu postępowania wg analogii[16].
Z pedagogicznego punktu widzenia najważniejszymi funkcjami bajek i baśni w życiu dziecka są funkcje:
· informujące,
· pouczające,
· wyjaśniające,
...
elautkowska