Nr 9/2005 (70), Fundusze UE w bibliotekach – przegląd projektów. Badania, teorie, wizje
Przedmiotem niniejszej opinii są odpowiedzi na pytania i wątpliwości z zakresu prawa autorskiego powstające w związku z tworzeniem i funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych. Podstawowe pytania dotyczą tego, w jakim zakresie bibliotekarze mogą publikować elektronicznie i digitalizować utwory znajdujące się w zasobach bibliotek i na jakich zasadach mogą udostępniać te zasoby użytkownikom. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, zamawiająca opinię prawną, prosi o odpowiedzi na pytania zawarte w opinii.
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przystąpiła do realizacji projektu budowy Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Bibliotekę cyfrową tworzy konsorcjum składające się z pięciu bibliotek szkół wyższych regionu i 2 publicznych, z których każda udostępnia swoje zbiory do korzystania. Szkoły wyższe i biblioteki tworzące konsorcjum mają charakter publiczny. Celem podjętych przez konsorcjum działań jest m.in.:
· ułatwienie dostępu do wybranych publikacji — podręczników, skryptów, monografii naukowych,
· stworzenie cyfrowych kopii najcenniejszych dzieł,
· zapewnienie dostępu do czasopism w postaci elektronicznej — bez podnoszenia kosztów zakupu i utrzymania,
· udostępnienie on-line katalogów.
Umowa konsorcjum nie powołuje do życia nowego podmiotu prawa, a jedynie dotychczas istniejące podmioty (biblioteki) określają zasady wspólnej współpracy w zakresie tworzenia jednolitych zasad opracowywania zasobów oraz udostępniania zbiorów w formie cyfrowej.
Z przekazanych informacji wynika, iż biblioteka cyfrowa będzie się składać z następujących materiałów:
· kolekcji naukowo-dydaktycznej — zawierającej cyfrowe kopie podręczników, monografii, artykułów naukowych,
· kolekcji dziedzictwa kulturowego — zawierającej inkunabuły, starodruki, zbiory ikonograficzne i inne,
· kolekcji regionalnych — zawierającej ulotki, plakaty, zaproszenia, katalogi wystaw i targów, tekstów o regionie,
· muzykaliów — nut, partytur,
· map.
Pytanie 1: Na jakich dokumentach urzędowych muszę oprzeć swoje działania związane z budową biblioteki cyfrowej? Co będzie moją podstawą prawną?
Poniższe wyjaśnienia zostały przeprowadzone na gruncie przepisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (tekst jednolity Dz. U. nr 80, poz. 904 z 2000 r., ze zm.). Z punktu widzenia przedmiotu opinii najistotniejsze znaczenie ma właśnie przywołana ustawa. Obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych pochodzi z 1994 r., do chwili obecnej była kilkakrotnie zmieniana. Nowelizacja ustawy dokonana w 2004 r.[1] wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji odnoszących się do działalności bibliotek. Nie dokonując w tym miejscu szczegółowej oceny tych nowelizacji, należy wskazać, iż jednym z celów dokonywanych zmian było dostosowanie polskiego prawa autorskiego do wymogów unijnych. Niestety, nie zawsze cel ten został osiągnięty.
W lipcu 2001 r. uchwalono Ustawę o ochronie baz danych [2] (u.o.b.d.). Ustawa ta implementuje do polskiego porządku prawnego dyrektywę UE o ochronie baz danych [3]. Ustawa ta wprowadza nową, tzw. sui generis ochronę baz danych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pnkt. 1 u.o.b.d. baza danych oznacza zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów, zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagający istotnego nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji zawartości. Ochrona sui generis przysługuje bazom danych, które wymagają poniesienia istotnej inwestycji. Przewidziana poza ochroną autorsko-prawną (obejmującą tylko twórcze bazy danych) sui generis nowa ochrona baz danych ma coraz większe znaczenia dla zabezpieczenia interesów podmiotów tworzących różnego rodzaju zbiory, zestawienia, kompilacje. Zgodnie z art. 3 u.o.b.d. wypożyczanie baz danych nie stanowi pobierania danych lub wtórnego ich wykorzystania. Zatem wypożyczanie nie jest objęte sui generis prawem producenta bazy danych.
Z uwagi na okoliczność, iż rozważania z zakresu prawa autorskiego dotyczą bibliotek, celowe jest uczynienie odwołania do Ustawy o bibliotekach [4], szczególnie w aspekcie określenia charakteru bibliotek cyfrowych, udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy zbiory różnych materiałów udostępniane w systemie on-line (tzw. biblioteki cyfrowe) stanowią bibliotekę w rozumieniu tej ustawy. Odwołując się do definicji materiału bibliotecznego zawartej w art. 5 ust. o bibl., i definicji podstawowych zadań bibliotek, zawartej w art. 5 ust. o bibl., należy, tak jak czynią to J. Barta i R. Markiewicz, przyjąć, że zdigitalizowane wersje utworów stanowią materiał biblioteczny, a ich rozpowszechnianie przez Internet, on-line, jest formą udostępniania zbiorów [5]. Tym samym biblioteki cyfrowe stanowią biblioteki w rozumieniu Ustawy o bibliotekach; wszelkie przepisy szczególne dotyczące bibliotek tradycyjnych odpowiednio lub wprost będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych. Przesądza to o tym, że co do zasady np. przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych statujące licencje w zakresie dozwolonego użytku na rzecz bibliotek, będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych.
Czwartym aktem prawym, o którym należy wspomnieć w kontekście omawianej problematyki, jest Ustawa o szkolnictwie wyższym [6]. W szczególności należy zasygnalizować, iż obecnie obowiązująca ustawa nie zawiera regulacji dotyczących problematyki nabycia przez szkołę wyższą praw autorskich do prac magisterskich czy licencjackich przygotowanych przez studentów. Jednakże w jednym z przygotowanych projektów zmian tej ustawy przewidziano postanowienie, zgodnie z którym prawo pierwszeństwa opublikowania utworu — pracy dyplomowej studenta przysługiwałoby szkole. Projekt ustawy o szkolnictwie wyższym z dnia 21 kwietnia 2005 r. zawiera propozycję zmiany ustawy o prawie autorskim i dodanie art. 15 a o treści: Uczelni przysługuje pierwszeństwo opublikowania pracy dyplomowej studenta. Jeżeli uczelnia nie opublikowała pracy w ciągu 6 miesięcy od jej obrony, student, który ją przygotował, może ja opublikować, chyba że praca dyplomowa jest częścią utworu zbiorowego. Przepis ten nie został dotychczas uchwalony.
Pytanie 2: Jak się ma nasze polskie prawo autorskie do prawa obowiązującego w Europie, jakie są podobieństwa? Czy są planowane w najbliższym czasie dostosowania naszego prawa do wymogów UE?
W zakresie prawa autorskiego i praw pokrewnych uchwalono w Unii Europejskiej 9 dyrektyw. Dyrektywy są tego rodzaju aktami prawnymi, które służą harmonizacji ustawodawstwa krajowego, nie mają bezpośredniego zastosowania w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej [7], wymagają dopiero implementacji do wewnętrznych porządków prawnych. Implementacja może nastąpić poprzez wierne skopiowanie (“copy-out”) rozwiązania unijnego lub wprowadzenie jego odpowiednika (“re-expression”). Harmonizacja polskiego prawa z porządkiem prawnym Unii Europejskiej odbywa się przede wszystkim poprzez uchwalanie nowych (odrębnych) ustaw lub zmianę już istniejących przepisów. W prawie polskim implementacja dyrektyw była i jest dokonywana poprzez wprowadzenie zmian do Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Spośród kilku uchwalonych już dyrektyw z uwagi na przedmiot rozważań, dwie poniżej omówione dyrektywy mają istotne znaczenie.
Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich nr 92/100 z dnia 19 listopada 1992 r., dotycząca prawa najmu i użyczania oraz określonych praw pokrewnych w zakresie własności intelektualnej [8]. W związku ze wzrostem znaczenia, zarówno dla rozwoju gospodarczego, jak i kulturalnego takich form udostępniania utworów, jakimi są najem i użyczanie, konieczne było zharmonizowanie uregulowań zawartych w poszczególnych krajach członkowskich. Podkreślić należy, że omawiana dyrektywa odegrała bardzo istotną rolę. Po pierwsze, wprowadziła definicję pojęć: najem (rental) i użyczanie (lending). Po drugie, przesądziła, iż najem i użyczanie objęte są monopolem autorskim.
Zgodnie z art. 1 dyrektywy państwa członkowskie ustanawiają, z zastrzeżeniem art. 5, prawo zezwalania lub zakazywania najmu oraz użyczania oryginałów i egzemplarzy zwielokrotnienia utworów chronionych prawem autorskim oraz przedmiotów praw pokrewnych (artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów). W art. 5 dyrektywy (“Wyjątek od wyłącznego prawa publicznego użyczania”) przewidziano, iż poszczególne kraje członkowskie mogą ustanowić wyjątki od wyłącznego prawa użyczania, o ile twórcy otrzymają wynagrodzenie za takie użyczanie. Ponadto, na podstawie art. 5 ust. 3 krajom członkowskim przysługuje uprawnienie do zwolnienia określonych instytucji od obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Dyrektywa ta została implementowana do polskiego porządku prawnego. Polski ustawodawca nie zdecydował się na skorzystanie z uprawnienia przewidzianego w art. 5 ust. 3 dyrektywy.
Pytanie 3: Czy ustawodawca Polski będzie musiał z czasem wprowadzić odpłatność z tytułu publicznego wypożyczania dzieł?
Obecne uregulowanie zawarte w art. 28 pr. aut. — generalna nieodpłatna licencja dla bibliotek — jest niezgodne z prawem unijnym. Należy mieć zatem na uwadze, że w przyszłości tylko niektóre kategorie instytucji będą zwolnione od obowiązku zapłaty wynagrodzenia z tytułu użyczania (nieodpłatnego wypożyczania egzemplarzy). Wydaje się, że biblioteki szkół wyższych powinny zostać zaliczone przez ustawodawcę do kategorii instytucji zwolnionych od obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Zasadnym jest, aby przedstawiciele środowiska bibliotekarzy monitorowali na bieżąco prace nad nowelizacją ustawy.
Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 22 maja 2001 r. dotyczy problematyki prawa autorskiego i praw pokrewnych w ramach rynku wewnętrznego ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania tych praw w społeczeństwie informacyjnym. Dyrektywa reguluje kwestie związane z majątkowymi prawami autorskimi. Poza jej zakresem znajduje się problematyka autorskich praw osobistych. Dyrektywa harmonizuje tak ważne dla prawa autorskiego pojęcia, jak: prawo reprodukcji (zwielokrotniania), dystrybucji (wprowadzania do obrotu), publicznego rozpowszechniania, publicznego udostępniania. Także uregulowanie w zakresie wprowadzenia ochrony zabezpieczeń technicznych i informacji na służących zarządzaniu prawami ma decydujące znaczenie dla interpretacji treści prawa autorskiego, jak i skutecznego wykonywania tego prawa w środowisku globalnych sieci komputerowych.
Zauważyć należy, że postęp techniczny zasadniczo wpływa na prawo autorskie. Jak niejednokrotnie mogliśmy się o tym przekonać, historia prawa autorskiego to proces dostosowywania tego prawa do wymogów stawianych przez rozwój techniczny. Mamy więc do czynienia z ewolucją prawa autorskiego w digitalnym świecie, czego najlepszym przykładem jest dyrektywa dotycząca harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Nowe możliwości utrwalania, zwielokrotniania i rozpowszechniania utworów powodują konieczność zmian prawa autorskiego tak, by mogło ono spełniać swoją podstawową rolę — chronić interesy twórców, ale także użytkowników, całego społeczeństwa, aby nie zostało ono pozbawione dostępu do informacji, nauki i dorobku kultury.
Poza zawartym w art. 5 ust. 1 pkt “a” uregulowaniem odnoszącym się do sporządzania krótkotrwałych kopii dyrektywa wprowadza szereg fakultatywnych wyjątków od:
· prawa zwielokrotniania — art. 5 ust. 2 “a” — “e”. W tym w art. 5 ust. 2 “c” przewiduje możliwość wprowadzenia dozwolonego użytku na rzecz: publicznie dostępnych bibliotek, instytucji naukowych, archiwów, o ile dokonywane reprodukcje nie mają bezpośredniego lub pośredniego charakteru komercyjnego;
· prawa zwielokrotniania i prawa publicznego rozpowszechniania — art. 5 ust. 3 “a” — “o”. W tym w art. 5 ust. 3 “m” przewiduje możliwość wprowadzenia dozwolonego użytku na rzecz: publicznego rozpowszechniania i publicznego komunikowania, dla celów badań lub prywatnych studiów na rzecz indywidualnych osób.
Poszczególne kraje członkowskie mają zatem swobodę w ustanawianiu tych ograniczeń treści prawa, które podlegają jednak ocenie z punktu widzenia zasad ogólnych, takich samych (art. 5 ust. 4 dyrektywy), jak przyjęte w art. 9 ust. 2 konwencji berneńskiej. Szczegółowa analiza tej problematyki wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Wskazujemy, iż dokonując implementacji dyrektywy Polski, ustawodawca m.in. znowelizował przepis art. 28 ust. o pr. aut. Szczegółowo nowelizacja ta zostanie omówiona w pkt 6.2 i 6.3.
Celowe wydaje się wskazanie na pkt 40 preambuły dyrektywy, zgodnie z którym państwa członkowskie mogą wprowadzać wyjątki lub ograniczenia na rzecz niektórych organizacji nienastawionych na osiąganie zysku, takich jak biblioteki publiczne i inne podobne instytucje, na przykład archiwa. Jednakże te wyjątki powinny zostać ograniczone do określonych szczególnych przypadków objętych prawem do zwielokrotniania. Jak podkreślono w tym punkcie preambuły wskazane wyjątki nie powinny obejmować przypadków, gdy korzystanie pozostaje w związku z udostępnianiem utworów on-line. Nie przewidziano wprowadzenia dozwolonego użytku w zakresie rozpowszechniania utworów on-line.
W związku z masowym, niekontrolowanym kopiowaniem materiałów dostępnych w sieciach elektronicznych (tj. utworów, przedmiotów praw pokrewnych, bazy danych chronionej prawemsui generis), pojawił się problem adekwatnego zabezpieczenia interesów podmiotów praw wyłącznych przed tego typu działaniami. Uznano, że najskuteczniejszym rozwiązaniem będzie wykorzystanie nowoczesnych technologii, które będą ograniczały lub nawet wyłączały możliwości kopiowania dzieł dostępnych w elektronicznej formie (the answer to the machine is machine). Zauważmy jednak, że takie zabezpieczenia techniczne można było usunąć. Wtedy z kolei pojawił się problem kwalifikacji prawnej działalności polegającej na usuwaniu takich zabezpieczeń technicznych i konieczność wprowadzenia odpowiednich uregulowań w tym zakresie.
Art. 6 omawianej dyrektywy przewiduje, że państwa członkowskie Unii zapewnią odpowiednią ochronę przed czynnościami, które prowadzą do usuwania (obchodzenia) wszelkich skutecznych środków technicznych, mających na celu ochronę praw autorskich, praw pokrewnych isui generisprawa producenta bazy danych. Co do zasady usuwanie (obchodzenie) takich zabezpieczeń jest zabronione. Nadto dyrektywa nakłada na państwa członkowskie zobowiązania dotyczące ochrony informacji na temat zarządzania prawami autorskimi, pokrewnymi orazsui generisprawem producenta bazy danych (art. 7). Usuwanie takich informacji jest zabronione.
Także w odniesieniu do omówionej problematyki dokonano zmian prawa polskiego. Przyjęte w prawie polskim rozwiązanie budzi jednak istotne wątpliwości co do zgodności z prawem unijnym. Ponadto pragnę zasygnalizować, iż przygotowywana jest obecnie kolejna zmiana ustawy o prawie autorskim, której głównym celem jest implementacja ostatniej z uchwalonych w UE dyrektyw z zakresu prawa własności intelektualnej — dyrektywy w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej z 2004 r. (opubl. w OJ L 157, z dnia 30 kwietnia 2004 r.). Dyrektywa ta ma mniejsze znaczenie z punktu widzenia przedmiotu niniejszej opinii. Można także spodziewać się, iż w związku z podjętymi pracami nad kolejną nowelizacją zostaną usunięte — zmienione obowiązujące przepisy, które są niezgodne z prawem unijnym. Z uwagi na wstępny etap prac nad nowelizacją, trudno przewidzieć jej ostateczny kształt, nie mam też możliwości omówienia jej podstawowych rozwiązań. Sugeruję konieczność monitorowania na bieżąco prac nad nowelizacją ustawy.
Poniżej, w świetle uwag natury ogólnej udzielam odpowiedzi na szczegółowe pytania i wyjaśniam podstawowe problemy autorsko-prawne, jakie mogą powstać w związku z funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych. Nowy sposób udostępniania w ramach bibliotek cyfrowych utworów oraz przedmiotów praw pokrewnych rodzi wiele wątpliwości prawnych.
Art. 1 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (pr. aut.) określa, iżprzedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Jak wynika z treści przytoczonego przepisu wskazuje on cechy, jakie powinien spełniać “twór ducha ludzkiego”, aby można go było zakwalifikować jako “utwór” w rozumieniu ustawy. Wykazywać on musi zatem łącznie następujące cechy:
· być przejawem działalności twórczej,
· mieć indywidualny charakter.
Sformułowanie “przejaw działalności twórczej” oznacza, że sama myśl ludzka, choćby nawet oryginalna, nie wystarcza, by stała się przedmiotem ochrony prawnej. Konieczne jest, aby została ona uzewnętrzniona, przejawiona na zewnątrz w postaci ustalającej jej treść i formę. Istotne jest także, aby utwór był rezultatem działalności o charakterze kreacyjnym, przedstawiał subiektywnie nowy wytwór intelektu. Tę cechę utworu określa się jako “oryginalność” [9].
Kolejną przesłanką jest “indywidualny charakter utworu”. Podkreślić należy, że nie ma znaczenia jak silna i wyraĄna jest cecha osobistej twórczości. Indywidualność utworu należy oceniać dwojako. Możliwe jest traktowanie tej przesłankirestryktywnie, tak jak to czyni w literaturze A. Troller, domagający się od każdego utworu, by był w tym stopniu “wywołany” niepowtarzalną osobowością twórcy, że ma charakter statystycznie jednorazowy (niepowtarzalny). Weryfikacja tak rozumianego kryterium “indywidualnego charakteru” byłaby możliwa przez odwołanie się do koncepcji tzw. statystycznej jednorazowości sformułowanej przez M. Kummera. Chodzi tu o badanie, czy wcześniej takie dzieło powstało oraz czy jest statystycznie prawdopodobne wytworzenie go w przyszłości przez inną osobę. OdpowiedĄ negatywna na te dwa pytania przesądza o istnieniu indywidualności dzieła. Kryterium statystycznej jednorazowości nie wyklucza paralelnej twórczości w wyjątkowych sytuacjach. Stosując natomiast mniej rygorystyczne wymogi, można by było sprowadzić ocenę tej przesłanki do tego,czy dany rezultat działalności był, czy też nie, w pełni zdeterminowany przez opisywany przedmiot, założony cel (funkcję); innymi słowy — czy jest wynikiem pracy rutynowej, “szablonowej”, czy też takim, który jest możliwy do osiągnięcia przez osoby (specjalistów) podejmujących się tego samego zadania[10].
Literatura przedmiotu nie wypracowała jednolitego poglądu, jak należy rozumieć tę cechę. Należy wskazać, że stanowisko Sądu Najwyższego jest w tym zakresie dość liberalne. Zagadnienie “indywidualnego charakteru utworu” obrazują przykładowe orzeczenia:
· Istnienie w utworze cech indywidualnych twórczości zależne jest od tego, czy autor z elementów choćby powszechnie znanych lub przez autora poprzednio widzianych, potrafił stworzyć osobiste dzieło sztuki, czy też jego utwór jest tylko odtworzeniem istniejącego już kształtu artystycznego (orz. SN z 06.09.1937 r., 1K 651/37, OSP 1938, poz. 381);
· 1. Przedmiotem ochrony prawnej z mocy ustawy o prawie autorskim jest dzieło piśmiennictwa będące wypływem indywidualnej twórczości bez względu na jej zakres i wartość. 2. Kolekcja afiszów lub ogłoszeń, katalogi, rozkłady kolejowe, książki kucharskie, wzory, formularze — mogą być przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli ich forma opracowania, układ lub wyjaśnienia mają charakter samodzielny i indywidualny; jest to ochrona tzw. zewnętrznej oryginalności (orz. SN z 08.11.1932 r., 1K 1092/32, zb. OSN Karny 1933, nr 1, poz. 7).
Art. 1 ust. 2 pr. aut. precyzuje, że przedmiotem prawa autorskiego są w szczególności utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi, w tym utwory literackie, naukowe, publicystyczne, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, muzyczne i słowno-muzyczne, audiowizualne (...). Zastosowane w ustawie wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego. Ochrona jest przyznawana bez konieczności spełnienia jakichkolwiek formalności (np. dokonania zgłoszenia czy umieszczenia tzw. noty copyright). Zgodnie z art. 1 ust. 3 pr. aut. utwór chroniony jest od momentu ustalenia (nawet gdyby miał postać nieukończoną). Okoliczność, iż utwór nie został opublikowany, nie ma znaczenia dla przyznania ochrony. Także utwory niepublikowane, rękopisy podlegają ochronie. Ochroną objęty jest cały utwór (literacki w formie np. artykułu czy książki), jak i każdy fragment takiego utworu (rozdział, część, akapit), który ma charakter twórczy.
Co do zasady z punktu widzenia przyznania ochrony i ustalenia zasad korzystania z utworu nie ma znaczenia, czy dany utwór został utrwalony w formie cyfrowej (np. na CD, DVD), czy tradycyjnej (np. na papierze). Chociaż, o czym będzie mowa dalej, istotne konsekwencje prawne dla ustalenia zasad korzystania z utworu ma okoliczność, czy taki utwór został zabezpieczony przed kopiowaniem i/lub czy jest zaopatrzony w informacje służące zarządzaniu prawami. Odnosząc się do zawartości poszczególnych kolekcji — prawdopodobnej zawartości biblioteki (por. pkt II), należy wskazać, iż ochronie autorsko-prawnej będą podlegać m.in.: podręczniki, skrypty, raporty z badań, sprawozdania, materiały konferencyjne, plakaty, mapy, utwory muzyczne, gazety. Mając na uwadze liberalne stanowisko sądów odnośnie spełnienia przesłanki twórczości, niewykluczone jest objęcie ochroną autorsko-prawną także niektórych katalogów wystaw i targów.
Pytanie 4: Na jakich zasadach można publikować elektronicznie preprinty i postprinty?
· Pre-printy są to artykuły rozpowszechniane (publikowane) przed opublikowaniem w czasopiśmie, z reguły naukowym, przed uzyskaniem recenzji warunkujących opublikowanie w takim czasopiśmie.
· Post-printy są to artykuły ponownie publikowane po opublikowaniu w czasopiśmie (z reguły naukowym) i po uzyskaniu recenzji (mają znacznie większą wartość naukową, nie zawierają błędów). W wielu przypadkach zarówno pre-printy, jak i post-printy udostępniane są elektronicznie w bibliotekach uniwersyteckich w celach dydaktycznych.
Prawo autorskie nie różnicuje ochrony autorskiej w stosunku do pre-printów czy post-printów. Pewne ograniczenia rozpowszechniania pre-printów i post-printów mogą ewentualnie wynikać z umów zawartych przez autora z wydawcą. Jeżeli autor nie przeniósł praw autorskich w zakresie udostępniania on-line (rozpowszechniania w sieci) na wydawcę to może udzielić bibliotece licencji na rozpowszechnianie on-line. Gdyby natomiast przeniósł prawa na wydawcę, należy uzyskać zgodę wydawcy na rozpowszechnianie utworu on-line.
W bibliotece cyfrowej mogą być wykorzystywane bazy danych, np. bazy danych prostych informacji. Pojedyncze informacje jako takie nie podlegają ochronie autorsko-prawnej, ale ich wybór, układ lub zestawienie mogą być objęte ochroną.
Zgodnie z art. 3 pr. aut., bazy danych (zbiory, zestawienia) mogą być przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały (np. proste informacje, akty normatywne), o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma charakter twórczy. Ochrona przyznawana bazom danych na gruncie prawa autorskiego obejmuje tylko specyficzny — twórczy wybór, układ, zestawienie poszczególnych jej elementów. Zwielokrotnienie całej bazy danych czy też jej rozpowszechnianie wymaga zgody twórcy. Prawo autorskie natomiast nie zapobiega przejmowaniu zawartości, która może być następnie wykorzystywana w “innym” zmienionym układzie lub zestawieniu. Należy jednak pamiętać o dodatkowej ochronie baz danych tzw. sui generis przewidzianej w Ustawie o ochronie baz danych.
Jeżeli na zawartość bazy danych składają się chronione prawem autorskim materiały, to ich wykorzystanie, o ile nie odbywa się w ramach dozwolonego użytku, wymaga zgody podmiotu praw autorskich. Zauważmy jednak, że charakteru twórczego nie będą posiadały takie bazy danych, w których:
· dobór materiałów ma charakter wyczerpujący lub jest zdeterminowany celem zbioru (np. książki telefoniczne, wykaz cen);
· zestawienie ma charakter standardowy, np. oparte jest na kryterium alfabetycznym, chronologicznym.
Pytanie 5: Czy wolno korzystać z bazy danych na zasadzie cytatu?
Bazy danych spełniające cechy utworu mogą być wykorzystywane na zasadzie prawa cytatu. Można zatem fragmenty bazy danych przytaczać w innych utworach w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości (art. 29 pr. aut.). Korzystanie z utworu w granicach dozwolonego użytku wymaga wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz podania Ąródła. Podanie twórcy i Ąródła powinno uwzględniać istniejące możliwości (art. 34 pr. aut.).
W niniejszym punkcie chciałabym tylko zasygnalizować, iż zgodnie z art. 4 pr. aut. nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
1. akty normatywne i ich urzędowe projekty (np. akty prawne opublikowane w Dzienniku Ustaw),
2. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
3. opublikowane opisy patentowe i ochronne,
4. proste informacje handlowe.
...
Iwa.4