Internet w bibliotece szkolnej.doc

Mariusz Widz
nauczyciel Publicznego Gimnazjum im. Jana Pawła II
w Janowie Lubelskim

Rola Internetu
w bibliotece szkolnej

SPIS TREŚCI

WSTĘP 3
NOWOCZESNE BIBLIOTEKARSTWO SZKOLNE 5
1. Zmiany w środowisku bibliotek w związku z rozwojem technologii 5
2. Komputeryzacja bibliotek szkolnych. 6
3. Charakterystyka wybranych programów do obsługi biblioteki szkolnej. 10
4. Serwisy internetowe dla bibliotekarzy szkolnych 19
5. Strona WWW biblioteki szkolnej 28
6. Lekcje biblioteczne z wykorzystaniem zasobów centrum multimedialnego oraz Internetu 35
SPIS ILUSTRACJI: 55
BIBLIOGRAFIA 70


WSTĘP

Kiedy obejmowałem urząd prezydenta, jedynie eksperci od fizyki słyszeli o terminie World Wide Web. Teraz nawet mój kot ma swoją stronę.
Bill Clinton, 1996r.

Już ponad 5000 lat – od czasu największego wynalazku Sumerów - trwa „pisana” historia ludzkości. Słowo pisane - a więc popularna, papierowa książka - stało się nieodłącznym elementem kultury, towarzyszy człowiekowi od niemal pierwszych chwil jego życia i nikogo ten fakt nie dziwi. Człowiek jednak, jeszcze kilkanaście lat temu nie był w stanie wyobrazić sobie, że wiele książek można zmieścić na jednym krążku o średnicy 120 mm i grubości 2 mm (CD) albo, że będzie można dotrzeć do poszukiwanego źródła w kilka sekund bez wychodzenia z domu przy pomocy kabla z łączem sieciowym.
Czy można zatem powiedzieć, że homo sapiens zawsze potrafił przewidzieć to, co może wydarzyć się jutro, pojutrze? Czy potrafił on przewidzieć procesy i przeobrażenia dokonujące się w jego otoczeniu?
W dzisiejszych czasach obserwuje się bardzo dynamiczne zmiany.
Niemal codziennie stajemy się świadkami nowych odkryć w różnych dziedzinach życia: informatyce, medycynie, technice, astronomii, itd. Postęp naukowy powoduje, że człowiek dostaje nowe, coraz bardziej udoskonalone produkty i narzędzia, których znaczenia a często także wyglądu nawet sobie nie wyobrażał. Można zadać pytanie: Jak rozwój nowoczesnych technologii wpłynie na losy kolejnych pokoleń? W jakim kierunku będą się one rozwijały, jak będą przez człowieka wykorzystywane?
Obecnie nie można zakwestionować ogromnej roli, jaką pełni Internet w życiu codziennym człowieka. Od kiedy stał się ogólnodostępny, nie jest już tylko narzędziem w pracy czy źródłem publikacji naukowych, ale także forum nawiązywania kontaktów interpersonalnych: począwszy od zawodowych, skończywszy na czysto towarzyskich. Ponieważ dominuje on niemal we wszystkich dziedzinach życia człowieka, nie mogło zabraknąć go także w bibliotece szkolnej. Biblioteka, jako źródło dostępu do informacji, również powinna sprostać wymogom współczesnych czasów, w tym zmierzyć się z nowym źródłem informacji– siecią WWW. Tak więc konieczna stała się adaptacja nowoczesnych technologii, wykorzystanie nowinek technicznych, informatycznych i informacyjnych
w takim stopniu, aby spełnić m.in. oczekiwania współczesnych użytkowników.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie nowoczesnej biblioteki szkolnej, wpływu zmian technologicznych na sposób świadczenia usług oraz kompetencje bibliotekarza, a w szczególności roli Internetu we współczesnej bibliotece szkolnej.
Tematyce pracy poświęcono już wiele uwagi, literatura obejmuje liczne źródła tradycyjne, jak również elektroniczne. Niezwykle użyteczne w przygotowaniu niniejszej pracy były publikacje autorstwa D. Artemiuk-Sołkiewicz i T. Piskorskiej, H. Batorowskiej i B. Kamińskiej-Czubała, M. Chudzińskiej, S.D. Kotuły, B. Staniów, B. Tomkiewicz czy A. Węglarz, dotyczące komputeryzacji i unowocześnienia biblioteki szkolnej, jej roli we współczesnych czasach. Istotne dla tematu okazały się też publikacje dotyczące wykorzystania i roli Internetu autorstwa B. Boryczki, W. Wolańskiej, E. Maleszy, S. Skórki oraz B. Staniów. Ciekawych inspiracji dostarczyły artykuły z miesięczników Biuletyn EBiB i Biblioteka w Szkole oraz publikacje dostępne w tematycznych serwisach adresowanych do nauczycieli-bibliotekarzy, np. Elektroniczna Biblioteka, Pedagogiczna SBP, serwis informacyjny Ośrodka Edukacji Informatyczneji Zastosowań Komputerów w Warszawie, serwis awans.net, serwis Poradnik Bibliotekarza, strona biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu czy Biblioteki Publicznej w Olsztynie, i inne.
Wiele praktycznych informacji dotyczących możliwości wykorzystania Internetu wynika z moich własnych doświadczeń, ponieważ na co dzień korzystam z Sieci w procesach dydaktycznych w szkole oraz w procesach informacyjno-bibliotecznych.
Niniejsza praca składa się z dwu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiona została wizja nowoczesnej biblioteki szkolnej, podyktowana rozwojem technologii informatycznych i informacyjnych, a także koniecznością dostosowania się współczesnej biblioteki do wymogów czasu poprzez jej komputeryzację, wybór odpowiedniego oprogramowania bibliotecznego, poprzez wykorzystanie Internetu w pracy bibliotekarza oraz celową edukację medialną, obejmującą zarówno uczniów, jak i nauczycieli.
Rozdział II poświęcony jest analizie badań własnych za pomocą autorskiego kwestionariusza ankiety pt. Wykorzystanie Internetu oraz centrum multimedialnego przy bibliotece szkolnej, skierowanej do uczniów Publicznego Gimnazjum im. Jana Pawła II w Janowie Lubelskim. Celem badania było poznanie preferencji oraz sposobów wykorzystania przez uczniów Internetu oraz zasobów centrum multimedialnego, częstotliwości korzystania z Internetu, celowości dostępu do Internetu, najczęściej odwiedzanych stron i portali, miejsc z dostępem do sieci i trudności związanych z „surfowaniem” po jego zasobach. Pytania dotyczyły też sposobów wykorzystania znajdujących się w centrum multimedialnym stanowisk komputerowych i Internetu, wykorzystywanych aplikacji, wyposażenia pracowni oraz roli nauczyciela – bibliotekarza. Wyniki badań potwierdzają, że Internet jest narzędziem powszechnie wykorzystywanym przez młodzież, co stanowi ostateczny argument przemawiający za koniecznością transformacji bibliotekarstwa szkolnego z wykorzystaniem technologii informacyjnych.
 
NOWOCZESNE BIBLIOTEKARSTWO SZKOLNE

1. Zmiany w środowisku bibliotek w związku z rozwojem technologii

W obecnych czasach dokonuje się ogromny postęp w dziedzinie informacji i technologii informacyjnych. Jeszcze niedawno trudno było sobie wyobrazić, że możliwa jest tak szybka wymiana informacji, danych, że możliwy jest kontakt z osobami odległymi o tysiące kilometrów w tak błyskawicznym czasie. Odległość, czas czy miejsce nie są już problemem we wzajemnym komunikowaniu się.
Jeszcze kilka, kilkadziesiąt lat temu nikt chyba nie spodziewał się, że światowa sieć internetowa będzie odgrywać tak ważną rolę w życiu człowieka. Trudno przewidzieć, jakie będą dalsze losy ludzkości w obliczu tak szybkich zmian, których tempo ciągle rośnie. Dziś WWW jest niemal wszędzie, komunikacja nie stanowi żadnego problemu. Technologie informatyczne i informacyjne stwarzają ogromne możliwości dla różnych dziedzin życia i działalności człowieka. Wielkie znaczenie mają techniki przekazu multimedialnego, zgromadzone w Sieci, zawierające nie tylko tekst, ale także grafikę, dźwięki, video, animację, często łączone ze sobą w perfekcyjny sposób, będące uderzającym środkiem wyrazu, źródłem wiedzy i informacji, narzędziem do ich prezentacji. Natomiast komputer pozwala na szybką obróbkę danych, wyszukiwanie i gromadzenie ogromnej ilości informacji.
Zmienia się także oblicze książki: przy obecnym tempie i możliwościach, jakie daje rozwój informatyki i technologii informacyjnych, precyzyjnych technologiach skanowania, przechowywania, inteligentnego wyszukiwania informacji, powszechnym i tanim dostępie do informacji w sieci, jakości prezentacji na nowoczesnych superekranach, powstają nowoczesne e-booki i audio-booki, czyli książki elektroniczne. Coraz większą popularność zdobywają cyfrowe biblioteki, umożliwiające udostępnianie książek, także audio-booków, dokumentów, map, grafiki czy zdjęć w sieci internetowej w formie elektronicznej.

Rysunek 1. Czytnik e-booków, umożliwiający czytanie elektronicznych książek, gazet, komiksów, itp. Źródło: http://audiobooki.net.pl/czytnik-ebook/, lipiec 2009
Przemiany cywilizacyjne nie omijają także szkoły. Rozwój technologii informacyjnej spowodował, że książka przestała być dla ucznia, studenta czy nauczyciela jedynym źródłem informacji. Coraz częściej wykorzystują oni w pracy multimedia oraz sieć globalną - Internet. Założenia reformy edukacji zmieniają formy pracy z uczniem. Nauczanie z encyklopedycznego staje się generatywnym. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych wskazuje, że jedną z podstawowych umiejętności ucznia ma być sprawne posługiwanie się nowoczesnymi technologiami informacyjno – komunikacyjnymi . Ministerstwo Edukacji Narodowej określa, iż ważnym zadaniem szkoły (...) jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, z zastosowaniem technologii informacyjno – komunikacyjnych, na zajęciach różnych przedmiotów. Realizację powyższych celów powinna wspomagać dobrze wyposażona biblioteka szkolna, dysponująca aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i w postaci zasobów multimedialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpracować z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniów do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji .

2. Komputeryzacja bibliotek szkolnych.

Wobec zaleceń Ministerstwa Edukacji Narodowej o konieczności przygotowania uczniów do życia w globalnym społeczeństwie informacji, usprawnienia komunikacji w systemie oświaty oraz podjęcia działań inicjujących dalszy rozwój edukacji informatycznej (w szczególności upowszechnienia Internetu) rozpoczął się proces „komputeryzacji” poprzez wyposażenie szkolnych pracowni internetowych. Od kwietnia 2001 roku firma Intel przy wsparciu firmy Microsoft uruchomiła program „Nauczanie ku Przyszłości” (Teach to the Future). Program jest już realizowany między innymi w Niemczech, Francji i Anglii. Głównym założeniem tego projektu jest wielka promocja wprowadzania technologii informacji i komunikacji do szeroko rozumianej praktyki szkolnej oraz pokazanie odpowiednio dobranych, aktywnych metod nauczania. Program skierowany jest do nauczycieli, którzy chcieliby wzbogacić swoje metody nauczania, uczyć lepiej i efektywniej przy wykorzystaniu najnowocześniejszych technologii komputerowych. Program ten zyskał poparcie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, które w wystosowanym wraz z firmą Intel liście intencyjnym uznało program jako formę doskonalenia i kształcenia nauczycieli, deklarując wsparcie dla jego realizacji .

Biblioteka szkolna zawsze spełniała ważną rolę w przygotowaniu uczniów do poszukiwania literatury, informacji, zachęcała do czytania poprzez różnorodne formy popularyzacji czytelnictwa takie jak wystawy, konkursy, imprezy literackie, wieczory autorskie. Wypożyczanie książek, gromadzenie księgozbioru, opracowywanie go i katalogowanie, prowadzenie lekcji bibliotecznych, analiza czytelnictwa, popularyzacja książki nie wystarczają już dziś do pełnej realizacji założeń nowoczesnej dydaktyki. Tradycyjna funkcja biblioteki ulega pod wypływem zmian metod, form i środków znacznemu rozszerzeniu się o najważniejszą funkcję: przygotowanie do korzystania z informacji. Wykorzystywanie w procesie dydaktycznym nowoczesnych środków dydaktycznych w połączeniu z tradycyjnymi metodami, formami organizacyjnymi i środkami kształcenia - tzw. kształcenie multimedialne - ma bezpośredni wpływ na model współczesnej biblioteki. Przestała być ona tylko wypożyczalnią książek, a przekształciła się w pracownię szkolną - miejsce najbardziej aktywnej i twórczej, indywidualnej i grupowej pracy uczniów . W zreformowanej szkole biblioteka ma pełnić rolę pracowni ogólnoprzedmiotowej, której zasady funkcjonowania oraz zadania należy ująć w statucie każdej szkoły. Stworzenie warunków do prawidłowego i efektywnego funkcjonowania takiego modelu biblioteki to ważna sprawa, gdyż tylko w nowoczesnym, dydaktycznym centrum informacyjnym uczeń chciałby spędzać większość czasu szkolnego nad samodzielną nauką szkolną i pogłębianiem zainteresowań .
Komputeryzacja bibliotek stała się koniecznością, powstał nawet szeregdokumentów, np. rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r., Manifest Bibliotek Szkolnych IFLA i UNESCO czy plan działań e-Europe+, jako inicjatywa Komisji Europejskiej mająca na celu przyspieszenia działań na rzecz transformacji społeczeństwa obecnego w społeczeństwo informacyjne o charakterze globalnym. Potencjalne korzyści komputeryzacji bibliotek szkolnych można podzielić na dwie grupy: korzyści użytkowe i wychowawcze dla uczniów i nauczycieli oraz korzyści użytkowe dla bibliotekarza .
W dalszej części pracy zostaną one szerzej przedstawione i omówione.
Mimo że pionierskie lata komputeryzacji już minęły, wciąż widoczne są trudności programu wyposażania bibliotek szkolnych w centra informacji multimedialnej. Otóż nadal problemem jest wyposażenie biblioteki w odpowiedni komputerowy system biblioteczny oraz odpowiednią jego ilość. Trzeba pamiętać, że oprogramowanie biblioteczne nie tylko usprawnia działalność biblioteki, lecz także pełni w szkole istotną funkcję edukacyjną – uczy korzystać ze zautomatyzowanych katalogów, stwarza szerokie możliwości dla pracy z uczniem.
Aby biblioteka szkolna mogła pełnić swoją nowoczesną funkcję, powinna być odpowiednio wyposażona, właściwie zorganizowana. Powinna stać się alternatywą dla ciągle umacniającej się pozycji telewizji, Internetu, być wrażliwą na szybko postępujące przemiany i reagować na potrzeby środowiska, stać się miejscem przyjaznym dla ucznia. Konieczna jest adaptacja nowoczesnych technologii cyfrowych, formatów, wykorzystanie nowych metod prezentacji i udostępniania zbiorów, odpowiedniego sprzętu, promocja Internetu jako narzędzia w procesie dydaktycznym, umożliwiającego szeroki dostęp do zewnętrznych źródeł informacji. Taka biblioteka powinna łączyć szereg technologii pochodzących z różnych źródeł, (...)powinna ona integrować dostęp do wszystkich rodzajów zasobów, używając różnorodnych technologii ze świata biblioteki cyfrowej i stosując je do różnorodnych mediów .
Trwa proces transformacji bibliotek ze zorientowanych na zbiory,
ku - zorientowanym na dostęp. Wirtualne zasoby sieciowe stały się osiągalne i możliwe do wykorzystania przez 24 godziny na dobę i przez 7 dni w tygodniu – zarówno przez bibliotekarzy, jak i użytkowników bibliotek. Dzięki Internetowi czytelnik może – nie wychodząc z domu, przed ekranem komputera przeglądać katalogi, zamówić dostępną książkę, odebrać ją w dowolnym terminie czy wręcz przeczytać z poziomu ekranu monitora w jednym z ogólnodostępnych formatów zapisu. Procesy zachodzące w obecnych bibliotekach powodują konieczność przeprowadzania reorganizacji w samych bibliotekach, jak również ustawicznego doskonalenia kwalifikacji zawodowych przez ich personel . Bibliotekarze szkolni powinni spełniać trzy nachodzące na siebie funkcje: specjalisty od informacji, nauczyciela oraz konsultanta oświaty. Bibliotekarz szkolny – specjalista medialny ma wykonywać te funkcje poprzez pomoc uczniom przy wyszukiwaniu i zrozumieniu informacji, szkolenie nauczycieli o materiałach i technologiach dydaktycznych oraz poprzez porady w planowaniu programu nauczania .
Należy zwrócić uwagę na fakt, że istotnym zadaniem współczesnego bibliotekarza jest odpowiednie przygotowanie użytkowników nowoczesnej biblioteki, czyli uczniów oraz nauczycieli do samodzielnego i efektywnego korzystania z najnowszych technologii, przełamywanie barier i niechęci do „nowinek” z dziedziny informatyki i komunikacji – zwłaszcza u starszych nauczycieli. Konieczne wydają się odpowiednio przygotowane szkolenia, kursy przygotowujące do dalszego samokształcenia. Stąd wypływają korzyści użytkowe nowoczesnej biblioteki: dzięki temu uczniowie będą mogli efektywnie rozwijać i wykorzystać swoje umiejętności, rozwijać zainteresowania i pozyskiwać wiedzę, nauczyciele zaś mogą wzbogacić swój warsztat, mają możliwość prowadzenia ciekawych lekcji bibliotecznych z wykorzystaniem zgromadzonych technologii oraz dostępu do globalnej sieci.
Biblioteka szkolna staje się obecnie pracownią ogólnoprzedmiotową, swoistym centrum multimedialnym. W tzw. modelu angloamerykańskim, wprowadzonym we współczesnym bibliotekarstwie szkolnym, bibliotekę określa się jako media centre lub school library media centre . Dziś dla wielu osób centrum multimedialne przy szkolnej bibliotece, zwane też Szkolnym Centrum Informacji (SCI) to w zasadzie tradycyjna biblioteka, gromadząca książki i czasopisma, do której dokłada się zbiory multimedialne, a więc płyty DVD, CD, kasety VHS, wraz z odpowiednim sprzętem do ich odczytu. Dodatkowo sytuuje się w niej kilka komputerów z dostępem do Internetu, w tym jeden dla bibliotekarza z popularnym programem typu MOL, LIBRA czy innym. Jak uważa S. Kotuła wielokrotnie to, co nazywa się buńczucznie SCI, jest tak naprawdę mediateką. Tworzenie takich centrów informacji na poziomie kupna odtwarzacza DVD, skanera, drukarki oraz kilku komputerów powinno być tylko wstępem. Częstokroć pomija się możliwości płynące z posiadania najzwyklejszego projektora multimedialnego, dzięki któremu znacznie rozszerza się pole manewru dla bibliotekarza: pokazując na powierzchni kilku metrów kwadratowych zawartość ekranu monitora komputerowego, umożliwia się prowadzenie zajęć w o wiele ciekawszej formie. Zgromadzonym uczniom można zademonstrować sposoby wyszukiwania informacji w Internecie, różne wyszukiwarki, tworzenie kwerend, źródła informacji, np. biblioteki cyfrowe, serwisy on-line, czasopisma elektroniczne, wszelkie bazy danych, itd.
Aby biblioteka szkolna stała się nowoczesną i w pełni realizowała założenia reformy edukacji, niezbędne jest zaopatrzenie jej w nowoczesny sprzęt: komputery, urządzenia peryferyjne (drukarki, skanery, czytniki kodów, kopiarki, projektory multimedialne), oprogramowanie – w tym specjalistyczne aplikacje biblioteczne (np. MOL, Libra, Sowa, Mak), odpowiednie łącze internetowe. Wybór odpowiedniego sprzętu z całej gamy dostępnych na rynku – wbrew pozorom, wcale nie jest łatwy, wymaga wiele pracy, przeobrażeń - także w mentalności środowiska szkolnego, dla którego biblioteka jest kojarzona tylko i wyłącznie z wypożyczalnią książek . Odpowiednia liczba stanowisk komputerowych, oczywiście na miarę możliwości lokalowych i finansowych, powinna spełniać oczekiwania klienta – ucznia szkoły oraz biblioteki, także w kwestii ich kompatybilności z przewidzianymi urządzeniami i oprogramowaniem, odpowiednią pojemnością dysków, parametrami procesorów. Jest to bardzo ważne dla bezawaryjnego działania centrum multimedialnego w przyszłości.
Przekształcając bibliotekę w multimedialne centrum pokonać należy wiele trudności natury technicznej. Pierwszą jest odpowiednia adaptacja pomieszczeń, przystosowanie ich do nowych zadań i funkcji, których dotąd biblioteka nie pełniła. Powinien to być zespół pracowni, wzajemnie ze sobą powiązanych, w żadnym wypadku jedno pomieszczenie „wspólne”. Według Hanny Batorowskiej i Barbary Kamińskiej-Czubała w kompleksie takim powinny znaleźć miejsce następujące pracownie i pomieszczenia: wypożyczalnia skomputeryzowanej biblioteki szkolnej wyposażona w terminale zapewniające dostęp do katalogów i kartotek komputerowych, komputerowe stanowisko dla bibliotekarza, tradycyjne katalogi i kartoteki oraz podręczny księgozbiór informacyjny, a także urządzenia kserograficzne, czytelnia biblioteki posiadająca (...) odpowiednią ilość miejsc i (...) stanowisk komputerowych, spełniająca w razie potrzeby funkcje pracowni dydaktycznej. Tu także może być wydzielone miejsce dla pedagoga szkolnego pełniącego funkcje specjalisty od pracy umysłowej, magazyn Centrum zawierający zbiory tradycyjne i specjalne, w tym multimedialne, pracownia gromadzenia, opracowania i konserwacji zbiorów będąca zarazem pokojem służbowym dla bibliotekarza, pracownia multimedialna wyposażona w minimum 4 stanowiska komputerowe, pracownia komputerowa wyposażona w 10 - 16 stanowisk komputerowych, sala do prezentacji multimedialnych, będąca też salą widowiskową, konferencyjną i dydaktyczną, wyposażona w telewizor, magnetowid, projektor multimedialny, itp. Dodatkowo: wideoteka i fonoteka, sekretariat Centrum Informacji, kawiarenka internetowa, księgarenka szkolna . Niestety, barierą na drodze tego typu przeobrażeń są ciągle względy finansowe szkół a także widoczna niechęć części środowiska nauczycielskiego do najnowszych osiągnięć technicznych i komunikacyjnych.

3. Charakterystyka wybranych programów do obsługi biblioteki szkolnej

Wybór i zakup odpowiedniego dla obsługi biblioteki oprogramowania, począwszy od systemu operacyjnego, skończywszy na aplikacji do kompleksowej obsługi biblioteki również nie jest sprawą łatwą. Musi ono przede wszystkim być dosyć rozbudowane, aby wykonać wszystkie niezbędne czynności w pracy biblioteki, ale jednocześnie proste w obsłudze, aby skutecznie wspomagało pracę bibliotekarza, zamiast być kolejną przeszkodą do pokonania. Wybierając oprogramowanie, warto sugerować się pozycją i popularnością na rynku (liczba instalacji, zakupionych licencji), obsługą bibliotecznych standardów i norm, wymaganiami systemowymi komputerów biblioteki, pracą w środowisku sieciowym, dostępnością pomocy i serwisu, możliwością aktualizacji, brzmieniem licencji (wielostanowiskowa, jednostanowiskowa). Niewątpliwie, istotna jest cena programu i każdorazowej aktualizacji (licencji), część z nich jest bezpłatna (np. MATEUSZ, KOHA).
Zwrócić należy uwagę, że dostępne są różnego rodzaju darmowe pakiety biurowe i aplikacje, które można pobrać z Internetu, a które to pozwalają obniżyć koszty wyposażania komputerów w oprogramowanie, a ich części składowe, jak np. Impress (pol. Prezentacja) pakietu Open Office (http://www.openoffice.pl), dają możliwość tworzenia prezentacji multimedialnych i w tej postaci realizowania chociażby lekcji bibliotecznej. Można znaleźć w sieci mnóstwo programów na licencji GNU – Powszechnej Licencji Publicznej, pozwalających na nieodpłatne użytkowanie, począwszy od systemów operacyjnych, poprzez pakiety biurowe, programy graficzne, multimedialne i inne, które nie odbiegają standardami i funkcjonalnością od swoich komercyjnych odpowiedników .
Obecnie na rynku istnieje wiele profesjonalnych programów przeznaczonych przede wszystkim do obsługi bibliotek szkolnych np.: MOL, MAK, SOWA, CO-LIBER, CUADRA STAR, LECH-BMS, PROLIB, WINLIB , MATEUSZ, KOHA, PATRON, MATEUSZ, MINILIB, BIBLIOTEKA PROGMAN, BIBLOS, CO-LIBER, BIBLIOTEKARZ, KO-BI, WEB LIS, ALEPH, VIRTUA . Umożliwiają one ewidencję zasobów biblioteki (książki, czasopisma, artykuły, itp.), ewidencję wypożyczeń oraz zamówień, rejestrację i ewidencję użytkowników, odpowiednie wyszukiwarki w obszarze zasobów, wspomagające obliczenia statystyczne i finansowe, obsługę kodów kreskowych, prowadzenie skontrum, kontrolę terminów zwrotów książek a także skanowanie i dołączanie skopiowanych dokumentów do zasobów . Ponieważ celem pracy nie jest prezentacja wszystkich systemów bibliotecznych, scharakteryzowano wybrane przykłady programów dostępnych na rynku ułatwiających pracę bibliotekarza i usprawniających pracę współczesnej biblioteki szkolnej.
Do najpopularniejszych systemów w bibliotekach szkolnych należą: MOL, MAK, SOWA, PROLIB oraz LIBRA .
Przykładowo Program MOL, znany w wersji 2000+ oraz nowszej - MOL Optivum, służy do kompleksowej obsługi biblioteki szkolnej. Jak zapewniają producenci , pozwala on na szybszą, łatwiejszą i wydajniejszą pracę bibliotekarza. Każdy nowy nabytek bibloteczny wystarczy wpisać tylko raz, a jego karta znajdzie się natychmiast we wszystkich katalogach komputerowych biblioteki. MOL pozwala na szybsze sporządzanie opisów bibliograficznych, zawarte w nim mechanizmy usprawniają budowę katalogu dzięki możliwości pobierania opisów bibliograficznych z internetowej bazy Biblioteki Narodowej oraz wbudowanej liści haseł przedmiotowych i autorów. Program może także uzupełnić szkolną witrynę WWW o pełny dostęp do katalogu biblioteki, gdzie czytelnik może m.in. podglądać własne konto wypożyczeń, pełny opis katalogowy, uzyskać informacje
o niewypożyczonych aktualnie egzemplarzach interesującej go książki, skorzystać z opublikowanych na różne okazje przez nauczyciela - bibliotekarza zestawień bibliograficznych .

Rysunek 2. Wygląd interfejsu modułu MOL WWW (rys. pochodzi ze strony Biuletynu Informacyjnego VULCAN http://www.vulcan.edu.pl/biuletyn/bi32/06mol_po_nowemu.html)

Rysunek 3. Wygląd interfejsu modułu MOL WWW (rys. pochodzi ze strony Biuletynu Informacyjnego VULCAN. Tryb dostępu: http://www.vulcan.edu.pl/biuletyn/bi32/06mol_po_nowemu.html)
W ten sposób katalog biblioteczny dostępny jest dla użytkownika nie tylko z poziomu komputera szkolnej sieci, ale także z zewnątrz szkoły. Moduł MOL WWW można łatwo wkomponować w witrynę internetową szkoły, dobierając m.in. dowodną kolorystykę i wygląd czcionek .

Rysunek 4. Interfejs katalogu biblioteki programu MOL 2000+ (rys. pochodzi ze strony Biuletynu Informacyjnego VULCAN. Tryb dostępu: http://www.vulcan.edu.pl/biuletyn/bi32/06mol_po_nowemu.html, lipiec 2009)

Bardzo dużym ułatwieniem w pracy bibliotekarza jest możliwość wykorzystania naklejek z kodami kreskowymi – pod warunkiem posiadania odpowiedniego skanera – czytnika takich kodów. W ten sposób znacznie przyspiesza się i ułatwia ewidencję wypożyczeń i zwrotów, skanując kod naklejony na książce .
Bazę danych programu MOL stanowią dane katalogowe księgozbioru, słownik haseł wzorcowych, kartoteka zagadnieniowa (dane bibliograficzne), katalog i karty akcesji czasopism, księgi inwentarzowe, rejestr ubytków, rejestr czytelników, ewidencja wypożyczeń i rejestr danych statystycznych. Możliwe jest prowadzenie wielu odrębnych ksiąg inwentarzowych wraz z rejestrami ubytków, dla różnych rodzajów zbiorów oraz szkół, bowiem program może być stosowany przez jedną szkołę, jak i zespół szkół. Opracowanie zbiorów odbywa się zgodnie z normą PN-82/N-01152. Dzięki sieci internetowej można importować gotowe opisy bibliograficzne z bazy Biblioteki Narodowej bądź innych baz (zapisanych w formacie MARC 21 oraz MARC-BN), uzupełniając o informacje specyficzne dla biblioteki, modyfikować opisy już istniejące lub tworzyć samodzielnie cały opis. Opisy automatycznie są uzupełniane o obowiązujące znaki umowne, istnieje też możliwość zbiorowego opracowania lub modyfikowania opisów wielu egzemplarzy tej samej pozycji.

Rysunek 5. Interfejs programu MOL 2000+ i przykładowy opis bibliograficzny (rys. pochodzi ze strony Biuletynu Informacyjnego VULCAN http://www.vulcan.edu.pl/biuletyn/bi32/06mol_po_nowemu.html,
lipiec 2009)

Rysunek 6. Interfejs programu MOL 2000+ przedstawiający katalog przedmiotowy z odsyłaczami(rys. pochodzi ze strony Biuletynu Informacyjnego VULCAN http://www.vulcan.edu.pl/biuletyn/bi32/06mol_po_nowemu.html, lipiec 2009)
W nowszej wersji programu MOL pojawił się też nowy, łatwiejszy sposób opracowywania książek wielotomowych. Można sporządzić jeden opis bibliograficzny całości wydawnictwa wielotomowego, posługując się metodą opisu na jednym poziomie. Jest to szczególnie przydatne do opracowywania książek wielotomowych o tytułach niewyróżniających, np. encyklopedii, słowników. W wyniku tego otrzymuje się znacznie bardziej przejrzysty katalog, wolny od zbędnych opisów bibliograficznych poszczególnych tomów .
Automatycznie odbywa się też tworzenie odpowiednich zapisów we właściwych księgach inwentarzowych oraz powielanie opisów w odpowiednich katalogach zawartych w programie. Przeszukiwanie księgozbioru odbywa się na podstawie dowolnego fragmentu opisu bibliograficznego, hasła głównego (katalog alfabetyczny), tytułu (katalog tytułowy), słów kluczowych (katalog przedmiotowy), symbolu UKD, typów dokumentów czy roku wydania. W ten sposób bardzo usprawnia się wyszukiwanie potrzebnych pozycji, można je ograniczyć, np. tylko określonych typów dokumentów (np. czasopism, dokumentów elektronicznych, filmów itp.). Program prowadzi rejestr czytelników z podziałem na uczniów i nauczycieli, umożliwiając określenie osobnych regulaminów wypożyczeń dla każdej z tych grup oddzielnie, rejestruje każdy zwrot, wypożyczenie, prolongatę, automatycznie tworzy karty analityczne czytelników i karty książek, automatycznie zbiera
i przetwarza dane dla celów statystycznych, generując odpowiednie raporty, czy wreszcie wykonuje automatycznie na koniec roku szkolnego promocję czytelników do następnej klasy (przenosi wszystkie klasy o jeden poziom w górę). Efektywność programu jest odpowiednio większa, gdy jest on zainstalowany na większej ilości komputerów tworzących sieć, z których część jest udostępniona czytelnikom, służąc do wyszukiwania informacji o księgozbiorze bibliotecznym. MOL umożliwia wszechstronną wymianę danych pomiędzy bibliotekami stosującymi takie samo oprogramowanie: MOL oraz LIBRA. Dla zwiększenia bezpieczeństwa przed utratą danych możliwe jest okresowe archiwizowanie danych na dyskietkach oraz dysku twardym . Program posiada wbudowane mechanizmy zapewniające zgromadzonym bazom poprawne działanie i bezpieczeństwo danych .
MOL jest programem osadzonym w środowisku Windows, stąd wszystkim użytkownikom tego systemu operacyjnego obsługa popularnych „okienek” nie powinna sprawiać żadnych problemów.
Innym, równie popularnym systemem obsługi biblioteki jest LIBRA 2000+. Jest to system przeznaczony dla małych i średnich bibliotek, a przyjęte tu rozwiązania są technicznie i funkcjonalnie podobne do MOL-a 2000+. Różnią je nieco odmienne statystyki wypożyczalni i księgozbiorów, inne formy kart czytelników oraz możliwość opisu przez LIBRA norm i literatury techniczno-handlowej .

Rysunek 7. Interfejs programu LIBRA 2000. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006, w: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf. , lipiec 2009

Rysunek 8. Interfejs programu LIBRA 2000. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006, w: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf., lipiec 2009
LIBRA także obsługuje wszystkie funkcje biblioteczne: ewidencję i opracowanie zbiorów, budowę baz bibliograficznych, automatyczne udostępnianie zbiorów i tworzenie ksiąg inwentarzowych dla poszczególnych typów dokumentów, generowanie statystyk bibliotecznych, pozwala na sporządzanie i drukowanie zestawień bibliograficznych z własnej bazy danych oraz prezentacji ich w Internecie (nowsze wersje programu), posiada możliwość importu opisów bibliograficznych z baz Biblioteki Narodowej (zarówno dostępnych na CD-ROM-ach, jak i dostępnych w sieci. Posiada prosty, czytelny i przyjazny interfejs, łatwy w obsłudze, niewymagający specjalnych szkoleń i związanych z nimi nakładów finansowych .

Rysunek 9. Interfejs programu SOWA2. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006. Tryb dostępu: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf., lipiec 2009

Rysunek 10. Interfejs programu SOWA2. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006. Tryb dostępu: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf. lipiec 2009

Rysunek 11. Interfejs programu MATEUSZ. Ciekawa tu jest możliwość wyświetlania grafiki. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006. Tryb dostępu: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf. lipiec 2009

Rysunek 12. Interfejs programu MATEUSZ. Rysunek pochodzi z W.M. Kolasa, M. Król, Analiza możliwości komputerowych systemów bibliotecznych. Raport 2006. Tryb dostępu: http://www.koszykowa.pl/biblioteka/files/konf2006/kolasa_wladyslaw.pdf. lipiec 2009
Wszystkie wymienione systemy biblioteczne dla bibliotek szkolnych oferują dosyć zbliżoną funkcjonalność, obsługują najważniejsze normy i standardy biblioteczne, nieznacznie różnią się pod wzglądem dokumentacji, wsparcia i pomocy (także szkoleń), za to zdecydowanie oddziela je ergonomia, wygląd (interfejs użytkownika), wydajność, wymagania sprzętowe, możliwości konfiguracji oraz cena (od kilku tysięcy do programów na licencji freeware) . Wybór stosownego oprogramowania zależy od możliwości finansowych oraz świadomości informatycznej bibliotekarza, dla którego może stać się ono nieocenioną pomocą w pracy.

4. Serwisy internetowe dla bibliotekarzy szkolnych

W sieci internetowej dostępnych jest wiele serwisów przeznaczonych
dla bibliotekarzy. Można tam znaleźć m.in. przepisy prawne, informacje o szkoleniach i ich programach, adresy bibliotekarskich zasobów sieciowych oraz inne, przydatne wiadomości i nowości, opisy programów komputerowych zarządzających pracą biblioteki, pomoce w edukacji czytelniczej i medialnej (np. scenariusze lekcji bibliotecznych, pomoce dydaktyczne), materiały konferencyjne. Na stronach tych bibliotekarze mogą dzielić się swoimi doświadczeniami zawodowymi, opiniami (fora dyskusyjne).
Serwis Elektroniczna Biblioteka Pedagogiczna SBP jest redagowany od roku 2002 przez bibliotekarzy bibliotek pedagogicznych. Od roku 2008 funkcjonuje w ramach Sekcji Bibliotek Pedagogicznych i Szkolnych Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich (SBP) .
Jest to ogólnokrajowa platforma cyfrowa przeznaczona dla bibliotekarzy zarówno bibliotek pedagogicznych, jak i szkolnych oraz kadry nimi zarządzającej. Intencją twórców serwisu jest integracja środowiska bibliotekarzy, wspieranie ich w pracy zawodowej, wymiana doświadczeń, pomoc w doskonaleniu warsztatu i samokształceniu podnoszącemu poziom umiejętności. Podstawowymi założeniami EBP SBP, dostępnego pod adresem http://e-pedagogiczna.edu.pl, jest dostarczanie wiedzy fachowej (przez publikacje elektroniczne) oraz porad i informacji bieżącej niezbędnej w pracy zawodowej bibliotekarzy, gromadzenie i usprawnienie obiegu informacji zawodowej, wspomagającej pracę bibliotekarzy bibliotek pedagogicznych i szkolnych, upowszechnienie nowoczesnych standardów pracy bibliotecznej, podnoszenie poziomu edukacji kadr placówek bibliotecznych , rekomendowanie nowych metod zarządzania bibliotekami pedagogicznymi oraz wzmacnianie roli bibliotek pedagogicznych jako centrów informacji edukacyjnej .

Rysunek 13. Strona główna serwisu Elektronicznej Biblioteki Pedagogicznej SBP. Źródło własne.
Na stronie http://e-pedagogiczna.edu.pl znaleźć można informacje dotyczące zarządzania biblioteką (akty prawne), rozwiązania organizacyjne dla bibliotek, informacje dotyczące awansu zawodowego nauczyciela – bibliotekarza na poszczególne stopnie, materiały szkoleniowe, dokładne opisy systemów bibliotecznych (MOL 2000+, Biblioteka Szkolna MOL, LIBRA 2000 i LIBRA DOS, PROLIB, ALEPH, PATRON, BIBLOS, SOWA, informacje Ne temat wdrażania tychże systemów, gromadzenia, opracowywania i udostępniania zbiorów, scenariusze zajęć, projekty edukacyjne, informacje o konkursach, spotkaniach autorskich, wystawach, wykładach i seminariach, osobny dział poświęcony jest biblioterapii. Serwis zawiera bazę adresową bibliotek pedagogicznych w Polsce, prezentuje historię wybranych bibliotek w kraju czy galerię ekslibrisów. Z poziomu serwisu jest dostęp do 82 katalogów on-line oraz baz danych (np. bazy bibliograficzne, kartoteki zagadnieniowe, bazy artykułów z różnych zakresów itp.) bibliotek polskich, materiałów konferencyjnych. Bardzo przydatny i ciekawy dla nauczyciela – bibliotekarza jest link do projektu Baza edukacyjnych zasobów Internetu, celem którego jest utworzenie nowego sprawnie działającego źródła informacji w bibliotekach pedagogicznych. Projekt budowy takiej bazy narodził się w Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej i jej filiach, a do prac nad nim włączyło się już kilka bibliotek z ogólnopolskiej sieci bibliotek pedagogicznych . Nieocenionym źródłem informacji, wymiany poglądów i spostrzeżeń jest forum EBP SBP dla bibliotekarzy i dyrektorów placówek, posiadające kilka kategorii tematycznych i działów m.in. dotyczących awansu zawodowego, organizacji bibliotek, komputeryzacji i systemów bibliotecznych, związanych z nim problemów, ewidencjonowania, gromadzenia i selekcji zbiorów, działalności edukacyjnej, itd.
Innym przykładem portalu internetowego dla bibliotekarzy jest serwis informacyjny Ośrodka Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów z siedzibą w Warszawie, dostępny pod adresem: http://biblioteka.oeiizk.waw.pl/index.html. Znaleźć tam można informacje m.in. o szkoleniach komputerowych prowadzonych przez tą instytucję, ich programach, terminach, opisy programów komputerowych z przeznaczeniem dla bibliotek, pomoce dydaktyczne, adresy bibliotekarskich zasobów sieciowych i wiele innych. Istnieje tu możliwość publikacji artykułów celem wymiany doświadczeń, współpracy, prezentacji własnego dorobku nauczycieli – bibliotekarzy (np. scenariuszy lekcji). Autorzy serwisu umieścili w nim nie tylko bazę zasobów sieciowych, czyli linki do najbardziej popularnych stron WWW dla bibliotekarzy, biuletynów, czasopism, katalogów bibliotecznych , ale także bazę stron internetowych bibliotek szkolnych .
Jednym z najbardziej znanych serwisów dla bibliotekarzy jest platforma cyfrowa SBP EBIB - Elektroniczna Biblioteka. Dostępna pod adresem http://www.ebib.info/. Biuletyn EBIB jest przykładem elektronicznego czasopisma w wersji on-line, skierowanego do bibliotekarzy oraz wszystkich zainteresowanych zawodem i pracą bibliotekarza, bibliotekarstwem. Czasopismo udostępnia artykuły zgodnie z ideą open access, tj. bez ograniczeń i opłat. Wydawane jest od 1 kwietnia 1999 roku przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich .

Rysunek 14. Strona główna Elektronicznej Biblioteki (EBIB). Źródło własne.
Serwis EBIB zawiera stałe działy, aktualizowane według potrzeb, m.in.: Edukacja – zbiór adresów bibliotekarskich, Prawo – akty prawne i przepisy dotyczące zawodu bibliotekarza i samych bibliotek, Czasopisma – listy i spisy treści tradycyjnych polskich czasopism bibliotekarskich, Konferencje – polskie i zagraniczne sesje naukowe, warsztaty czy seminaria, Linki – adresy internetowe wspomagające pracę bibliotekarza, i inne . Spośród specjalistycznych działów EBIB wymienić też warto łącza do katalogów on-line bibliotek na świecie, ich stron internetowych, bibliotek wirtualnych, bibliotek narodowych. Na łamach serwisu poruszane są problemy współczesnych bibliotek – także cyfrowych (digitalizacji), szerokiego zagadnienia informacji i komunikacji, zjawiska, jakim jest Internet, technologii informacyjnych a także czytelnictwa.

Rysunek 15. Biuletyny EBIB – tu numer 2 i 3 dotyczące wykorzystania Internetu w bibliotekach.
Źródło własne.
Niezwykle cenną inicjatywą – nie tylko dla bibliotekarzy – jest portal Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, dostępny pod adresem http://kpbc.umk.pl/dlibra. Jest to jedna z kilkunastu prężnie działających regionalnych bibliotek cyfrowych w kraju, których zasoby przeglądać można równocześnie z wykorzystaniem aplikacji Federacji Bibliotek Cyfrowych dostępnej pod adresem http://fbc.pionier.net.pl/owoc.
Warto bliżej scharakteryzować Kujawsko-Pomorską Bibliotekę Cyfrową bowiem udostępnia ona wiele wartościowych publikacji elektronicznych (zarówno historycznych jak i współczesnych) poświęconych bibliotekarstwu. Celem projektu jest umożliwienie dotarcie wszystkim zainteresowanym do zasobów wiedzy, a także cennych zabytków kultury piśmienniczej a tym samym wspieranie edukacji, nauki, turystyki oraz potencjału intelektualnego i innowacyjnego społeczeństwa . Zasób biblioteki został podzielony na trzy duże kolekcje tematyczne: regionalna, czyli cyfrowe książki i dokumenty dotyczące Kujaw, Pomorza i Ziemi Dobrzyńskiej, materiały dydaktyczne – cyfrowe wersje wybranych podręczników, monografii i artykułów oraz dziedzictwo kulturowe – kopie wybranych najcenniejszych starych ksiąg, rękopisów, inkunabułów, zbiorów ikonograficznych, kartograficznych .

Rysunek 16. Strona główna Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Źródło własne.
Oprócz zdigitalizowanych zbiorów Biblioteka posiada forum dla społeczności czytelników i bibliotekarzy pod adresem http://forum.biblioteka20.pl/.
Wśród zasobów Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej znajduje się pismo o zasięgu ogólnopolskim dla bibliotek publicznych, pedagogicznych oraz szkolnych Poradnik Bibliotekarza w wersji cyfrowej. Poradnik jest czasopismem problemowo-warsztatowym, ukazującym się od października 1949 roku w wersji papierowej, a od lutego 2008 – właśnie w cyfrowej. Czasopismo zawiera artykuły problemowe, interpretacje przepisów prawnych i porady prawne dla bibliotekarzy, relacje z konferencji i sympozjów, teksty z zakresu rynku książki, recenzje literatury zawodowej, przykład...