104. Myślenie polityczne.
J. Reykowski, Myślenie polityczne [w:] Podstawy psychologii politycznej, red. K. Skarżyńska, Poznań 2002, s. 110 – 139.
DEFINICJA: nie ma precyzyjnej, powszechnie uzgodnionej definicji. Określenie tych procesów myślowych, które dotyczą przedmiotów i zjawisk politycznych.
Przedmioty polityczne (obiekty polityczne) – politycy lub osoby zaangażowane w politykę (pełniące funkcje publiczne), instytucje związane ze sprawowaniem władzy (rząd, parlament, prezydent, policja, wojsko), organizacje pretendujące do sprawowania władzy lub wywierania na nią wpływu (partie, związki zawodowe). Uznawanie kogoś lub czegoś za obiekt polityczny może być kwestią subiektywnej oceny obserwatora. Ten sam podmiot może też w jednych sytuacjach występować jako obiekt polityczny, a w innych nie (np. związki zawodowe, organizacje społeczne).
Zjawiska polityczne – wszelkie działania jednostek lub grup, które dotyczą uzyskiwania i sprawowania władzy lub wpływu na nią, np. kampania wyborcza, wydawanie aktów prawnych itp.
PRZEJAWY MYŚLENIA POLITYCZNEGO:
· Formułowanie sądów diagnostycznych – dotyczące sytuacji politycznej (co się dzieje i co z tego wynika?) lub postaci i przedmiotów politycznych (co to jest i jak działa?). Nie są prostym opisem faktów, ale odczytywaniem ich znaczenia lub nadawaniem faktom tego znaczenia (nie: „Kwaśniewski został prezydentem”, ale „Wybór Kwaśniewskiego na prezydenta umacnia obóz lewicowy w Polsce”). Mogą być zatem narzędziem perswazji. Mogą dotyczyć procesów i tendencji obejmujących większe grupy społeczne (wnioskowanie o populacji na podstawie próby). Mogą zawierać pewne przekonania o potencjalnych cechach przedmiotów i zjawisk politycznych.
· Formułowanie sądów wyjaśniających – występują w trzech formach: 1. jako odpowiedzi na pytania dlaczego?; 2. jako odpowiedzi na pytania po co?; 3. jako odpowiedzi na pytania kto za to odpowiada?.
· Formułowanie sądów prognostycznych – odpowiedzi na pytanie co będzie dalej? Czasem mają charakter warunkowy.
· Formułowanie sądów oceniających – ocena sytuacji politycznych, polityków, instytucji, organizacji politycznych, decyzji, praw, ustaw itp. Dotyczą walencji (dobre – złe) oraz ważności (ważne – nieważne). Czasami mają formę pseudodiagnostyczną (np. „Ustawa o przerywaniu ciąży to holocaust nienarodzonych”) – sformułowania takie tylko z pozoru opisują cechy pewnego zjawiska, w rzeczywistości ze względu na zastosowane określenia o silnym negatywnym ładunku emocjonalnym stają się sądami oceniającymi.
· Formułowanie sądów normatywnych – mówiące o tym, jak być powinno. Są przesłanką programów działań (jak się zachować? co dalej robić?).
Formy sądów:
· Forma prywatna – prawdziwe i osobiste przekonania osoby.
· Forma publiczna – sądy wypowiadane na głos wobec innych ludzi, nie zawsze muszą być zgodne z sądami prywatnymi, ale mogą odgrywać istotną rolę w kształtowaniu kolektywnych opinii i programów działania, a nawet mogą wywierać wpływ na treść posiadanych przekonań (tendencja do upodabniania prywatnych przekonań do wypowiedzianych publicznie opinii).
Myślenie polityczne nie sprowadza się jedynie do formułowania sądów:
· Tworzenie mapy umysłowej – kształtowanie całościowego obrazu wycinka rzeczywistości otaczającego człowieka, który pozwala mu się lepiej w tym otoczeniu zorientować.
· Konstruowanie modelu umysłowego – konstrukcja umysłowa zapewniająca człowiekowi orientację w tym, co się wokół niego dzieje, daje mu poczucie sensowności i zrozumiałości zjawisk. Umieszczanie informacji na mapie umysłowej otoczenia. Modele umysłowe mogą być rozbudowane i ubogie, oparte na bardziej lub mniej zaawansowanych formach myślenia, abstrakcyjne lub konkretne, dotyczące większych lub mniejszych obszarów rzeczywistości. Są na ogół wytwarzane kolektywnie: jednostka tworzy reprezentacje umysłowe na podstawie informacji i opinii od innych osób, zarówno poprzez kontakt bezpośredni, jak i pośredni (środki masowego przekazu). W wyniku interakcji modele umysłowe są uzgadniane, dlatego podstawowe elementy modelu są podzielane przez mniejsze lub większe grono ludzi (stąd „dziwaczność” modeli umysłowych ludzi samotnych lub wyobcowanych).
· Modele sytuacji politycznych bywają tworzone i uzgadniane w ramach różnych społecznych całości (grupy towarzyskie, stowarzyszenia, partie, czasem kościoły). Są przedstawiane w sposób systematyczny w specjalnych dokumentach, np.: w programach partii. Ludzie, którzy nie dysponują modelami umysłowymi sytuacji politycznej nie mogą samodzielnie ustosunkować się do wydarzeń w sferze politycznej. Poddają się wówczas presji społecznej lub polegają na opinii autorytetu.
PRZEBIEG PROCESÓW MYŚLENIA POLITYCZNEGO:
· Podobnie jak inne rodzaje myślenia może przybierać formy obrazowe lub zdaniowe (abstrakcyjne).
· Myślenie obrazowe – ma charakter konkretny, opiera się na wyobrażeniach konkretnych zjawisk, np.: rząd ujmowany jest jako kilka określonych osób, konflikt między państwami jest pojmowany jako walka ich przywódców. Pewne bardziej złożone zjawiska mogą być reprezentowane w formie symbolicznej (jakiś konkretny przedmiot lub proces reprezentuje coś bardziej złożonego i abstrakcyjnego, np.: konflikt ideologiczny przedstawiany jako walka Chrystusa z szatanem). Jeżeli człowiek posługuje się głównie obrazowymi formami myślenia, to trudno mu formułować całościowy model sytuacji, buduje raczej narrację.
· Myślenie abstrakcyjne – głównymi elementami takiego myślenia są pojęcia i zdania, które umożliwiają formułowanie sądów politycznych. Formułowanie sądów może się opierać na gotowych, zapisanych w pamięci opiniach, które są w danych okolicznościach odtwarzane. Opinie te mogą być wyuczone lub samodzielnie wytworzone. Jeśli ich źródłem są rozpowszechnione formy dyskursu, wówczas człowiek posługuje się sloganami, gotowymi strukturami semantycznymi. Skłonność do bazowania na hasłach i sloganach zwiększa się w sytuacji presji czasowej, w sytuacjach publicznych, sytuacjach niejasnych i trudnych (np.: nieznajomość sytuacji, niezrozumienie pytania, pojęcia). W ten sposób zgodność opinii polityków i społeczeństwa, wykazywana przez badania sondażowe, jest zgodnością sztuczną i niestabilną, bo opiera się na nieugruntowanych przekonaniach społeczeństwa, które łatwo mogą się zmienić pod wpływem innych informacji lub opinii.
· Proces wytwarzania opinii – polega często na „przeglądaniu” zasobów pamięciowych dotyczących danego zjawiska. Wówczas uwaga zatrzymuje się na jakimś elemencie (cecha, egzemplarz, prototyp) – na ogół jest to element łatwo dostępny, bo niedawno przypomniany, albo poruszony w jakiejś publicznej dyskusji itp., często zatem jest też nasycony afektywnie i aktywizuje skojarzony z nim sąd. Na tej podstawie osoba może sformułować swoją opinię, poprzez odwołanie się do tego sądu, bądź własnej reakcji emocjonalnej.
Np.: osoba chce sformułować opinię na temat, czy Polsce potrzebny jest silny przywódca. Określa najpierw sens tego pojęcia, przywołując w pamięci cechy takiego przywódcy. Może także przypomnieć sobie historyczne przykłady takich osób, np.: Churchilla. Z przywołanymi w pamięci elementami skojarzony jest pewien afekt (podziw albo niechęć dla postaci, aprobata lub dezaprobata dla danej cechy przywódcy), a także skojarzone są z nimi pewne sądy (np.: Churchill był dobrym przywódcą). W zależności od tego, który element zostanie zaktywizowany i jakie afekty i sądy zostaną z nim skojarzone, dana osoba może dojść do wniosku, że silny przywódca jest pożądany lub niepożądany.
W różnych sytuacjach czy okresach ta sama osoba może dochodzić do zupełnie różnych wniosków (niestałość opinii) – w różnych okolicznościach aktualizuje w umyśle różne aspekty danego pojęcia. Jeśli bierze pod uwagę różne aspekty przedmiotu jednocześnie, musi dokonać rachunku umysłowego, na podstawie którego dochodzi do stwierdzeń uwzględniających łączną ocenę różnych elementów.
· Zastosowanie wiedzy ogólnej – inny mechanizm dochodzenia do sądów politycznych. Jeżeli człowiek dysponuje wiedzą (potoczną lub naukową), to może wyprowadzać z niej sądy szczegółowe, czyli dokonywać dedukcji. Najprostszą i najpowszechniejszą formą zastosowania procedury dedukcyjnej jest posługiwanie się schematami poznawczymi (struktury umysłowe zawierające zorganizowaną wiedzę dotyczącą pewnego obszaru rzeczywistości lub pewnego pojęcia, które kierują procesem spostrzegania zjawisk, ich zapamiętywania oraz wnioskowania o tym, czego nie ma – ale było lub może być). Po uzyskaniu informacji o osobach i zdarzeniach politycznych człowiek stara się je umieścić w sieci posiadanych schematów. Często zdarza się jednak, że człowiek stosuje schematy niewłaściwie.
· Odwoływanie się do „teorii” zjawiska – bardziej rozwinięta forma zastosowania wiedzy ogólnej. Ludzie konstruują w umyśle teorie zjawisk, z którymi mają do czynienia, w tym także zjawisk politycznych. Pewną formą zapisu tych teorii są pojęcia. Teoria taka zawiera przekonania o istnieniu związków między cechami i istnieniu ukrytych zasad, które wiążą te cechy w całość. Np.: prywatne teorie demokracji (jakie są jej cechy, które są najważniejsze, co jest jej istotą, jak powstaje, co jej zagraża).
· Proces akomodacji struktur poznawczych – modyfikacja posiadanych schematów i prywatnych teorii, które są tylko częściowo zgodne z uzyskiwanymi informacjami, dla ich większej z nimi zgodności.
PODSTAWY MYŚLENIA POLITYCZNEGO:
· Myślenie polityczne może się dokonywać dzięki posiadaniu odpowiednio rozbudowanego systemu wiedzy:
o Wiedza deklaratywna – zapisany w umyśle system pojęć odnoszących się do faktów.
o Wiedza proceduralna – zapisany w umyśle system pojęć odnoszących się do sposobów działania.
o Wiedza normatywna – zapisany w umyśle system pojęć odnoszących się do norm.
· Ogólne założenia światopoglądowe – te elementy systemu wiedzy, które stanowią fundament, na którym budowane są wszelkie inne pojęcia i sądy. Są to przekonania o naturze człowieka i życia społecznego, a także o zasadach, na których świat społeczny powinien być budowany, a które uważane są za prawdy oczywiste. Definiują to, co jednostka uważa za obiektywnie prawdziwe, bezwarunkowo słuszne, do czego ma osobisty stosunek. Na ich podstawie człowiek odczytuje znaczenia zjawisk. Założenia światopoglądowe są społecznie uzgodnione i podzielane przez wszystkich, którzy czują przynależność do danego kręgu kulturowego, ideologii, wiary. Zawarte w nich zakazy i nakazy mają charakter bezwarunkowych wymogów. Ten, kto je kwestionuje lub odrzuca, stawia się poza społeczeństwem.
Pojęcia i koncepcje polityczne są pewnymi interpretacjami założeń światopoglądowych panujących w danej kulturze. Ich zastosowanie w konkretnych sytuacjach stanowi przedmiot sporu i dokonuje się w drodze dyskursu. Bywa że w toku takiego dyskursu zostają one poddane krytyce.
· Systemy norm moralnych – panujące i uznawane przez jednostkę, odgrywają ważną rolę w myśleniu politycznym, obok ogólnych i najbardziej podstawowych przekonań.
· Wiedza o życiu społeczno – politycznym – powstaje w umyśle w miarę nabywania wiedzy szkolnej, doświadczenia życiowego, pod wpływem napotkanych opinii i ocen. Składają się na nią:
o Pojęcia polityczne (tj.: demokracja, dyktatura, rząd, parlament, instytucje polityczne, państwa)
o Prywatne teorie (co z czym jest związane i dlaczego)
o Strategie rozwiązywania problemów politycznych
o Wyobrażenia polityczne (zapisane w pamięci lub wytworzone obrazy wydarzeń politycznych)
o Mity (np. mit dobrego władcy, mit bohaterskiej przeszłości narodu)
o Symbole (np. Orzeł Biały, Matka Boska Częstochowska, bitwa pod Lenino, Kopalnia Wujek).
Przebieg i rezultaty procesu przetwarzania informacji politycznych (myślenia politycznego) zależą od właściwości struktur wiedzy politycznej. Poziom tej wiedzy może być różny.
· Przejawy wysokiego poziomu wiedzy politycznej:
o Dobrze ukształtowane pojęcia polityczne, które tworzą system, a nie jedynie zbiór izolowanych definicji.
o Dobra znajomość problemów politycznych oraz bogaty zasób procedur służących do analizy tych problemów, a także zasób gotowych strategii ich rozwiązywania. Zaawansowana forma tej zdolności wyraża się także w umiejętności tworzenia większych konstrukcji umysłowych (modeli) na podstawie poszczególnych informacji. Umiejętności te właściwe są ekspertom.
o Dobrze ugruntowane, rozwinięte, trafnie oddające rzeczywistość polityczną „prywatne teorie” zjawisk politycznych. Przeciwieństwem jest poleganie na przesądach lub teoriach „bałamutnych” (opierają się na fałszywych informacjach i bardzo ograniczonym zasobie wiedzy bez świadomości tych ograniczeń – wiąże się z tym przesadna i nieuzasadniona pewność ich prawdziwości, np.: teoria spiskowa). Prywatne teorie zjawisk politycznych różnią się od teorii naukowych tym, że nie są systematycznie uzasadnione, krytycznie weryfikowane i w pełni zwerbalizowane.
Wysoki poziom wiedzy politycznej nie jest niezbędnym warunkiem skuteczności politycznej. Zastępować go mogą pewne szczególne cechy charakteru (jak pewność siebie, śmiałość), a także kompetencje w innej sferze (np. w sferze gier politycznych), stąd też wysokie stanowiska polityczne mogą piastować osoby reprezentujące niski poziom wiedzy politycznej.
POZIOM MYŚLENIA POLITYCZNEGO:
· Myślenie polityczne może występować w formach prostszych – elementarnych i w formach bardziej złożonych – zaawansowanych.
· Stopień werbalizacji procesów myślowych – mniej zaawansowane sposoby myślenia polegają na ujmowaniu rzeczywistości politycznej w formach wyobrażeniowych (obrazy) lub też w postaci bardzo prostych, skrótowych ujęć propozycjonalnych (zdaniowych). Formy bardziej zaawansowane charakteryzują się lepszą artykulacją sądów politycznych, umiejętnością ujęcia w słowa różnych elementów sytuacji politycznej, poglądów, ocen i ich przesłanek. Wysoki poziom artykulacji prezentują głównie publicyści i mówcy parlamentarni.
· Zakres przetwarzania informacji politycznych – mniej zaawansowane formy myślenia przejawiają się w skłonności do polegania na zewnętrznych, bezpośrednio dostępnych cechach przedmiotów (np.: sądy o politykach oparte są na ich wyglądzie). Bardziej zaawansowane formy myślenia sięgają do istoty zjawisk i ich najważniejszych cech, które dotyczą wewnętrznych mechanizmów zjawisk politycznych, ich odleglejszych konsekwencji, zasad i prawidłowości, którymi się rządzą.
· Stopień zaawansowania pojęć politycznych – mniej rozwinięte pojęcia tworzą w umyśle mniej lub bardziej przypadkowe konstelacje cech (np.: prezydent to ktoś taki, kto rządzi i mieszka w pałacu prezydenckim). Bardziej rozwinięte pojęcia ujmują ukryte zasady (np.: prezydent jako pewna pozycja w systemie władzy i związane z tym uprawnienia i obowiązki).
· Stopień złożoności i integracji myślenia politycznego – w formach mało zaawansowanych pojawia się tendencja do skupiania się na jednym aspekcie sytuacji lub przedmiotu politycznego i do budowania na tej podstawie ocen, prognoz itp. Myślenie bardziej zaawansowane polega na uwzględnieniu wielu różnych aspektów zjawiska, wykazuje więc wyższy stopień złożoności poznawczej. Proces integracji myślenia politycznego polega natomiast na uwzględnianiu wzajemnych związków między różnymi aspektami (wymiarami) rozpatrywanego przedmiotu lub sytuacji.
Philip Tetlock: skonstruował specjalną skalę służącą do oceny integratywnej złożoności myślenia politycznego (liczba niezależnych aspektów badanego zjawiska, które osoba bierze pod uwagę oraz stopień dostrzeganych między nimi powiązań). Najniższą wartość w skali ma myślenie uwzględniające tylko jedną cechę badanego zjawiska, a wartość najwyższą – myślenie dostrzegające różne jego wymiary i ujmujące je jako system (we wzajemnych powiązaniach).
· Ujmowanie transformacji opisywanego lub ocenianego zjawiska – najmniej zaawansowana forma myślenia polega na ujmowaniu go w sposób statyczny (rozpatrywaniu przedmiotów i sytuacji politycznych jako niezmiennych). Bardziej zaawansowana forma myślenia polega na ekstrapolacji zmian (założenie, że tendencja, którą właśnie obserwujemy, będzie się nasilała). W wielu jednak przypadkach ekstrapolacja jest zawodnym sposobem wnioskowania o przyszłym stanie rzeczy. Osoba posługująca się najbardziej zaawansowanymi formami myślenia uwzględnia możliwości zmian jakościowych, uwarunkowane jest jednak znajomością mechanizmów badanego zjawiska.
· Sposoby interpretowania przyczyn zjawisk politycznych – wyjaśnienie przyczyn zjawiska jest podstawą subiektywnego przekonania o jego zrozumieniu, dzięki któremu człowiek zyskuje poczucie bezpieczeństwa poprzez kontrolę poznawczą nad tym, co się dzieje. Ludzie kierują się jednak różnymi zasadami przy określaniu przyczyn.
o Stopień „personalizacji” przyczyn – mniej zaawansowane formy myślenia: skłonność do wyjaśniania zjawisk politycznych w kategoriach personalnych (jako rezultat działań intencjonalnych poszczególnych jednostek). Wyjaśnieniem zjawisk są właściwości intelektu i charakteru tych jednostek. Bardziej zaawansowane formy: przyczyny są ujmowane w bardziej obiektywnych kategoriach (jako wynik działania pewnych mechanizmów społecznych, ekonomicznych, politycznych).
o Stopień integratywnej złożoności myślenia – formy mniej zaawansowane: tendencja do skupiania się na jednaj przyczynie. Formy bardziej zaawansowane: zdolność do uwzględniania wielu przyczyn badanego zjawiska i całego ich łańcucha. Często w myśleniu na temat przyczyn można zaobserwować występowanie zjawiska „redukcji przyczyn”, czyli tendencji do sprowadzania całego splotu przyczyn do jednej, uznanej za najważniejszą. Upraszcza to widzenie sytuacji, ale też ułatwia jej poznawcze opanowanie.
Różnice w jakości myślenia politycznego:
· Przyczyny dyspozycyjne – różnice te zależą od pewnych stosunkowo trwałych właściwości umysłu człowieka. Poziom zaawansowania myślenia politycznego jest zatem tym niższy, im mniejsza i bardziej ograniczona wiedza polityczna i im mniej rozwinięte struktury poznawcze.
· Przyczyny sytuacyjne – różnice zależą od chwilowych czynników. Poziom myślenia może zatem wynikać z pobudzenia emocjonalnego, nastroju, silnej preferencji dla określonego wyniku rozumowania (np.: chęć przedstawienia kogoś w złym świetle), pośpiechu. W konsekwencji ta sama osoba w różnych sytuacjach może funkcjonować na różnych poziomach zaawansowania.
Teoria rozwoju myślenia politycznego Rosenberga:
· Ktoś, kto wykazuje wyższy poziom zaawansowania w jednym zakresie, będzie też wykazywał podobny poziom w innych dziedzinach.
· Trzy poziomy myślenia politycznego:
o Poziom sekwencyjny – myślenie ma charakter konkretny, dotyczy konkretnych zjawisk, postrzeganych w izolacji. Proces polityczny pojmowany jest jako ciąg niepowiązanych lub powtarzających się zdarzeń. Rzeczywistość ujmowana jest wyłącznie z własnego punktu widzenia (egocentrycznie) bez świadomości istnienia innych perspektyw.
o poziom linearny – pojawia się zdolność do ujmowania abstrakcyjnego i dostrzegania związków między zjawiskami, ale związki te rozpatrywane są w prostej, przyczynowo – skutkowej relacji. Umożliwia to przewidywanie zmian na zasadzie ekstrapolacji. Istnieje zdolność odróżniania perspektywy własnej i cudzej, ale uznawana jest tylko własna.
o Poziom systemowy – ujmowanie świata politycznego jako systemu wzajemnie powiązanych zjawisk i zdawanie sobie sprawy z ich różnych, trudno dostrzegalnych uwarunkowań. Uwzględnianie zmian jakościowych i zdolność rozróżniania i koordynacji perspektyw, z jakich można rozpatrywać tę samą sytuację.
narayana