Temat 3: Samorząd szlachecki.
Sejmiki szlacheckie – definicja, geneza, pozycja ustrojowa.
Sejmik ziemski w dawnej Polsce (od końca XIV wieku), był to zjazd całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta. Obradom sejmiku przewodniczył Starosta (w Wielkopolsce), Wojewoda (w Małopolsce) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy.
Geneza
Zwycięstwo grunwaldzkie z 1410 i pokój zawarty w Toruniu w 1411 nie zażegnały konfliktów polsko – krzyżackich, których głównym podłożem było odzyskanie przez Polskę Pomorza Gdańskiego zwanego niekiedy Nadwiślańskim.
Ważnym elementem konfliktu była lojalna postawa Prusów w stosunku do Krzyżaków przynajmniej do czasu zawiązania w 1397 r. Towarzystwa Jaszczurzego o antykrzyżackim obliczu, konfederacji mającej na celu przyłączenie ziemi chełmińskiej do Polski.W 1440 powstał Związek Pruski o równie co „jaszczurze” zapatrywaniach, wzbogaconych o elementy mieszczańskie. Szlachta i miasta pruskie były niezadowolone z rządów krzyżackich, nakładanych przez nich podatków, ucisku, utrudniania rozwoju Prus. Miasta pruskie liczyły na pomoc Polski z racji więzi gospodarczych, dodatkowo szlachta pruska liczyła na to, że otrzyma też takie uprawnienia jakie posiadała szlachta polska. Aspiracje, zbieżność interesów stanów pruskich miały więc odegrać główną rolę we wszelkich próbach odzyskania przez Polskę Jagiellońską Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, umożliwić powrót Polski nad Bałtyk.
W lutym 1454 przedstawiciele Związku Pruskiego, wzniecając powstanie antykrzyżackie, zwrócili się do Kazimierza Jagiellończyka, aby przyjął Prusy pod swą władzę, Kazimierz wypowiada Krzyżakom wojnę zaś aktem z 6 marca 1454 dokonuje inkorporacji Prus do Korony, rozpoczyna się więc wojna trzynastoletnia, która potrwa do 1466. Pospolite ruszenie szlachty nie mogło sprostać zaciężnym oddziałom krzyżackim. Rycerstwo polskie mimo liczebnej przewagi, poniosło wielką klęskę pod Chojnicami. Pomoc miast pruskich, szczególnie płynąca z Gdańska i Torunia, pomogła Jagiellończykowi opłacić piechotę zaciężną, zdolną do długiego oblegania twierdz.
Ważnym elementem w tym okresie były też przywileje nieszawskie, które nadał Kazimierz Jagiellończyk szlachcie, poprzez jej udział w sejmikach ziemskich, a tym samym w podejmowaniu decyzji państwowych oraz zwoływaniu pospolitego ruszenia. Sejmik szlachecki stał się podstawową instytucją ustroju państwowego, ograniczając magnacką oligarchię, ale i władzę królewską również.
Przełomem w wojnie była bitwa nad Jeziorem Żarnowieckim w 1462. Jesienią roku 1466 podpisanie pokój w Toruniu. Zwyciężony Zakon zwracał Polsce Pomorze Gdańskie z ziemią chełmińską, michałowską i Warmię, czyli ziemie zwane od tej pory Prusami Królewskimi. Krzyżakom pozostała jedynie reszta Prus ze stolicą w Królewcu – tak zwane Prusy Zakonne. Wielki mistrz uznał się lennikiem Polski i rad musiał wyrazić zgodę na złożenie hołdu królowi Kazimierzowi. Potęga Zakonu po trzynastoletnich zmaganiach leżała wreszcie nieodwołalnie w gruzach.
Ale od tego czasu, a konkretnie wspomnianego przywileju cerekwicko – nieszawskiego, bez zgody sejmików ziemskich król nie mógł podnieść podatków ani ziemskich zwołać pospolitego ruszenia. Na mocy tego przywileju sejmik ziemski (szlachecki) stał się fundamentem ustroju Rzeczpospolitej, władza monarchy została ograniczona.
Pozycja ustrojowa
W okresie Polski szlacheckiej polityka miała charakter bardzo różny od znanego nam dzisiaj. Nie istniały wówczas partie polityczne prezentujące potencjalnym wyborcom różne programy, które ci mogą wybierać na zasadzie czystej konkurencyjności. Podstawową instytucją życia politycznego w dawnej Polsce były sejmiki szlacheckie. Zaś sejmik szlachecki nie był jakimś zgromadzeniem delegatów czy samorządem terytorialnym, lecz po prostu zjazdem całej szlachty danego powiatu. Owo zgromadzenie nie tylko wybierało delegatów na Sejm czyli posłów, ale też wydawało im szczegółowe instrukcje, którymi ci byli ściśle związani. Poseł w dawnej Rzeczypospolitej nie był więc – jak obecnie – jakimś wybrańcem abstrakcyjnego „narodu”, lecz reprezentantem swoich wyborców (tj. sejmiku) w najściślejszym tego słowa znaczeniu. Na sejmiku, tak samo jak i w sejmie obowiązywał wymóg osiągnięcia jednomyślność, zaś to musiało prowadzić do „ucierania” się różnych stanowisk, zawierania kompromisów, itd. Innymi słowy mówiąc, polityka w dawnej Polsce miała charakter o wiele mniej – w sensie sporów programowo-ideologicznych – konfrontacyjny niż obecnie.
Sejmiki trwały zwykle krótko, po kilka dni, i odbywały się zazwyczaj w kościołach. Jako że często dochodziło na nich do bójek, to przed sejmikiem wynoszono z kościoła Najświętszy Sakrament, żeby nie doszło do profanacji. Sejmiki były bowiem przejawem szlacheckiej skłonności do kłótliwości, zwad i samosądów.
Województwa posiadały administrację ziemską, na czele której stał wojewoda wraz z drugim w hierarchii kasztelanem. Wraz z osłabieniem władz naczelnych wzrosła rola organów władzy lokalnej, co określa się mianem rządów sejmikowych. W samorządzie brała udział szlachta poprzez uczestnictwo w sejmikach, które wybierały posłów na sejm. W ramach województw istniały terytoria zwane ziemiami, które posiadały własny sejmik. Stosowanie szczegółowych instrukcji sejmików faktycznie odbijało się na obradach sejmu, gdyż powołując się na brak poleceń posłowie odmawiali dyskusji na ważnymi sprawami. W ten sposób sejmiki faktycznie wpływały na obrady sejmu. Stopniowo sejmiki przejmowały uprawnienia urzędów centralnych, co doprowadziło do decentralizacji państwa, lecz jednocześnie ujawniło słabość szlacheckiego samorządu gospodarczego.
Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.
Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na sejm walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje. Zależnie od funkcji sejmiki przybierały różne nazwy:
· przedsejmowy (elekcyjny) - pełnił funkcje samorządowe i dzielnicowe. Był pierwszym szczeblem samorządu szlacheckiego. Sejmik zbierał się w celu wysłuchania legacji króla zwołującego sejm walny, wyboru posłów, przekazania obowiązujących instrukcji, oraz odebrania przysięgi od posłów (delegatów). Obradom sejmiku przewodniczył marszałek wybierany z grona szlachty. Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był karany – jedyną konsekwencją było niewybranie go następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę.
· relacyjny - zbierał się zawsze po obradach sejmowych sejmu walnego, w celu przeprowadzenia dyskusji i zdania relacji przez posłów z obrad sejmowych. Wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków uchwalonych na sejmie. Obradom sejmiku przewodniczył marszałek wybierany z grona szlachty. Sejmiki relacyjne odbywały się od 1589.)
· elekcyjny - zbierał się w celu wysłuchania legacji króla zwołującego sejm walny, wyboru posłów, przekazania obowiązujących instrukcji, oraz odebrania przysięgi od posłów (delegatów). Obradom sejmiku przewodniczył marszałek wybierany z grona szlachty. Wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy podkomorzego, sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim Księstwie Litewskim również na urząd marszałka sejmikowego. Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę.
· kapturowy - powstał w 1572 roku, zawiązywany na zasadzie konfederacji odpowiadał za wybór władz konfederackich i powołanie sądu kapturowego dla danej ziemi lub województwa na czas bezkrólewia. W przyszłości w coraz silniejszym stopniu sejmikom przypadała rola zasadniczego organu samorządu lokalnego. Nazwa pochodziła prawdopodobnie od kapturów żałobników obecnych na pogrzebie władcy.
· deputacki - do podstawowych praw i zadań sejmiku deputackiego należał coroczny wybór deputatów na Trybunał Koronny, Litewski i Trybunał Skarbowy Radomski, do uprawnień sejmiku poprzez uchwały (laudy) należał wybór marszałka będącego przewodniczącym sejmiku.
· gospodarczy - w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego Radomskiego. Powstał jako szczególna forma sejmiku relacyjnego. Był organem konsultacyjnym, gdzie szlachta wyrażała zgodę na nakładanie lokalnych podatków i kontrolowała wydatki. Sejmik gospodarczy wybierał także poborców podatkowych oraz kontrolował ich działalność, nakładał podatki wojewódzkie i decydował o ich przeznaczeniu. Uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego i wyznaczał jego dowódców.
Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był karany - jedyną konsekwencją było nie wybieranie go następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę.
Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach generalnych by ustalić swoje stanowisko przed obradami sejmu walnego. Sejmik generalny (generał) był to zjazd posłów, których wybrano na sejmikach ziemskich oraz senatorów z danej prowincji. W XVII generały zanikły z wyjątkiem pruskiego. Zastąpiły je sesje narodów.
Ich zadaniem było uzgadnianie stanowiska na sejm walny. Odbywały się:
· dla Małopolski – w Nowym Mieście Korczynie
· dla Wielkopolski – w Kole
· dla Mazowsza – w Warszawie
· dla Litwy – w Wołkowysku, a potem w Słonimiu
· dla Rusi – w Sądowej Wiszni
· dla Prus Królewskich - w Malborku lub Grudziądzu
Uchwały sejmikowe zwano laudami. Od końca XVI wieku wpisywano je zwykle do ksiąg grodzkich. Lauda (w liczbie pojedynczej laudum) – uchwały początkowo będące wyrokami sądów wiecowych, później nabrały znaczenia lokalnego ustawodawstwa, dotyczącego zwłaszcza prawa zwyczajowego i sądowego. Po ukształtowaniu się sejmu, lauda sejmików ziemskich uzupełniały uchwały sejmu lub normowały sprawy zlecone sejmikom przez sejm. Rozwinięty samorząd ziemski Rzeczypospolitej powodował, że zakres uregulowań prawnych dokonywanych przez sejmiki ziemskie był bardzo szeroki. Często sejmiki rozstrzygały laudami również sprawy ogólnokrajowe, gdyż królowie nie mogąc przeforsować w sejmie ustaw, zwracali się bezpośrednio do sejmików. Dotyczyło to zwłaszcza spraw podatkowych. Do 1776 r. lauda były uchwalane jednomyślnie. W związku z tym zdarzało się, że nie mogący się porozumieć uczestnicy sejmiku rozdzielali się i powstawały dwa komplety często całkowicie różnych uchwał.
W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki przejęły znaczną część jej uprawnień (egzekucja i redystrybucja podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te tzw. "rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717.
We współczesnej Polsce instytucją wywodzącą się z sejmików ziemskich jest sejmik województwa (organ samorządu terytorialnego na szczeblu województwa).
Literatura:
1. Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczpospolitej szlacheckiej, Warszawa 1991.
2. Choińska-Mika J., Między społeczeństwem szlacheckim a władzą : problemy komunikacji, społeczności lokalne, władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002.
3. Janusz Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1979.
1
narayana