Samorząd i autonomia Żydów w Rzeczpospolitej szlacheckiej

1.     Osadnictwo, status prawny i struktura zatrudnienia Żydów.

Tradycja polskiej gościnności wobec Żydów oraz żydowskich swobód w państwie Piastów, Jagiellonów i Rzeczypospolitej Obojga Narodów stanowi ważny, choć zapomniany wkład w historyczne i kulturalne dziedzictwo Europy.

Historia polsko- żydowskich związków liczy tysiąc lat. Pojedynczy żydowscy kupcy zaczęli docierać na ziemie polskie już w X w. Pierwsze wzmianki o państwie Polan znajdujemy w relacjach Ibrahima Ibn Jakuba, żydowskiego kupca z kalifatu kordobańskiego. W owym czasie najbardziej poszukiwanymi towarami w naszej części Europy były skóry i niewolnicy. Dzięki prowadzonemu na szeroką skalę eksportowi skarb pierwszych Piastów zapełniał się dirhemami, arabskimi monetami, jakich tysiące znaleziono w Wielkopolsce i w Przemyślu. Prawdopodobnie w owej wczesnej epoce kupcy wyznający judaizm docierali równie z położonego nad dolną Wołgą Chaganatu Chazarów. Jednak na szerszą skalę zaczęli żydzi przybywać do Polski w XII w. z terenów Niemiec. Było to związane przede wszystkim z napaściami ze strony udających się do Ziemi Świętej krzyżowców. Wielu z nich wychodziło z założenia, że najlepszym sposobem uregulowania finansowych zobowiązań wobec żydów jest fizyczna likwidacja wierzycieli. Niechętny stosunek chrześcijańskich mieszczan do żydów wynikał przede wszystkim z konkurencji na polu ekonomicznym. Żydowscy bankierzy posiadali monopol w zakresie lichwy, którym to mianem określano udzielanie wszelkich, niekoniecznie tych najwyżej oprocentowanych, pożyczek pieniężnych. O ile w zasadzie tak Kościół, jak i rabini zabraniali czerpania zysku z obrotu pieniądzem, o tyle u żydów zakaz ów nie obowiązywał względem gojów. Rodzące się w ten sposób fortuny żydowskich bankierów musiały kłuć w oczy wielu chrześcijan. W państwach zachodniej Europy niechęć poddanych względem żydów podzielali często zadłużeni władcy. W rezultacie w 1290 r. wszyscy żydzi zostali wypędzeni z Anglii (jak miało się okazać a na 350 lat), w 1306 r. z Francji, w 1492 r. z Hiszpanii, w 1498 r. z Portugalii. Równie w XV w. wygnano żydów z niemal wszystkich miast niemieckich oraz wielu miast włoskich. Niemieccy cesarze sami inspirowali pogromy (Karol IV) i palenie żydów na stosach (Albrecht V). Władcy królestw iberyjskich ogniem i mieczem przymuszali żydów do konwersji na chrześcijaństwo.

Tymczasem władcy polscy, szczególnie po okresie najazdów tatarskich, dążyli do wzmocnienia demograficznego i gospodarczego potencjału państwa. Żydzi wysoko wykwalifikowani finansiści, kupcy, rzemieślnicy i lekarze byli dla nich szczególnie cennym nabytkiem. Polscy książęta przyznali żydom wiele przywilejów oraz udzielali im specjalnej ochrony prawnej jako tzw. servi camerae (sługom skarbu książęcego). Wydany w 1264 r. przez księcia Bolesława Pobożnego Statut Kaliski wyjmował żydów spod prawa miejskiego (magdeburskiego), poddawał ich pod sądownictwo książęce, zapewniał swobodę handlu i operacji kredytowych. Zezwolono im na tworzenie samorządu gminnego, zabezpieczono nietykalność osób i mienia oraz swobodę praktyk religijnych, w tym ochronę miejsc kultu i cmentarzy. Przywilej księcia wielkopolskiego nakazywał chrześcijanom udzielenie pomocy napadniętym żydom, zakazywał wysuwania wobec nich fałszywych oskarżeń i określał kary za porwanie żydowskiego dziecka celem ochrzczenia. Spory pomiędzy chrześcijanami, a żydami rozstrzygał ustanowiony przez panującego sędzia. Sprawy wewnątrz żydowskie rozsądzali starsi gminy. W kolejnym stuleciu przywilej obowiązujący w Wielkopolsce potwierdził i rozszerzył na terytoria Małopolski i Rusi Czerwonej Kazimierz Wielki. Na okres panowania ostatniego króla z dynastii Piastów przypada największa fala żydowskiego osadnictwa na ziemiach polskich. Była ona z jednej strony konsekwencją kolejnego na Zachodzie wybuchu nienawiści wobec żydów obarczonych winą za szalejącą zarazę czarnej śmierci, z drugiej rozchodzących się wśród nich informacji o swobodach panujących w Polsce.

W połowie XV w. doszło w Polsce do kolejnego rozszerzenia zakresu żydowskiej autonomii. Przyznane żydom wcześniej przywileje utwierdził i umocnił Kazimierz Jagiellończyk. Odtąd żydów nie wolno było pozywać przed sądy, w których orzekali chrześcijańscy duchowni. Obronę żydów przed napaściami w imieniu króla sprawowali wojewodowie. Zakazano wysuwania wobec żydów oskarżeń o używanie krwi chrześcijańskiej do wyrobu macy na święto Paschy. Pod względem prawnym już w średniowiecznej Polsce żydzi należeli do najbardziej uprzywilejowanych poddanych Korony. W prawie karnym sankcja za zabicie żyda była zaostrzona, a w prawie procesowym korzystali oni ze szczególnych uprawnień. Wysokość przysługującej żydom główszczyzny - sumy pieniężnej uiszczanej za głowę zabitego równa była szlacheckiej. W historiografii często w zideologizowanej formie podkreśla się fakt obowiązywania w wielu europejskich (także polskich) miastach uzyskiwanego przez mieszczan przywileju de non tolerandis Judaeis, czyli zakazu osiedlania się żydów na terenie miasta. Przywilej ów stanowił przejaw ekonomicznego antagonizmu między rywalizującymi stanami średniowiecznego społeczeństwa. Rzadko kiedy natomiast wspomina się o tym, że na rozległych terenach państwa polsko-litewskiego żydzi często cieszyli się przywilejem de non tolerandis christianis. Na jego mocy izolujący się zgodnie z wielowiekową tradycją od obcego otoczenia żydzi zyskiwali możliwość życia w zamkniętych enklawach, do których wstęp zastrzeżony był jedynie dla swoich.

W późniejszych wiekach wiele takich żydowskich osad szczególnie we wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej - miało się przekształcić w to, co znamy pod nazwą sztetli. Trzeba bowiem podkreślić, że status żydowskich imigrantów w Polsce i na Litwie był pod wieloma względami szczególny. Z jednej strony stanowili oni obok duchowieństwa i szlachty najbardziej uprzywilejowany stan społeczny. Z drugiej już w momencie pojawienia się na ziemiach polskich byli świadomym swej odrębności, zdecydowanie przewyższającym autochtonów pod względem kulturowym, narodem. Posiadali własną religię, język, pismo i historię. żyjąc od II w. n.e. w rozproszeniu, z pietyzmem przechowywali utrwaloną w świętych księgach i w tradycji pamięć o Przymierzu, wędrówce do ziemi Kanaan, starożytnej chwale judzkich królów i proroków. Po upadku antyrzymskiego powstania Szymona Bar Kochby (135 n.e.) i wygnaniu z Palestyny, żydowskie elity porzuciły myśl o odbudowie państwa na drodze walki zbrojnej. W następującym później okresie diaspory, najważniejszym dla żydów celem stało się ocalenie narodowej tożsamości. Temu służyła powszechna (wśród chłopców) edukacja pod okiem rabinów, a także uzyskanie jak najszerszego zakresu autonomii w krajach, w których Izraelitom przyszło żyć. Zapewnienie całej społeczności możliwości życia w zgodzie z nakazami Tory stało się na wiele pokoleń naczelnym zadaniem żydowskich przywódców.

2.     Struktura terytorialna (wieloszczeblowa) samorządu żydowskiego

Podstawową jednostką organizacyjną żydów była gmina. W latach 1518-1522 król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy. Ziemstwa stanowiły one odpowiednik szlacheckich sejmików. Po odłączeniu się Żydów Litwy, w Sejmie Żydów Korony pozostały cztery ziemstwa:

(1) wielkopolskie - gminy województw: poznańskiego, kaliskiego, pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko- chełmińskiego, łęczyckiego, płockiego, częściowo rawskiego i mazowieckiego oraz Prus Książęcych. Osobno swoich deputatów wysyłała gmina poznańska i starszyzna kahału ziemstwa.

(2) małopolskie - gminy województw: krakowskiego i sandomierskiego (bez powiatu radomskiego), część Kujaw i kilka miast województwa bełskiego i ruskiego.

(3) ruskie - gminy województw: ruskiego, podolskiego i bracławskiego (do Dniepru).

(4) wołyńskie - gminy województw: wołyńskiego, kijowskiego oraz pięć kahałów województwa bracławskiego. O ile już w dobie krucjat na terenie Nadrenii i Sycylii, a w wiekach XIV i XV w Hiszpanii żydowskie gminy zaczęły zbierać się celem wspólnego podejmowania najważniejszych decyzji, to nigdzie żydowskie zgromadzenia samorządowe nie utworzyły długotrwałych przedstawicielstw na szczeblu centralnym. Stało się to dopiero w Rzeczypospolitej Polski i Litwy, która w owym czasie była jednym z największych europejskich mocarstw. Państwem, którego niejako naturalnym stanem była słynna w pogrążonej w wojnach Europie pax polonica. W rozwoju żydowskiej autonomii w państwie Jagiellonów poza wymienionymi czynnikami najważniejszą rolę odegrały dwie okoliczności. Pierwszą była pogłębiająca się od czasów przywileju koszyckiego (1374) podmiotowość narodu politycznego, czego wyrazem był m. in. rozwój szlacheckiego parlamentaryzmu. Drugi czynnik stanowiła głęboka decentralizacja władzy monarszej, przejawiająca się w pozostawieniu znacznej części decyzji dotyczących lokalnej społeczności w gestii miejscowej elity. W czasach gdy na zachód i na wschód od polsko-litewskich granic umacniały się rozmaite formy absolutum dominium, szlacheckie sejmiki i sejmy były szkołą samorządności i obywatelskiej troski o państwo. Oparta na zasadach wolności słowa i religijnej tolerancji, wielonarodowa Unia polsko-litewska przyciągała i zapewniała swobody przybyszom z wielu krajów. Równie cieszącym się w Polsce wysokim statusem społecznym żydom wzorce szlacheckiej kultury politycznej jawiły się jako niezwykle atrakcyjne. Wykształcenie się trójstopniowego ustroju żydowskiego samorządu związane było z koniecznością uzgadniania wspólnego stanowiska wobec władz. W dużej mierze odnosiło się to do spraw, jakie pojawiały się na tle ostrego antagonizmu między mieszczaństwem a żydami. Hierarchię instytucji samorządu tworzyły: gminy, ziemstwa oraz żydowskie Sejmy. Od 1512 r. w Małopolsce, Wielkopolsce i na Litwie działali w imieniu króla wybrani spośród najbogatszych żydów poborcy podatkowi-rabini, którzy byli w stanie dyscyplinować podatników za pomocą klątwy (cheremu) i sprawowali jurysdykcję w zakresie przestrzegania Talmudu.

3. Organizacja wewnętrzna i kompetencje gminy (organy, skład kahału, uprawnienia, sposób wyłaniania)

W zakres zadań powierzonych gminie wchodziło zarządzanie dzielnicą żydowską, kontakty z władzami i z przedstawicielami innych stanów, dbanie o rozwój szkolnictwa, ochrona własnej produkcji i kontrola cen, przestrzeganie zasad etyki w handlu, zapewnianie opieki medycznej i wsparcia dla potrzebujących. Władzę nad gminą sprawował kahał, czyli zgromadzenie. Kahał miała zhierarchizowaną strukturę. Władza z pośrednich wyborów, składały się z kilku kolegiów: parnassim – seniorzy, władza najwyższa; towim, ławnicy; specjalne komisje. Na jego czele stali naczelnicy i starsi oraz skarbnicy, sędziowie i poborcy podatków. Zgromadzenie reprezentowało gminę na zewnątrz, odpowiadało za zbieranie podatków i ich rozdział między poszczególnych członków gminy, rozstrzygało kwestie sporne. Gmina żydowska miała Zarząd, liczący od 6 do 40-50 osób, wybierany w kilku stopniowych wyborach na jeden rok. Zarząd zapewniał prawidłowe funkcjonowanie gminy, zarządzał jej mieniem, finansami, ustanawiał i egzekwował podatki od swoich obywateli, zapewniał im opiekę i sprawował jurysdykcję. W gminie działał sąd, w skład którego wchodził rabin, jako przewodniczący i przedstawiciele starszyzny. Rozstrzygał on sprawy wewnętrzne pomiędzy obywatelami, wydawał orzeczenia w sprawach przestrzegania przepisów religijnych itp. Gmina posiadała bożnicę ( czyli synagogę), domy modlitwy (bejt midrasze), łaźnię rytualną (mykwe) oraz cmentarz (bejt almin, bejt olam). Do wykonywania funkcji religijnych powoływano specjalne osoby, z którymi zawierano umowę na okres od 1 roku do 3 lat. Należeli do nich: rabin, szochet (rzezak rytualny), chazan (kantor), szames i inni.

W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że kahał był jakby miastem w mieście. Swoim obywatelom umożliwiał funkcjonowanie w społeczeństwie, zapewniając życie zgodne z przepisami prawa talmudycznego i wymagając świadczeń na rzecz ogółu. Kahał reprezentował, poprzez swoich przedstawicieli, społeczność żydowską danego obszaru w kontaktach z władzą królewską, książęcą, dziedzica danego obszaru, kościołami wyznań chrześcijańskich i w ogóle ze światem nie- żydowskim. W dawnej Rzeczypospolitej kahały miały swoją hierarchię, wynikającą z systemu podatkowego Polskiego Państwa.

Na poziomie gminy działały stowarzyszenia o charakterze ekonomicznym, religijnym, filantropijnym i społecznym. Około połowy XVI gminy uzyskały prawo wybierania rabinów. Zaczątek gminy żydowskiej stanowił minjan,czyli grupa co najmniej 10 mężczyzn potrzebnych po to, aby odprawić modły. Podstawą istnienia gminy była przede wszystkim funkcja religijna. Celem i warunkiem istnienia gminy było posiadanie domu modlitwy, cmentarza i ewentualnie mykwy, czyli łaźni rytualnej. Status prawny średniowiecznej gminy żydowskiej w Polsce (aktualny w zasadzie aż do rozbiorów) określały przywileje generalne: Bolesława Pobożnego z 1264 roku, Kazimierza Wielkiego z 1334 roku i Kazimierza Jagiellończyka z 1453 roku. Przywileje te dawały gminom pełną autonomię życia religijnego, kompetencje sądownicze oraz prawo realizowania funkcji socjalno- ekonomicznych.

Struktura gminy wynikała z istoty państwa stanowego. Na czele każdej gminy stali parnassim (inaczej raszim), czyli najstarsi (Polacy często określali zarząd gminy nazwą "rada starszych"), w liczbie od 3 do 5, wybierani przez gminę na rok. Jeden z parnassim pełnił funkcję przewodniczącego, zmiana następowała kolejno co miesiąc. Starszyzna była w kontakcie (w większych miastach z tzw. sędzią żydowskim, czyli szlacheckim zastępcą wojewody) z urzędnikiem państwowym do spraw żydowskich. Drugie miejsce we władzach gminy zajmowali towim, czyli asesorowie sądowi. Na trzecim miejscu była reszta członków rady, z których wyodrębniano komisje zajmujące się realizacją podstawowych funkcji gminy: gospodarczą, administracyjną, sądowniczą oraz filantropijną i wychowawczą. Dobroczynnością zajmowali się gabaim, listy podatkowe sporządzali szamaim (Żydzi płacili podatki jako gmina), zaś memunim dbali o porządek publiczny.

Założenie poszczególnej gminy wymagało aktu ze strony właściciela miasta. Akt ten gwarantował prawo budowy synagogi i założenie cmentarza. Jeżeli w aktach nie można znaleźć daty założenia gminy, często bierze się pod uwagę datę założenia cmentarza. Zdarzało się też tak, że mieszkańcy małych osad i miasteczek, nie posiadający własnej gminy, musieli płacić podatki gminie sąsiedniej, co było dla nich niekorzystne, gdyż zazwyczaj grzebani byli na cmentarzu owej gminy. Istniała również instytucja gminy filialnej- przykahałku, posiadającej tylko częściową samodzielność, dysponującej zwykle synagogą i cmentarzem. Oprócz zarządu gminy (władz) pełnili w niej funkcje zaangażowani przez zarząd funkcjonariusze. Głównym i niezbędnym funkcjonariuszem w każdej gminie był rabin, uczony i biegły we wszystkich zagadnieniach religii i prawa. Rabin był selekcjonowany i angażowany na pewien czas lub na stałe. Kontrolował on życie religijne, pełnił nadzór nad synagogą, łaźnią, szkołą, rzeźnią, cmentarzem itp. Uczeni rabini zakładali często szkoły religijne, jesziwy, w których młodzi chłopcy i mężczyźni studiowali Torę i Talmud. Zamożniejsze gminy angażowały kantora (chasana), czyli śpiewaka synagogalnego. W biedniejszych gminach tę rolę pełnił najczęściej ktoś obdarzony słuchem muzycznym. Każda synagoga miała szamesa (hebr. szamasz), który był pomocnikiem rabina. Nauczycielem w elementarnej szkole żydowskiej, chederze, był melamed. W biedniejszych gminach melamed mógł być również kantorem. Gminy zatrudniały często pisarza gminnego, który nie tylko spisywał akta, ale mógł też jako sofer przepisywać na pergaminie Torę, a także teksty do filakterii i mezuz. Koszerność sporządzanego mięsa, wina i macy nadzorował maszgijach (strażnik), zwany też szomer. Szochet...