Przymiotnik. Łącznik w orzeczeniu złożonym. Zgodność przymiotnika z liczbą.
Słownictwo każdego języka można podzielić na różne rodzaje słów - części mowy. Języki Tolkiena miały być w zamierzeniu "zdecydowanie europejskie w stylu i budowie" (Listy, s. 263), więc części mowy jakie zawierają nie są zbyt egzotyczne i powinny być znajome każdemu uczniowi w Europie czy Ameryce. Już wspomnieliśmy o rzeczownikach, które w uproszczonej definicji są słowami oznaczającymi rzeczy. Teraz przejdziemy do przymiotników.
Przymiotniki to słowa, które przyjmują specjalną funkcję opisu. Jeśli chcemy powiedzieć, że ktoś lub coś posiada jakąś konkretną cechę możemy znaleźć przymiotnik, który spełni to zadanie. W zdaniu dom jest czerwony słowo "czerwony" jest przymiotnikiem. Opisuje ono dom. Istnieją przymiotniki dla wszystkich rodzajów cech, przydatne gdy chcemy powiedzieć, że ktoś lub coś jest duże, małe, niebieskie, głupie, paskudne, piękne, cienkie, nudne, wysokie, cudowne, nieznośne itp.
Można wyróżnić dwa sposoby używania przymiotnika:
1. Można go powiązać z rzeczownikiem, który opisuje, co w rezultacie da nam wyrażenia jak wysoki człowiek albo czerwona książka. Takie wyrażenie może być wstawione w pełne zdanie, jak wysoki człowiek mnie przeraża albo czerwona książka jest moja, gdzie słowa wysoki, czerwona dają dodatkową informację o danych rzeczownikach. Takie użycie przymiotnika nazywa się przydawką. Dana cecha jest określana przez przydawkę rzeczownika, lub jest przydana temu rzeczownikowi (wysocy ludzie - OK. wiemy dokładnie o jakich ludzi tu chodzi, wysokich, wysokość (wzrost) jest ich "przydawką").
2. Można również zbudować zdanie, którego cały sens polega na tym, że ktoś lub coś posiada określoną cechę. Wtedy nie zakładamy wysokości jak w przypadku wyrażenia wysocy ludzie - chcemy powiedzieć ludzie są wysocy, co jest najważniejszą informacją, jaką chcemy przekazać. Takie użycie przymiotnika nazywa się orzeczeniowym: wybieramy jakaś osobę (osoby) lub rzecz (rzeczy), jak na przykład ludzie w tym przypadku i dodajemy przymiotnik aby określić ich cechę. Wtedy przymiotnik jest częścią orzeczenia złożonego zdania.
Jak zauważył już pilny czytelnik, jest tu jeszcze jedna komplikacja: nie mówimy tylko ludzie wysocy, ale ludzie są wysocy, choć właściwie pierwsza opcja jest całkiem poprawna w sporej części języków (quenya może też się do nich zaliczać). W języku polskim musimy jednak wstawić tu jeszcze są albo jest przed przymiotnikiem. Nie dodaje to zbyt wiele znaczenia (dzięki temu tak wiele języków radzi sobie bez tego słowa); stąd to "jest / są" nazywane jest "łącznikiem". Zasadniczą funkcją tego łącznika jest po prostu łączenie przymiotników z rzeczami lub osobami, które opisują.
W porównaniu z licznymi formami rzeczownika, przymiotnik jest raczej ograniczony w swoich formach. Większość kończy się na -a lub -ë. Ta druga końcówka jest mniej popularna i pojawia się najczęściej w nazwach kolorów: Ninquë "biały", morë "czarny", carnë "czerwony", varnë "brązowy" itp. Jeśli przymiotnik nie kończy się na -a lub -ë prawie zawsze kończy się na -in, np.: firin "martwy", hwarin "skrzywiony", melin "drogi" (w znaczeniu "kochany", nie "kosztowny") lub latin "otwarty, wolny" (o terenie). Ostatni przymiotnik jest właściwie zapisany latin(a) w pismach Tolkiena (LR, s. 368), najwyraźniej jest to sugestia, że latin jest skróconą formą od latina, obydwa warianty są więc możliwe. (Prawdopodobnie wszystkie przymiotniki kończące się na -in są skróconą wersją pełnej formy z końcówką -ina.) Przymiotniki, które nie kończą się ani na -a, -ë ani -in występują bardzo rzadko; jest przymiotnik teren (smukły) - ale nawet on ma dłuższą formę kończącą się na -ë (terenë).
Przymiotniki kończące się na -a są najczęstszym typem. Końcówka ta może pojawiać się sama, jak w lára "płaski", ale często jest częścią dłuższej końcówki jak -wa, -na (wariant -da), -ima lub -ya, np: helwa "(blado-) niebieski", harna "ranny", melda "kochany, drogi", melima "kochany", vanya "piękny". Sam wyraz quenya jest przymiotnikiem z końcówką -ya, o znaczeniu "elficki, quendiański", choć Tolkien uznał, że używać się go będzie tylko do określania Wysokiej Mowy elfów (Listy, s. 264, WJ, s. 360-361, 374).
W quenyi tak jak i w polskim przymiotnik może być bezpośrednio powiązany z rzeczownikiem, określając go. Mamy wiele przykładów takiego użycia: lintë yuldar "szybkie łyki" (Namárië), luini tellumar "niebieskie sklepienia" (Namárië), fána cirya "biały statek" (Markirya), quantë tengwi "pełne znaki" (określenie używane przez wczesnych elfickich lingwistów; zobacz VT39, s. 5). W tych przykładach mamy do czynienia z porządkiem wyrazów jak w języku polskim, tj. przymiotnik + rzeczownik. Jest to najwyraźniej normalny, preferowany porządek w quenyi. Jednak jest również możliwe aby rzeczownik poprzedzał przymiotnik. Na przykład, w Markirya mamy anar púrëa "słońce zamglone" a w LR, s. 47 mallë téra "droga prosta". Możliwe, że ta kolejność jest używana dla podkreślenia przymiotnika, z kontekstu wynika, że jest to prosta droga w odróżnieniu od krzywej. Jednak postawienie przymiotnika za rzeczownikiem może być normalnym szykiem w przypadku tytułu używanego razem z nazwą własną: w NO, s. 257 mamy Elendil Voronda "Elendil Wierny" (choć forma w NO, s. 257 brzmi właściwie Elendil Vorondo, ponieważ jest to dopełniacz, ale wrócimy do tego później). Prawdopodobnie można by również użyć odwrotnego szyku voronda Elendil, ale to byłaby pewnie bardziej "prosta" forma oznaczająca "wierny Elendil", bez przymiotnika w funkcji tytułu.
Przejdźmy teraz do użycia przymiotnika jako części orzeczenia złożonego. Przykładem jest vanwa "zgubiony/stracony" w Namárië: Vanwa ná (...)Valimar "stracony jest (...)Valimar" (miejsce w Błogosławionym Królestwie, o którym Galadriela sądziła, że nigdy go już nie zobaczy). Widzimy, że łącznik w quenyi w orzeczeniu złożonym to ná. Liczba mnoga "są" zdaje się brzmieć nar - potwierdzone we wczesnej wersji Namárië nagranej przez Tolkiena na taśmie (patrz Wprowadzenie do elfickiego Jima Allana, s. 5). Można więc wywnioskować, że te łączniki będą funkcjonowały tak jak w zdaniach w języku polskim:
I parma ná carnë. "Książka jest czerwona."
Ulundo ná úmëa. "Potwór jest zły."
I neri nar hallë. "Ludzie są wysocy."
W tej lekcji opublikowanej początkowo w grudniu 2000 r. umieściłem tu ostrzeżenie:
Powinienem jednak dodać, że z powodu ogromnego braku przykładów nie możemy być pewni co do preferowanego szyku zdania. Z przykładu vanwa ná (...) Valimar "stracony jest (...) Valimar" w Namárië można by wnioskować, że ná powinno występować po przymiotniku, tak więc "książka jest czerwona" brzmiałoby i parma carnë ná, "książka czerwona jest". Ciekawym byłoby wiedzieć, czy ná "jest" wciąż występowałoby po vanwa "stracony", gdybyśmy przesunęli Valimar na początek zdania; "Valimar jest stracony" brzmiałoby Valimar ná vanwa z polskim szykiem, czy może Valima vanwa ná? W podanych wyżej przykładach i w ćwiczeniach używałem szyku "polskiego", ale Tolkien mógł mieć tu w zanadrzu coś egzotycznego. Nie sposób powiedzieć, dopóki nie opublikowane zostanie więcej materiału.
Poprawiałem ten kurs w listopadzie 2001 r., a tego lata pojawiło się kilka nowych przykładów zawierających wyraz ná "jest". Zdaje się, że istnieje tendencja do umieszczania ná na końcu zdania, jak w przykładzie lá caritas (...) alasaila ná (dosłownie: "nie robienie tego (...) niemądre jest" - VT42, s. 34). Ale ten sam artykuł podaje również zwrot "A ná calima lá B" (dosł. "A jest jasne nad B"), jako quenejski sposób wyrażania "A jest jaśniejsze od B" (VT42, s. 32). Zauważmy, że zwrot ten używa polskiego szyku zdania z ná przed a nie po calima "jasny". Wygląda więc na to, że zdanie takie jak parma ná carnë, słowo po słowie odpowiadające polskiemu "książka jest czerwona" może być również dozwolone. Z tego powodu nie poprawiałem przykładów ani ćwiczeń w tym kursie, które stosują "polski" szyk zdania jeśli chodzi o łącznik ná. Zdaje się jednak, że szyk parma carnë ná "książka czerwona jest" należy również uznać za najzupełniej normalny, a być może nawet powszechniejszy. Musimy poczekać na jeszcze więcej przykładów.
[Kolejne uaktualnienie, styczeń 2002 r.: W tym miesiącu rzeczywiście opublikowano nowe przykłady. Wygląda na to, że dokładny szyk zdania jest jednak kwestią smaku. Przykład elyë na manna "jesteś błogosławiony" z VT43, s. 26 ma polski szyk zdania, a łącznik występuje tu w krótkiej formie na a nie ná. W ćwiczeniach pozostaniemy przy normalnej "długiej" formie, głównie dla zachowania jasności: słowo na posiada jeszcze parę innych znaczeń. A być może forma na- jest preferowana gdy dodawane są końcówki, por. formę w lm nar "są". Oczywiście nieudokumentowana forma nár mogłaby być również poprawna.]
W Pieśni Fíriel (tekst sprzed WP) pojawia się wyraz ye oznaczający "jest", w írima ye Númenor, "piękny jest Númenor" (LR, s. 72). Jednak i Leksykon quenejski (QL, s. 64) i Etymologie (LR, s. 374) określają ná jako czasownik "być", a w Namárië mamy to potwierdzone. Etymologie i QL są wcześniejsze niż Pieśń Fíriel, ale Namárië jest późniejsze, więc wydaje się, że ye było tylko eksperymentem Tolkiena. W Pieśni Fíriel mamy też końcówkę -ië na określenie "jest", dodawaną do przymiotników i zastępującą ich końcową samogłoskę: márië "(to) jest dobre" od przymiotnika mára "dobry". Końcówka -ië jest niewątpliwie związana z ye, w późniejszych tekstach ma ona jednak zupełnie inne znaczenie, nie poleca się więc używania jej. Słowo ye najprawdopodobniej również straciło swoją ważność w quenyi z czasów WP.
Istnieje jeszcze inny system, mianowicie całkowite opuszczenie łącznika. Słowo "jest/są" jest domyślne, Ilu vanya "Świat (jest) piekny" (Pieśń Fíriel), maller raicar "drogi (są) krzywe" (LR, s. 47). Forma "A jest jasne nad B" = "A jest jaśniejsze od B" zacytowana wyżej jest tak naprawdę podana jako "A (ná) calima lá B" w VT42, s. 32. Jest to więc sugestia, że ná może zostać ominięte. Przykład malle téra "prosta droga" można też interpretować jako "droga (jest) prosta". Końcowa wersja dokonanego przez Tolkiena tłumaczenia na quenyę Zdrowaś Mario opuszcza kilka łączników: Aistana elyë, ar aistana i yávë mónalyo = "błogosławiona [jesteś] Ty, i błogosławiony [jest] owoc łona Twego" [polskie: "Błogosławionaś ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota twego"].
Musimy założyć, że łącznik ná, nar nie ogranicza się tylko do łączenia rzeczowników i przymiotników, ale może też być użyty do porównywania rzeczowników: Parmar nar engwi "książki są rzeczami", Fëanáro ná Noldo "Fëanor jest Noldo". (Zauważmy przy okazji, że właściwa forma tego imienia w quenyi to Fëanáro; "Fëanor" to quenejsko-sindarińska forma używana w Śródziemiu po jego śmierci). I znowu możliwe, że dopuszczone jest ominięcie łącznika: Parmar nati, Fëanáro Noldo. [W polskim możemy zamiast "książki są rzeczami" powiedzieć "książki to rzeczy", w pierwszym wyrażeniu mamy do czynienia z narzędnikiem (rzeczami), w drugim zaś z mianownikiem (rzeczy), możliwe więc, że to drugie tłumaczenie jest bliższe quenyi].
Zgodność przymiotnika z liczbą: Przymiotniki w quenyi zgadzają się z liczbą rzeczownika, który opisują. Jeśli więc rzeczownik występuje w liczbie mnogiej, przymiotnik podobnie, jeśli przymiotnik opisuje kilka rzeczowników, musi również występować w liczbie mnogiej. Nie mamy jednak przykładów na zgodność przymiotnika z liczbą podwójną rzeczownika. Ogólnie przyjmuje się, że nie ma specjalnej podwójnej formy przymiotnika, a tylko jedna mnoga (lub raczej "nie-pojedyncza"). Markirya wskazuje, że nie istnieje też żadna specjalna forma przymiotnika dla cząstkowej liczby mnogiej (końcówka -li). Przymiotnik opisujący taki rzeczownik pojawia się w normalnej liczbie mnogiej. Najprawdopodobniej więc nie istnieje też żadna odrębna forma dla liczby podwójnej.
Jak więc skonstruowana jest liczba mnoga przymiotnika? W dostępnych przykładach można zauważyć, że Tolkien eksperymentował z różnymi systemami przez lata. We wczesnych źródłach przymiotniki z końcówką -a mają w liczbie mnogiej dodane -r na końcu, tak jak to się dzieje z rzeczownikami o końcówce -a. Na przykład pewna bardzo wczesna "mapa" świata Tolkiena (przedstawiona jako symboliczny statek) zawiera I Nori Landar. Najwyraźniej znaczy to "Szerokie Ziemie" (KZO1, s. 123; przymiotnik landa "szeroki" pojawia się w Etymologach, hasło LAD. Christopher Tolkien w KZO, s. 123 sugeruje tłumaczenie "Wielkie Ziemie"). Tu rzeczownik nori "lądy" w liczbie mnogiej występuje z przymiotnikiem landa "szeroki" - przy okazji kolejny przykład rzeczownika poprzedzającego przymiotnik - i skoro rzeczownik jest w liczbie mnogiej, przymiotnik otrzymuje końcówkę -r aby zgadzać się z liczbą. Taki sposób formowania liczby mnogiej przymiotników był jeszcze ważny w 1937 albo na krótko przedtem. Już zacytowaliśmy przykład maller raicar "drogi [są] krzywe" z LR, s. 47, w którym to przymiotnik raica "zakrzywiony, krzywy, niedobry" jest w liczbie mnogiej.
Jednak tego systemu nie można polecić piszącym, gdyż w quenyi z czasów WP został on porzucony. W prawdopodobnie najwcześniejszym wierszu Tolkiena, Narqelion, napisanym w latach 1915-16 przymiotniki kończące się na -a mają w liczbie mnogiej końcówkę -i. Na przykład wyrażenie sangar úmëai najwyraźniej znaczy "tłumy olbrzymie", przymiotnik úmëa "olbrzymi" pojawia się we wczesnym Leksykonie qenejskim (QL, s. 97, ale w późniejszej quenyi słowo to oznacza "zły"). Później Tolkien wprowadził komplikację: przymiotniki kończące się na -a mają formę w liczbie mnogiej -ai tylko w archaicznej quenyi. W quenyi wygnańczej tj. języku Noldor, którzy powrócili do Śródziemia -ai na końcu przymiotników o więcej niż jednej sylabie w liczbie mnogiej zmienia się w -ë. (por. WJ, s. 407 gdzie końcówka -vë jest opisywana jako "archaiczne quenejskie -vai".). Wiec jeśli liczba mnoga przymiotnika quanta "pełny" brzmiała kiedyś quantai to później stała się quantë, jak w quantë tengwi, "pełne znaki" cytowanym już wcześniej (VT39, s. 5).
Jest jeszcze jedna sprawa, która wymaga omówienia: przymiotniki z końcówką -ëa, jak w laurëa "złoty". W archaicznej formie liczba mnoga brzmiałaby po prostu laurëai. Ale potem -ai przekształciło się w -e, co dałoby ?laurëe. Aby uniknąć tej jakże niewygodnej kombinacji dwóch e na końcu wyrazu pierwsze z nich zostało zmienione na i. Tak więc liczba mnoga przymiotnika laurëa w quenyi wygnańczej brzmi laurië...
laczek777