DODATKI
W oparciu o opublikowane materiały (i trochę innych) wyłożyłem już większość informacji o quenyi, o których możemy mówić chociaż z minimum pewności. Te Dodatki do właściwego kursu dostarczą nieco informacji uzupełniających, ale przede wszystkich będą poświęcone tym cechom quenyi, na które nie mamy wystarczającej ilości przykładów i które nie w pełni rozumiemy - tak, że nie byłem w stanie ułożyć na ich podstawie żadnych ćwiczeń. Jeśli pojawi się więcej materiałów quenejskich, mogę podsumować tu nowe informacje (o ile nie włączę ich do istniejących już lekcji, albo nie napiszę dodatkowych lekcji, aby je objąć).
JAKĄ FUNKCJĘ MA CZĄSTKOWA LICZBA MNOGA?
W kursie omawialiśmy trzy liczby quenejskie: pojedynczą, mnogą i podwójną. Istnieje jednak także czwarta liczba, nazywana cząstkową liczbą mnogą, ignorowana w tekście lekcji, gdyż jej funkcja nie jest dobrze znana. Dlatego nie mogłem zagwarantować, że Tolkien nie użyłby liczby cząstkowej tam, gdzie ja używałem "zwykłej" liczby mnogiej w niektórych ćwiczeniach do tego kursu.
Przed omówieniem możliwych funkcji cząstkowej liczby mnogiej powiemy sobie jak się ją tworzy. Podstawową końcówką jest tu -li, pochodzące od rdzenia LI "wiele", który jest też źródłem rzeczownika lië "lud". List do Plotza wskazuje na lasseli, ciryali jako na formy liczby mnogiej cząstkowej od lassë "liść" i cirya "statek". Mniej wiadomo jak dodać -li do rzeczowników zakończonych na spółgłoskę, gdyż spowodowałoby to powstanie niedozwolonych zbitek spółgłosek (tylko rzeczowniki zakończone na -l mogą przyjąć końcówkę -li bez zmian, gdyż quenya dozwala na postawienie podwójnego ll). W jednym potwierdzonym przykładzie zawierającym liczbę mnogą cząstkową od Casar "Krasnolud" (opartego na krasnoludzkim Khazâd i będącego alternatywą dla rodzimego Nauco), zaobserwować możemy asymilację: zamiast niedozwolonej formy **Casarli mamy Casalli. Etymologie podobnie wskazują na Telelli jako liczbę cząstkową od Teler "Elf z Trzeciego Hufca"; patrz WJ, s. 388, LR, s. 391.
Rzeczowniki zakończone na -s lub -n mogą także upodobnić tę spółgłoskę do l przed końcówką -li, więc być może liczba cząstkowa wyrazów takich jak elen "gwiazda" czy olos "sen" brzmiałaby elelli, ololli. Zachowanie rzeczowników zakończonych na -t, jak nat "rzecz", pozostaje na razie tajemnicą. Albo w niedozwolonej formie **natli spółgłoski zamieniłyby się miejscami tworząc nalti, albo musimy umieścić tu samogłoskę łączącą - być może tworząc formę nateli (z tą samą dodatkową samogłoską -e- jak w Elendilenna "do Elendila", PM, s. 401).
Jeśli chodzi o różne formy przypadków wyłożone w Liście do Plotza, archaiczna "quenya książkowa" miałaby długą końcówkę -lí zarówno w mianowniku jak i w bierniku, ale w późniejszej quenyi skróciło się to do -li jak w powyższych przykładach. Końcówka -lí- z długą samogłoską jest jednak wciąż używana przed końcówkami narzędnika -nen i possessivusa -va, więc w tych dwóch przypadkach forma liczby mnogiej cząstkowej od ciryali występuje jako ciryalínen i ciryalíva (a długa samogłoska jest oczywiście akcentowana). W dopełniaczu dodaje się po prostu końcówkę -on jak w normalnej liczbie mnogiej, stąd ciryalion. Celownik uzyskuje najprostszą końcówkę -n, stąd ciryalin.
W miejscowniku, allativusie i ablativusie mamy do wyboru użycie albo najprostszych końcówek -ssë, -nna, -llo, albo ich mnogich form -ssen, -nnar, -llon (czy -llor). Końcówka -li- i tak wskazuje, że wyraz jest mnogi, tak więc nie jest istotne, czy wystąpi tu kolejny znacznik mnogości czy nie. Stąd miejscownik ciryalissë = ciryalissen, allativus ciryalinna = ciryalinnar, ablativus ciryalillo = ciryalillon (albo ciryalillor). W Namárië Tolkien użył falmalinnar jako allativusa liczby mnogiej cząstkowej od rzeczownika falma "(pieniąca się) fala", tak więc piszący, którzy chcą trzymać się ściśle quenyi z czasów WP mogą wybierać formy z podwójnym znacznikiem liczby mnogiej.
Wymienienie tych form jest dość proste; trudniej jest stwierdzić jaka dokładnie jest ich funkcja. Jeśli ciryar to po prostu "statki", czym różni się w znaczeniu inna forma mnoga ciryali?
W tłumaczeniach Tolkien oddawał formy liczby mnogiej cząstkowej jak normalną liczbę mnogą - zwrot w allativusie i falmalinnar z Namárië przetłumaczony jest jako "upon foaming waves" - dosł. "na pieniących się falach". Jednak w interlinearnym tłumaczeniu w RGEO, s. 67 Tolkien podzielił tę formę na falma-li-nnar i wskazał, że środkowy element znaczy "wiele" - co widzimy także ze znaczenia rdzenia LI (LR, s. 369). Co więcej, jeden z Entów używa słowa Taurelilómëa, co w Dodatku F do WP przetłumaczone jest jako "wielolesistocienisty". Chociaż nie jest to właściwie autentyczna quenya, lecz jedynie "fragmenty wyrazów z języka elfów, posklejane z sobą na modłę entów", Tolkien znów sugeruje tu, że cząstka -li oznacza "wiele".
Tak więc bez wątpliwości - a nie bez powodu - badacze stwierdzili, że formy na -li to przykłady tak zwanej wielokrotnej liczby mnogiej. Forma ta miała oznaczać, że mamy wiele wspominanych rzeczy - podczas gdy ciryar to po prostu "statki" (kilka albo dużo, ale co najmniej więcej niż jeden), ciryali miało sugerować "wiele statków". Przykład i falmalinnar "na pieniących się falach" z Namárië zgadzałby się z tą interpretacją - Galadriela śpiewa o falach wielkiego oceanu między nią a Vardą - oczywiście ogromnej ilości fal.
Jednak obawiam się, ze ta interpretacja form mnogich z -li jest zbyt uproszczona; w każdym razie nie obejmuje ona całości problemu. Drzewiec powitał Celeborna i Galadrielę jako a vanimar, vanimálion nostari, co Tolkien przetłumaczył jako "piękni, rodzice pięknych dzieci" (SD, s. 73). Vanimálion "pięknych (dzieci)" to liczba mnoga cząstkowa od vanima "piękny". Tu także Tolkien przetłumaczył liczbę cząstkową jak normalną liczbę mnogą i nic nie wskazuje na to, że sugerowane jest tu "wiele pięknych dzieci". (Chyba, że Drzewiec stara się bardzo uprzejmy, co i tak nie zgadzałoby się z faktami - Celeborn i Galadriela byli rodzicami jednego dziecka, o którym wiadomo - córki Celebriany. Nawet gdybyśmy wliczyli tu też ich wnuczkę Arwenę, mamy wciąż tylko dwie "piękne"; trudno je traktować jako "wiele".)
Istnieje jeszcze przykład liczby mnogiej cząstkowej (tym razem w miejscowniku) w wierszu Markirya, lecz nie jest on szczególnie pomocny: Man cenuva rácina cirya ondolissë mornë, co Tolkien przetłumaczył jako "kto zobaczy zdruzgotany statek na ciemnych skałach[?]" Mamy więc tu ondolissë mornë = "na ciemnych skałach"; ponownie quenejska forma z -li- tłumaczona jest jako normalna liczba mnoga. Chociaż nic nie wyklucza tego, że statek utknął na wielu "ciemnych skałach", nic też nie potwierdza tej interpretacji.
Wczesne materiały (o wiele wcześniejsze niż WP) zawierają więcej przykładów form z -li. We wczesnych wersjach opowieści z Silmarillionu o rodzie Noldor mówi się Noldoli (np. w KZO1, s. 34). Tutaj końcówka -li może oznaczać coś w rodzaju "liczby mnogiej rodzajowej" odnoszącej się do całej "rasy" elfów noldorińskich. Podobnie pod hasłem TELES w Etymologiach (LR, s. 391) Tolkien niemalże zrównuje formę Telelli ze złożeniem Telellië "lud Telerów" (Teler "Elf teleriński" + lië "lud"; zauważmy regularną asymilację rl > ll). Jednak przy omawianiu różnych form słowa Casar "Krasnolud" w dużo późniejszym źródle (z czasów po WP) Tolkien wyraźnie rozróżnia między "cząstkową formą mnogą" Casalli a "nazwą rasy" Casallië (to ostatnie to oczywiście "lud Krasnoludów", Casar-lië). Patrz WJ, s. 388. W późniejszych opowieściach Tolkien porzucił także formę Noldoli i konsekwentnie odnosił się do tego ludu jako Noldor - "normalną" liczbą mnogą na -r, mimo że chodziło ewidentnie o cały ród Elfów noldorińskich jako "lud". Forma Noldoli sama nie stałą się nieaktualna, lecz być może zmieniła się jej funkcja.
W jednym fragmencie w Listach Tolkien zawarł uwagi, które rzucają przynajmniej troszkę światła na różne formy liczby mnogiej, chociaż zrobił to na przykładach sindarińskich:
W językach eldarińskich liczba mnoga cząstkowa i szczegółowa, lub ogólna i całkowita różnią się formą i zastosowaniem. Tak więc yrch, <<orkowie, jacyś orkowie>> (...) orkowie jako cała rasa lub poprzednio wymieniona grupa zostaliby oddani przez nazwę orchotch. (Listy, s. 267)
Skoro yrch "orkowie" to przykład sindarińskiej liczby mnogiej "cząstkowej" czy "szczegółowej", musi ono odpowiadać quenejskiej formie na -li (chociaż historycznie yrch pochodzi raczej od liczby mnogiej na -i, która to końcówka wciąż przetrwała w quenyi). Musimy zatem przyrównać "normalną" quenejską liczbę mnogą na -i czy -r do liczby "ogólnej i całkowitej". Według tego, co napisał Tolkien, liczby tej używałoby się w odniesieniu do całych ras (albo oddzielnych, wcześniej już określonych grup). I rzeczywiście, takie formy jak Valar, Quendi, Eldar odnoszą się do całych "ras" (czy zaprzecza to idei, że forma na -li może także mieć to znaczenie i dlatego Tolkien zamienił Noldoli na Noldor w swoich opowieściach?) Oczywiście formy te mogą mieć też bardzo ograniczony punkt odniesienia i wskazywać na jakąś konkretną grupę a nie cały "gatunek". Drzewiec zwraca się do Galadrieli i Celeborna a vanimar "o piękni"; są oni oczywiście tylko parą pięknych osób, a nie stanowią całej "rasy" pięknych na świecie.
Być może system ten działa w następujący sposób: jeśli odnosimy się do grupy używając "normalnej" liczby mnogiej na -r albo -i i nie wstawiamy rodzajnika określonego przed rzeczownik, może on często mieć odniesienie rodzajowe, jeśli kontekst nie wskazuje inaczej. Por. tolkienowski przykład Valar valuvar "niech stanie się wola Valar" (WJ, s. 404). Valar jest tutaj "ogólną" liczbą mnogą; nie odnosi się do "niektórych" bogów czy Potęg, lecz do całej "rasy" Valar. Jeśli chcemy wprowadzić pewnych Valar w odróżnieniu od całej rasy bogów, lepiej byłoby może użyć liczby cząstkowej: Valali. (Por. sugestię, że "jacyś orkowie" to możliwe tłumaczenie sindarińskiej formy cząstkowej yrch.) Sam termin cząstkowa liczba mnoga sugeruje więc, że mamy do czynienia z podgrupą, częścią całej grupy Valar na świecie. Ale kiedy ci Valali zostają ustanowieni jako "poprzednio wymieniona grupa", wracamy do "całkowitej" liczby mnogiej, która teraz odnosi się do wspominanej wcześniej podgrupy. Teraz można o tej grupie mówić i Valar (z rodzajnikiem określonym: ci bogowie, o których teraz mówimy).
Kiedy Drzewiec zwraca się do Galadrieli i Celeborna mówiąc a vanimar "o piękni", używa oczywiście liczby "szczegółowej", gdyż mówi o tej konkretnej dwójce "pięknych". Ale kiedy dalej opisuje ich jako vanimálion nostari "rodziców pięknych [dzieci]", przełącza się na liczbę "cząstkową" aby wyjaśnić, że Galadriela i Celeborn są rodzicami (dziadkami) jakichś "pięknych" w odróżnieniu od wszystkich pięknych na świecie. (Być może słowa dobrane przez Drzewca mogłyby też sugerować, że niektóre, ale nie wszystkie dzieci Galadrieli są "piękne". Jednak zarówno kontekst jak i zasady uprzejmości wskazują inaczej.) Jeśli chodzi o statek rozbity na ondolissë, po prostu opisany jest on jako rozbity na jakichś skałach, pewnych skałach.
Podsumowując, być może quenya używa zazwyczaj form mnogich na -li tam, gdzie w polskim mielibyśmy "jakieś" + rzeczownik w liczbie mnogiej. Jednak starsza teoria "wielokrotnej liczby mnogiej" nie musi być całkiem błędna - pozostaje fakt, że rdzeń LI początkowo znaczył "wiele". Być może w przypadku, gdy formy na -li połączy się w rodzajnikiem określonym mogą one sugerować wielką ilość, jak w zwrocie z Namárië i falmalinnar "na [?wielkiej ilości] pieniących się fal". Ale ogólnie lepiej jest używać osobnego przymiotnika oznaczającego "wiele" (w tym kursie używaliśmy przymiotnika rimba, lm rimbë, przetłumaczonego przez Tolkiena jako "liczny").
Jako że mamy tak niewiele przykładów, teorie te musimy traktować jako wątpliwe. Jak mówiłem, z pewnością nie można wykluczyć, że Tolkien niekiedy użyłby form na -li tam, gdzie w ćwiczeniach do tego kursu użyłem "normalnej liczby mnogiej". Tym mniej mogę stwierdzić, czy innego doboru słów nie uznałby jako "błędny" czy niegramatyczny.
ZASTOSOWANIE KOŃCÓWEK PRZYPADKOWYCH ZAWIERAJĄCYCH T
Jak pamiętamy quenya posiada dwie końcówki oznaczające liczbę podwójną: -u i -t (np. Aldu "dwa drzewa, ciryat "dwa statki"). Użycie jednej czy drugiej końcówki zależy od postaci rzeczownika.
W Liście do Plotza Tolkien wymienił różne końcówki przypadkowe, także zawierające cząstkę liczby podwójnej -t-: dopełniacz -to, celownik -nt, allativus -nta, ablativus -lto, miejscownik -tsë, narzędnik -nten. Oczywiście są to tylko odmiany najprostszych końcówek kojarzonych zazwyczaj z liczbą pojedynczą: -o, -n, -nna, -llo, -ssë, -nen. Odpowiadające im końcówki podwójne tworzy się po prostu przez wstawienie -t- i (gdzie konieczne) dostosowanie rezultatu do zasad quenejskiej fonologii. Tak więc pytanie brzmi: skoro -t jest tu niewątpliwie znacznikiem liczby podwójnej, czy końcówki przypadkowe zawierające -t- dodaje się wyłącznie do rzeczowników z mianownikiem liczby podwójnej na -t jak ciryat? Może rzeczowniki, które w mianowniku mają drugi znacznik liczby podwójnej -u nie powinny przyjmować końcówek przypadkowych z -t-?
Kwestię tę omawiałem pokrótce w wielu lekcjach i jak wskazywałem, nie mamy na to pytanie pewnej odpowiedzi. Jednak możemy stworzyć prawdopodobną teorię, jeśli dowiemy się jak pojawiły się pierwotnie w języku końcówki z -t-. Być może Tolkien wyobrażał sobie, że początkowo końcówki przypadkowe były zwyczajnie dodawane do najprostszej formy podwójnej na -t.
Zatem wychodząc od prostego mianownika ciryat "dwa statki, para statków":
ciryat + -o dla dopełniacza = ciryato
ciryat + -n dla celownika = ciryatn
ciryat + -nna dla allativusa = ciryatnna, uproszczone do ciryatna
ciryat + -llo dla ablativusa = ciryatllo, uproszczone do ...
laczek777