BIBLIOGRAFIA Metodyka i organizacja
Polish Librarians Association
.€
BIBLIOGRAPHY
Methodics and Organisation
Edited by Zbigniew Żmigrodzki
WYDAWNICTWO
Warsaw 2000
Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich
BIBLIOGRAFIA
Metodyka i organizacja
Pod red. Zbigniewa Żmigrodzkiego
Warszawa 2000
Komitet Redakcyjny serii wydawniczej < < NAUKA — DYDAKTYKA — PRAKTYK \> >
Marcin DRZEWIECKI (przewodniczący), Stanisław CZAJKA, Zofia GACA-
-DĄBROWSKA, Barbara SOSIŃSKA-KALATA, Danuta KONIECZNA,
Krzysztof MIGOŃ. Mieczysław MURASZKIEWICZ. Janusz NOWICKI (sekretarz),
Wanda PINDLOWA, Jan SOJKA. Barbara STEFANIAK, Hanna TADEUSIEWICZ,
Zbigniew ŻMIGRODZKI
Książka wydana przy pomocy finansowej Komitetu Badań Naukowych
Recenzenci
Anna ŻBIKOWSKA-MIGOŃ Jadwiga SADOWSKA
Poszczególne rozdziały opracowali: Elżbieta Gondek (2. 10.2-10.14. 11), Diana Pietruch-Reizes (8, 9), Anna Tokarska (5, 6), Zbigniew Żmigrodzki (I, 3, 4. 7. 10.1)
Opracowanie literatury przedmiotu: Anna Tokarska Opracowanie indeksów: Elżbieta Gondek
Redakcja techniczna i korekta Anna LIS
© Copyright by Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich
ISISN N3-K7629-43-X
( II' - Biblioteka Narodowa
Bibliografia: melodyka i organizacja pod red. Zbigniewa Żmigrodzkiego Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. - Warszawa : Wydaw. SBP. 2000. Dydaktyka. Praktyka : 1. 3.S)
- (Nauka.
Wydawnictwo SBP. Warszawa 2000. Wydanie I. Ark. wyd. 21.5 Ark druk ">-> Łamanie: Krzysztof Brawiński. Druk i oprawa: Z.P Poligrifr 00-389 Warszawa, ul. Smulikowskiego 6/8, tel. 826-06-03
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA.........................................................9
1. WIADOMOŚCI OGÓLNE...........................................II
Bibliografia - geneza i zakres pojęcia. Różne znaczenia terminu. Cele i zadania bibliografii. Bibliograf- jego zadania i czynności. Rodzaje służb bibliograficznych
2. HISTORIA. TEORIA I METODYKA BIBLIOGRAFII W POLSCE.........18
3. PRZEDMIOT BIBLIOGRAFII - DOKUMENT - I JEGO BADANIE .......32
4. TYPOLOGIA I KLASYFIKACJA OPRACOWAŃ BIBLIOGRAFICZNYCH ............................................35
Opracowanie bibliograficzne. Norma PN-89/N-01255. Ogólne kryteria typologiczne. Różna postać fizyczna. Odrębne formy piśmiennicze. Rodzaje opracowań
5. NORMY I INNE POMOCE METODYCZNE W BIBLIOGRAFII ..........46
Normy bibliograficzne i pokrewne. Budowa norm bibliograficznych. Poradniki metodyczne. Opracowania bibliograficzne jako wzorce
6. OPIS BIBLIOGRAFICZNY..........................................63
Definicja opisu. Normy opisu. Opis bibliograficzny książki - jego strefy. Stopnie szczegółowości opisu. Opis wydawnictw ciągłych i ich części. Opis dokumentów specjalnych. Przypisy bibliograficzne. Przypisy bibliograficzne dla dokumentów elektronicznych. Bibliografia załącznikowa. Przypisy a powołania w tekście dokumentu. Opis dokumentów dla potrzeb bibliografii załącznikowej. Opis katalogowy. Konwersja a'la-betów obcych. Konwersja i retrokonwersja katalogów
7. PRZYGOTOWANIE SPISU BIBLIOGRAFICZNEGO ..................125
Etapy pracy i związane z nimi działania. Założenia i plan spisu. Gromadzenie materiałów i opisywanie dokumentów. Prace redakcyjne: selekcja opisów; opracowanie opisów jako pozycji spisu; charakterystyka rzeczowa opisanych dokumentów; układ bibliografii i szeregowanie pozycji; tworzenie opisów powtórzonych i odsyłaczy, numeracja pozycji; opracowanie indeksów; opracowanie innych materiałów informacyjno-pomocniczych; opracowanie materiałów wprowadzających; opracowanie spisu treści i tytulatury: opracowanie wydawnicze i typograficzne. Sporządzenie maszynopisu wydawniczego. Korekta autorska i czynności końcowe
8. SPECJALNE FORMY OPRACOWAŃ BIBLIOGRAFICZNYCH ..........148
Nowe metody i techniki bibliografii. „Current contents". Indeksy słów kluczowych. Indeksy cytowań bibliograficznych. Bibliografie analityczne.
9. ZAUTOMATYZOWANY SPIS BIBLIOGRAFICZNY (BIBLIOGRAFICZNY SYSTEM INFORMACYJNO-WYSZUKIWAWCZY)........191
Uwarunkowania automatyzacji procesów bibliograficznych. Międzynarodowa wymiana informacji bibliograficznych - formaty do wymiany danych i normalizacja. Automatyzacja bieżącej bibliografii narodowej. Bibliograficzne bazy danych
10. DZIAŁALNOŚĆ BIBLIOGRAFICZNA I JEJ ORGANIZACJA ...........207
10.1. Podstawy organizacji działalności bibliograficznej ...................207
10.2. Ustawowe oraz instytucjonalne ramy działalności bibliograficznej
w Polsce.....................................................209
10.3. Formy działalności bibliograficznej w skali światowej.................212
Cele działalności. Międzynarodowe założenia programowe unifikacji działalności bibliograficznej. Uwarunkowania kompletności informacji bibliograficznej
10.4. Model centrali bibliograficznej i bibliografii narodowej...............220
10.5. Bibliografia narodowa a bibliografie specjalne. Międzynarodowa informacja bibliograficzna ......................................232
10.6. Bibliografia a rynek książki .....................................238
10.7. Zadania Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej............243
10.8. Polska bieżąca bibliografia narodowa .............................250
10.9. Polska narodowa bibliografia retrospektywna.......................264
10.10. Bibliografia polska Estreicherów .................................273
10.11. Wybitni przedstawiciele nauk szczegółowych jako twórcy bibliografii specjalnych ..................................................279
10.12. Prace bibliograficzne bibliotek PAN i innych bibliotek naukowych......286
10.13. Prace bibliotek publicznych i naukowych nad bibliografiami
różnych regionów Polski........................................297
10.14. Udział bibliotek władz i urzędów w pracach bibliograficznych
11. WYKORZYSTANIE OPRACOWAŃ BIBLIOGRAFICZNYCH
W SŁUŻBIE BIBLIOTECZNO-INFORMACYJNEJ.....................308
LITERATURA PRZEDMIOTU. A. Książki i artykuŁy. B. Normy..............322
INDEKS OSOBOWY..................................................333
INDEKS PRZEDMIOTOWY...........................................337
WYKAZ RYSUNKÓW.................................................351
CONTENTS
PREFACE.............................................................9
1. GENERAL INFORMATION.........................................11
Bibliography - genesis and scope.Different meanings of the term. Purposes and tasks of bibliography. Bibliographer - his tasks and activi-ties. Types of the bibliographical services.
2. HISTORY, THEORY AND METHODOLOGY OF BIBLIOGRAPHY
IN POLAND.......................................................18
3. OBJECT OF BIBLIOGRAPHY - DOCUMENT - AND RESEARCH
ON IT ............................................................32
4. TYPOLOGY AND CLASSIFICATION
OF THE BIBLIOGRAPHICAL WORKS ...............................35
Bibliographical works. Norm PN-89/N-01255. General criteria of the divi-sion. Different physical forms. Distinct literaturę forms. Types of bibliographical works.
5. NORMS AND OTHER METHODICAL AIDS IN BIBLIOGRAPHY .......46
Bibliographical and related norms. Structure of the bibliographical norms. Methodological guidebooks. Bibliographical works as patterns.
6. BIBLIOGRAPHICAL DESCRIPTION.................................63
Definition of the description. Norm of the description. Bibliographical description of a book - parts of the description. Degrees of the parti-cilarity of the description. Description of serial publications and their parts. Description of special documents. Bibliographical notes. Bibliographical notes for electronic documents. Reference list. Notes and ąuotations in the document text. Document descriptions for the needs of reference list. Catalogue description. Conversion of the foreign alpha-bets. Conversion and retroconversion of catalogues.
7. PREPARATION OF BIBLIOGRAPHY................................125
Stages of work and their attendant activities. Guidelines and plan of the bibliography. Gathering materials and describing documents. Editorial work: selection of descriptions; creating descriptions as bibliography items; subject characteristics of the described documents; bibliography arrangement and ranking of items; creating repeated descriptions and notes, numbering of items; creating indexes; arranging of other informa-tion, auxiliary and introductory materials; creating table of contents and titles; publishing and typographic arrangement.Creating a publishing typescript. Author correction and finał actions.
8. SPECIAL FORMS OF BIBLIOGRAPHY..............................148
New methods and techniąues of bibliography. Current contents. Key
words index. Bibliographical ąuotations index. Analytical bibliographies.
9. COMPUTERIZED BIBLIOGRAPHY (BIBLIOGRAPHICAL INFORMATI0N-RETRIEVAL SYSTEM) .............................191
Conditions of computerization of bibliographical processes. International exchange of bibliographical information - data exchange formats and normalization. Computerization of current national bibliographies. Bibliographic databases.
10 BIBLIOGRAPHICAL ACTIVITY AND ITS ORGANIZATION...........207
10.1. Basics of organization of bibliographical activity.....................207
10.2. Statutory and institutional confines of bibliographical activity
in Poland....................................................209
10.3. Forms of bibliographical activity in the world.......................212
Purposes of the activity. International program assumptions of uni-fication of the bibliographical activity. Conditions of completeness of bibliographical information.
10.4. Model of bibliographic head office and national bibliography..........220
10.5. National bibliography and special bibliography. International bibliographical information .....................................232
10.6. Bibliography and book trade ....................................238
10.7. Tasks of the Bibliography Institute of the National Library............243
10.8. Polish current retrospective bibliography ..........................250
10.9. Polish national retrospective bibliography..........................264
10.10. Estreichers' Polish bibliography ..................................273
10.11. Outstanding representatives of particular sciences as originators
of special bibliographies........................................279
10.12. Bibliographical research of PAN libraries and other scientific
libraries.....................................................286
10.13. Research of public and scientific libraries on bibliography
of different regions of Poland ...................................297
10.14. Participation of libraries, authorities and offices in bibliographical research.....................................................303
11. USE OF BIBLIOGRAPHICAL WORKS IN LIBRARY
AND INFORMATION SERVICES ...................................308
LITERATURĘ. A. Books and articles. B. Norms............................322
NAME INDEX.......................................................333
SUBJECT INDEX ....................................................337
LIST OF FIGURES ...................................................351
Przedmowa
Ostatni obszerny polski podręcznik metodyki bibliograficznej (Metodyka bibliograficzna: poradnik dla autorów bibliografii specjalnych. Red. H. Hleb-Ko-szańska i in. Wyd. 2, Warszawa 1963) ukazał się 37 lat temu. W 1984 r. wyszedł z druku - jako 39. pozycja serii „Materiały Szkoleniowe" Centrum INTE -skrypt pt. Rodzaje bibliografii. Metodyka i technika ich opracowania, przygotowany przez zespół pracowników ówczesnego Zakładu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego, pod redakcją Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Jego nakład wynosił zaledwie 650 egzemplarzy. Także od wydania tej drugiej publikacji minęło sporo lat i w dziedzinie metodyki bibliografii następowały przez ten czas kolejne zmiany, związane głównie z uzupełnianiem dalszymi arkuszami dostosowanej do zaleceń ISBD normy 01152 Opis bibliograficzny; ponadto - z pojawieniem się norm określających terminologię i rodzaje bibliografii oraz postępującymi pracami nad językami informacyjno-wy-szukiwawczymi i schematami ujęcia danych czytelnych maszynowo (formatami). W polskich bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej uruchomiono też zautomatyzowane systemy informacyjno-wyszukiwawcze, udostępniając za ich pomocą bibliograficzne bazy danych, będące narzędziami informacji bibliotecznej (katalogi i katalogi centralne), bibliograficznej (bibliografia narodowa oraz bibliografie dziedzin i wydawnictw ciągłych), faktograficznej (informatory nauki i inne) bądź nawet tekstowej. W komputerowej sieci rozległej o zasięgu globalnym (Internecie), znalazły się stale rosnące zbiory informacji, tworzone również przy wykorzystaniu metod bibliografii.
W dalszym jednak ciągu trwają i znajdują powszechne zastosowanie metody bibliograficznej analizy dokumentów, będące podstawą ich opisywania; zwiększyła się tylko szczegółowość badania cech wydawniczych oraz zróżnicowanie wzorców opisu, dotyczących nowych rodzajów materiałów. Również metodyka przygotowywania opracowań bibliograficznych wszelkiego typu - tak spisów (listing titles), jak i przeglądów (compilations) czy monografii bibliograficznych -niezależnie od przechodzenia na nowe techniki ich wytwarzania, utrzymuje się zasadniczo w ramach tradycyjnego procesu. Gdy chodzi o spisy, ma on charakter w ogólnym ujęciu trójdzielny: obejmuje planowanie założeń spisu, gromadzenie i opisywanie materiałów oraz prace redakcyjne. Z tą - oczywiście -różnicą, że opisy w bibliografii zautomatyzowanej wprowadza się do zbioru,
mającego stanowić bazę komputerowego systemu informacyjno-wyszukiwaw-czego, zaś czynności redakcyjne znajdują swoje miejsce w oprogramowaniu zaprojektowanym specjalnie dla danej bibliografii czy też typowym. Powstają jednak i zapewne będą dalej powstawać także spisy bibliograficzne sporządzane metodami tradycyjnymi, nie mówiąc już o przeglądach, a zwłaszcza o monografiach bibliograficznych, które mają charakter indywidualnych studiów naukowych o specyficznym profilu.
Trudności, na jakie natrafili autorzy niniejszej pracy, wynikają przede wszystkim z niedostatku literatury metodycznej, dostosowanej do aktualnych wymogów teorii bibliografii. Obfitości bibliograficznych przedsięwzięć nie towarzyszy w odpowiednim stopniu teoretyczna refleksja, a nawet ich krytyczna ocena w postaci recenzji, które - gdy idzie o bibliografię - należą dziś w Polsce do rzadkości. W tej sytuacji przedstawiona książka nie może być tym, co spełniłoby oczekiwania odbiorców o wysokich wymaganiach, którzy pragnęliby w niej znaleźć połączenie ujęcia teoretycznego z podejściem praktycznym. Stanowi ona ponadto opracowanie zbiorowe: jeżeli w ogóle miała powstać, nie było innego wyjścia, biorąc pod uwagę to, w jak niepomyślnych warunkach przypada pracować autorom zatrudnionym w placówkach akademickiego kształcenia bibliotekarzy, a zapewne także pracownikom bibliotek - tym faktem trzeba też tłumaczyć powszechne uchylanie się od pisania podręczników czy kompendiów, nawet pilnie potrzebnych. Daleko idące kolacjonowanie poszczególnych rozdziałów, w celu ujednolicenia ich formy stylistycznej, wydłużyłoby znacznie proces przygotowania tekstu, a czasu na te czynności po prostu brak.
Wspomniany powyżej skrypt Rodzaje bibliografii jest do dziś wykorzystywany przez nauczycieli akademickich i studentów - znaczna jego część zachowała aktualność. Zredagowany w większości przez ten sam zespół, który przedstawia obecną publikację, pozwolił na przejęcie pewnej części jego tekstu. Okazało się natomiast niezbędne wprowadzenie zmian oraz nowych treści: obszerniejszej charakterystyki specjalnych form opracowań bibliograficznych i przedstawienia procesu tworzenia bibliografii zautomatyzowanej. Rozbudowano też bibliografię załącznikową w podwójnej funkcji: literatury przedmiotu i spisu lektur uzupełniających.
Będziemy wdzięczni za wskazanie istotnych błędów i braków, jakie występują w tej książce, co powinno przyczynić się do udoskonalenia jej ewentualnego drugiego wydania. Zdajemy sobie sprawę, że jest w Polsce sporo osób bardziej zaawansowanych w poszczególnych kierunkach wiedzy bibliograficznej: liczymy na ich propozycje i wskazówki, utrzymane w miarę możliwości w konwencji correctionis fraternae.
Zbigniew Żmigrodzki
Wiadomości ogólne
i
Bibliografia - geneza i zakres pojęcia
Termin bibliografia pochodzi z języka greckiego i składa się z dwóch rdzeni: biblion lub biblos - książka oraz grafein - pisać. Nazwę „Byblos" („Biblos") nosiło miasto w Azji Mniejszej, będące ośrodkiem handlu papirusem i jego eksportu - także dziś można znaleźć jego oznaczenie na mapie Libanu, jako niewielkiej miejscowości portowej nad Morzem Śródziemnym. „Biblion" to zdrobnienie od „biblos" („biblia" - liczba mnoga), używane w celu określenia zwoju papirusu, służącego jako materiał piśmienniczy.
Wyraz bibliografeo (czasownik w pierwszej osobie liczby pojedynczej) odpowiadał technicznej czynności przepisywania ksiąg; bibliogra-fos - przepisywacz ksiąg, kopista; bibliografoi - kopiści. W Grecji w V wieku przed Chr. nazywano tak również pisarza skarg sądowych. W starożytnym Rzymie jako bibliografa określano ponadto przedsiębiorcę (w rodzaju księgarza - wydawcy), zatrudniającego kopistów. W wiekach średnich utrzymywał się zwyczaj używania słowa bibliograf w odniesieniu do kopiującego księgi; po wynalezieniu druku stosowano je także wobec drukarzy reprodukujących techniką typograficzną księgi rękopiśmienne. Tendencja posługiwania się terminem „bibliografia" na określenie czynności przepisywania ksiąg występowała jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku.
Termin bibliografia w znaczeniu spisu dzieł pojawił się po raz pierwszy w pracy Gabriela Naude, bibliotekarza francuskiego kardynała i polityka, Jules'a Mazarina, zatytułowanej Bibliographia politica (1633); wkrótce potem użył go Louis Jacob de Saint Charles w swych: Bibliographia Parisina (1645) i Bibliographia Galilea universalis. Rejestry ksiąg otrzymywały też następujące tytuły: bibliotheca, catalogus, elenchus, in-dex, lexicon, repertorium, thesaurus. Pierwszy z tych terminów upowszechnił się najbardziej, o czym zadecydowało zapewne tego rodzaju dzieło Konrada Gesnera, szwajcarskiego lekarza i przyrodnika pt. Bibliotheca universalis, sive catalogus omnium scńptorum in tribus linguis: latina, graeca et hebraica (1545), będące próbą ujęcia całości najważniej-
11
szego współczesnego piśmiennictwa naukowego w trzech językach. Ge-snerowi przyznano miano „ojca bibliografii nowożytnej".
W tym czasie bibliograf francuski, Jean Joseph Rive, inaczej zinterpretował słowo „bibliografia", tłumacząc je jako opisywanie ksiąg: „Bibliographie, mot techniąue; ii signifie decrire des liyres"1. Natomiast „znajomość ksiąg historyczną, znajomość ich treści wewnętrznej oraz wydobywanie skarbów utajonych w księgach za pomocą krytyki"2 nazwał bibliognozją (z greckiego „gnosis" - poznanie, wiedza). Oprócz terminu „bibliognozją", używanego przez J. J. Rive'a na określenie problemów związanych z książką, w tym samym znaczeniu stosowano słowa „bibliologia", „bibliozofia", bądź „bibliografia", mając na myśli wiedzę o książce - nie odróżniano więc bibliologii od bibliografii. Chcąc umiejscowić tę ostatnią w uniwersalnej klasyfikacji nauk, łączono ją z bibliotekarstwem lub z historią piśmiennictwa.
Wiek XVIII, nazywany złotym wiekiem bibliografii, przyniósł definicje bibliografii jako nauki. Prosper Marchand (Catalogus librorum bi-bliothecae Joachimi Faultrier) uznał bibliografię za naukę ogólną -wstęp do wiedzy o książce. Szerzej potraktował pojęcie GuiHaume Francois Debure, sądząc, że zadaniem bibliografii jest „poznanie świata literackiego i opisanie tego, co się nań składa"3. Przedstawił też jej podział na zagadnienia ogólne (bibliologiczne i bibliotekoznawcze) oraz specjalne (bibliograficzne). Michael Denis zdefiniował bibliografię jako naukę o książce. Fryderyk Adolf Ebert podzielił ją na „czystą" i „stosowaną", zaś idący w tym samym kierunku Georg Schneider (Handbuch der Bibliographie, 1923) dokonał ostatecznego rozgraniczenia pomiędzy bibliologia a bibliografią, wskazując ponadto na dwa znaczenia terminu „bibliografia": możliwość pojmowania jej jako nauki teoretycznej bądź działalności praktycznej, przy stosowaniu również węższego określenia bibliografii jako spisu dokumentów.
W dyskusji terminologicznej uczestniczyli także polscy bibliografowie, m.in. Jerzy Samuel Bandtkie, Joachim Lelewel i Karol Estreicher. Lelewel przedstawił w Bibliograficznych ksiąg dwojgu własną wykładnię teorii bibliografii. Nie oddzielił jej wprawdzie od bibliologii, uwydatnił jednak pojęcie jej przedmiotu, którym jest książka jako produkt sztuki drukarskiej, a także wskazał na zadania bibliografa, do których należy dokładny opis książki według przyjętych zasad. Łączył też z pracą bibliografa powinność udzielania informacji o piśmiennictwie: „Bibliograf, zasobny w naukowe skarby, różnymi językami wiedzy udziela, o dziełach uwiadamia. Czyni to ustnie i na piśmie"4.
1 S. Vrtel-Wierczyński: Teoria bibliografii w zarysie. Wrocław 1951, s. 11.
2 A. Mendykowa: Podstawy bibliografii. Wyd. 2. Warszawa 1986, s. 10.
3 S. Vrtel-Wierczyński: Teoria bibliografii..., s. 18.
4 J. Lelewel: Bibliograficznych ksiąg dwoje. T. 2. Wilno 1926, s. 246-247.
12
Różne znaczenia terminu
Polska norma Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia (PN-89/N-01225) podaje dwa znaczenia słowa „bibliografia":
(1) Uporządkowany zbiór opisów bibliograficznych dokumentów dobranych według określonych kryteriów, którego celem jest informowanie o istnieniu tych dokumentów, na ogół bez względu na miejsce ich przechowywania.
(2) Dziedzina wiedzy i działalności praktycznej, obejmująca swoim zakresem problemy opisywania dokumentów w celu ich identyfikacji oraz zasady tworzenia i użytkowania bibliografii.
Można też zaproponować inne przedstawienie pojęć:
(1) Jedna z dyscyplin wchodzących w skład szeroko pojętej nauki o książce (bibliologii); ta jej część, która bada i opisuje książki (wszelkie dokumenty), aby tworzyć ich spisy na użytek nauki i życia praktycznego; stanowi zarazem teoretyczną podstawę badań i czynności bibliograficznych.
(2) Metodyka sporządzania opracowań bibliograficznych - spisów, przeglądów i monografii, obejmująca wytyczne ogólne i szczegółowe przepisy, dotyczące podstawowych działań bibliograficznych.
(3) Uporządkowany spis dokumentów, dobranych według określonych kryteriów, mający zadania informacyjne.
(4) Działalność bibliograficzna, polegająca na procesach sporządzania różnego rodzaju opracowań bibliograficznych, organizacji i koordynacji ich wytwarzania.
W związku z tym niezbędne jest objaśnienie wprowadzonego tu terminu opracowanie bibliograficzne, oznaczającego wytwór działalności bibliograficznej w trzech kategoriach, takich jak „spis", „przegląd bibliograficzny" („omówienie") i „monografia bibliograficzna". Jest on w swej konstrukcji językowej analogiczny do przyjętego swego czasu terminu „opracowanie dokumentacyjne", a jego użycie ułatwia jednoznaczne określenie pojęcia.
Cele i zadania bibliografii
Analizując cele i zadania, jakie stawiano bibliografii na przestrzeni wieków, można zauważyć istotne różnice w ich pojmowaniu. Książka rękopiśmienna - tak w starożytności, jak i w średniowieczu - nie była dostępna dla szerszego ogółu społeczeństwa. Jedynie wąskie grono ludzi wykształconych czy możnych protektorów nauki i kultury było zainteresowane obiegiem dzieł. Ani liczba książek, ani tryb docierania do nich
13
nie wymagały zorganizowanej informacji o istniejącym piśmiennictwie -wystarczały katalogi biblioteczne i ustne wiadomości.
Dopiero zwiększona produkcja książek i zamiar ich rozpowszechniania spowodowały potrzebę informowania o wydanych dziełach. Początkowo głównym zadaniem powstających bibliografii był opis książek połączony z ich systematyzacją (układem). W najbardziej ambitnych zamierzeniach dążono do spisania wszystkiego, co zostało wydane, rejestrując wszelkie dostępne dokumenty. Pierwsi bibliografowie kierowali się jednak przeważnie własnymi zainteresowaniami naukowymi i założonym przeznaczeniem spisu.
W czasach nowszych bibliografowie zaczęli uwzględniać przede wszystkim aktualne potrzeby potencjalnych użytkowników spisów bibliograficznych, odchodząc od własnych zainteresowań jako głównej motywacji swej działalności. Ich prace, podejmowane w bezpośredniej łączności z otoczeniem, stały się dla współczesnej nauki koniecznością. Również wymogi życia praktycznego postawiły przed bibliografią konkretne zadania, odpowiadające zamówieniom społecznym różnych środowisk. Zestawienie książek i innych dokumentów pod kątem określonej problematyki umożliwia dotarcie do potrzebnych materiałów, niezbędnych na różnych etapach prac badawczych, a także związanych z życiem społecznym, gospodarczym, politycznym czy kulturalnym. Bibliografia stosuje też ocenę i selekcję wykazywanych dokumentów, spełniając zadania informacyjne w aspekcie retrospektywnym i bieżącym.
Prace bibliograficzne i wynikające z nich opracowania (spisy, przeglądy, monografie) służą upowszechnianiu wiedzy oraz zaspokajają różnorodne oczekiwania czytelnicze, łącząc się z działalnością dydak-tyczno-wychowawczą. Poprzez dobór zalecanej lektury bibliografia zmierza do ugruntowania światopoglądu młodego pokolenia oraz do rozszerzania horyzontów myślowych i zainteresowań. Kieruje uwagę czytelników na literaturę naukowo ważną i społecznie cenną, wskazuje dzieła o dużej wartości artystycznej, promuje wobec odbiorców wartościowe pozycje piśmiennictwa.
Przyjmuje się współcześnie, że bibliografia realizuje dwie podstawowe funkcje:
- adresową (identyfikacyjną), polegającą na oznaczeniu i umożliwieniu rozpoznania dokumentu;
- sygnalną (informacyjną), obejmującą przekazanie wiadomości o dokumencie.
Wynikają z nich następujące zadania szczegółowe: 1) dostarczanie informacji o dokumentach, ich istnieniu, formie i zawartości treściowej, służące celom nauki i praktyki;
14
2) upowszechnianie dokumentów - ich zalecanie, umożliwianie odszukania, wypożyczania, nabycia, sprzedaży;
3) pomoc bibliotekom i innym placówkom informacji naukowej: ułatwienie doboru i zakupu, opracowania i udostępniania, działalności in-formacyjno-bibliograficznej;
4) pomoc w działalności wydawniczej i księgarskiej;
5) pomoc w kształtowaniu życia społecznego i kulturalnego;
6) utrwalanie wiadomości o dorobku kulturalnym i naukowym miejscowości, regionów, krajów, świata, osób, zespołów osobowych czy instytucji, ewentualnie - w określonej dziedzinie;
7) pomoc w działalności dydaktyczno-wychowawczej, upowszechnianiu postępu - przez zalecanie lektury i propagowanie książek uznanych za najlepsze;
8) wspieranie rozwoju nauki przez:
- pomoc w działalności naukowo-dydaktycznej;
- pomoc w badaniach naukowych przez wskazywanie źródeł informacji i dostarczanie materiału na poparcie twierdzeń;
- uwydatnianie luk w piśmiennictwie i badaniach naukowych;
- pomoc w naukoznawstwie i naukometrii;
- pomoc w edytorstwie naukowym poprzez elementy bibliograficzne aparatu naukowego i metody ustalania tekstu;
9) dostarczanie danych do celów statystyki i planowania oraz prognozowania ruchu wydawniczego;
10) działanie na rzecz zbliżenia między narodami, współpracy przy rozstrzyganiu szerszych problemów w skali światowej, a także wzajemnego porozumienia i poznania się różnych narodów oraz formacji kulturowych.
Bibliograf - jego zadania i czynności
Miano bibliografa przyznajemy komuś, kto niekoniecznie jest bibliotekarzem, choć - niewątpliwie - bywa nim najczęściej, a przynajmniej jest w jakiś sposób z biblioteką związany. Winien on odznaczać się teoretyczną i praktyczną znajomością metodyki bibliograficznej (analizy dokumentów, sporządzania ich opisów i redagowania opracowań bibliograficznych). Może być zatrudniony w pracowni bibliograficznej instytutu naukowego; czasem jest pracownikiem nauki redagującym bibliografię specjalną o charakterze naukowym albo redaktorem merytorycznym z ramienia oficyny wydawniczej, która bibliografie - jako wydawnictwa zwarte lub ciągłe - publikuje.
W pracach bibliograficznych, prowadzonych dziś najczęściej drogą działań zespołowych, mamy do czynienia z różnymi poziomami kompe-
15
tencji współpracujących ze sobą bibliografów, co określa podział zadań. Redaktor bibliografii reprezentuje zwykle najwyższy stopień wiedzy i umiejętności - i to zarówno pod względem metodycznym, jak i merytorycznej znajomości przedmiotu bibliografii. On ustala plan pracy i program jego realizacji oraz kontroluje przebieg poszczególnych czynności. Zwraca uwagę na prawidłowy dobór źródeł w gromadzeniu materiałów, jednolitość opisów i selekcję przed zredagowaniem pozycji i dokonaniem układu. Ważna rola przypada bibliografom sporządzającym opisy dokumentów - najbieglejszy z nich weryfikuje ich poprawność. Charakterystyka treści, związana z wprowadzeniem układu, wymaga zwykle decyzji kolegialnych, niekiedy również konsultacji z zewnątrz.
Dalsze prace redakcyjne - przygotowanie indeksów i innych spisów informacyjno-pomocniczych - wykonują członkowie zespołu przy udziale redaktora, który występuje z reguły jako autor wstępu bądź przedmowy; czuwa też nad należytą kompozycją wydawniczą - sporządzeniem maszynopisu wydawniczego wraz ze zbiorem wskazówek przeznaczonych dla wydawcy i drukarni. Na etapie korekty autorskiej, jeżeli nie dokonuje jej osobiście, czyta po raz drugi skład tekstu; sprawdza także poprawność wprowadzenia dodatkowego elementu informacyjnego - tzw. żywej paginy.
W dawnym bibliotekarstwie niektórych krajów (np. Rosji), co niekiedy przetrwało do dzisiaj, przyjęło się utrzymywanie stanowiska „starszego" czy „głównego" bibliografa, który odpowiada za całokształt prac bibliograficznych oraz penetrację piśmiennictwa w zakresie specjalności, biblioteki, ponadto za poprawne opracowanie zbiorów z udzielaniem informacji bibliograficznych włącznie. O znaczeniu, jakie mieli kiedyś pracownicy tej kategorii świadczy fakt, że powierzano im zastępowanie kierownika czy dyrektora biblioteki. Należeli też do grupy bibliotekarzy o najdłuższym stażu zawodowym i najwyższym uposażeniu.
Oprócz bibliografów, przygotowujących opracowania bibliograficzne w ramach obowiązków zawodowych, występują też bibliografowie -amatorzy, którzy podejmują prace bibliograficzne w związku z własnymi zainteresowaniami. Niedostatki wiedzy metodycznej wyrównują nieraz zaawansowaną znajomością przedmiotu, kt...
Iwa.4