społeczny zasięg książki 2010 komentarz.pdf

dr Roman Chymkowski

Pracownia Badań Czytelnictwa

Wyłączeni z kultury pisma. Komentarz do badań społecznego zasięgu książki

W listopadzie 2010 r. Pracownia Badań Czytelnictwa BN we współpracy z TNS

OBOP przeprowadziła kolejne już badanie społecznego zasięgu książki w Polsce. Sondaż

zrealizowano na losowej reprezentatywnej próbie mieszkańców Polski w wieku 15 lat

i więcej. Interesowano się tym, jaka część społeczeństwa czyta i kupuje książki, jaka jest

intensywność lektury i zakupów w ciągu roku, jakie książki są czytane i kupowane oraz

jakie są źródła dostępu do nich. Przynajmniej jednokrotny kontakt z jakąkolwiek książką

w ciągu roku zadeklarowało 44% Polaków, przy czym książkę zdefiniowano w tym

badaniu szeroko – włączając do tej kategorii także albumy, poradniki, encyklopedie,

słowniki, a także książki w formie elektronicznej. Czy to dużo czy mało? W dwóch

krajach, gdzie tego rodzaju badania prowadzi się w bardzo podobny sposób – Francji

i Czechach – wskaźnik ten jest znacznie wyższy. Wynosi on odpowiednio 69 i 83%.

Zarazem w stosunku do wyniku analogicznych badań z 2008 r., kiedy zarejestrowano

rekordowo (jak dotąd) niski odsetek osób miewających kontakt z książką (38%), można

ostrożnie mówić o zatrzymaniu tendencji spadkowej, a być może nawet o nieznacznej

poprawie. Warto podkreślić, że w gronie tak wyodrębnionych czytelników znajdują się

zarówno ci, którzy czytają systematycznie i dużo, jak i ci, którzy przypominają sobie,

że w ciągu ostatniego roku widzieli chociaż raz otwarty album czy książkę kucharską.

Przyjmując, że rzeczywistymi czytelnikami są ci, którzy czytali przynajmniej sześć

książek w ciągu roku, należy stwierdzić, że kategoria ta jest od kilku lat stosunkowo

stabilna (ok. 12%). Dla porównania wskaźnik we Francji ten kształtuje się na poziomie

35%.W tym kontekście może przyjść do głowy obraz, jaki ma przed sobą każdy, kto był

choć raz w Luwrze i przyglądał się zwiedzającym go Francuzom. Otóż bardzo wielu z

nich, bez żadnego zewnętrznego przymusu, stale notuje w kajetach to, co widzi, albo to,

co słyszy. Pismo jest medium silnie zrośniętym z doświadczeniem potocznym. Można

więc spojrzeć na różnice we wspomnianych wskaźnikach jako na część szerzej pojętych

różnic kulturowych. Można też przywołać skalę przemian gospodarczych,

a w konsekwencji także społecznych, jakie nastąpiły w Polsce po 1989 roku – nagle

znaleźliśmy się w świecie, w którym dostęp do wielu możliwości konsumpcji okupuje

się dużą ilością czasu przeznaczonego na pracę zawodową. Pracujemy intensywnie, żeby

zbliżyć się do tego, co mają inni; skutkuje to m.in. zmniejszoną intensywnością czytania.

Przemiany społeczne mają jednak to do siebie, że nie dokonują się z roku na rok, być

może trzeba jeszcze czasu, żeby pełniej zrozumieć, czym dla polskiej kultury

i społeczeństwa był schyłek XX i początek XXI wieku.

***

Parę spraw można jednak wskazać. Badania socjologiczne dowodzą, że instytucją

o pierwszo-rzędnym znaczeniu dla kształtowania postaw lekturowych jest szkoła.

To w szkole wpajane są zarówno najbardziej elementarne kompetencje czytelnicze,j

ak i pozostające nieraz na całe życie hierarchie dzieł literackich czy autorów. Gdyby

szkoła całkowicie zrezygnowała z egzekwowania czytania, poprzestając jedynie na

alfabety zmie funkcjonalnym, nawyk czytania byłby jednym z wielu elementów

elitarnego stylu życia, takim jak na przykład picie starego wina, a przez to ze względnie

uniwersalnego doświadczenia kulturowego stałby się czynnikiem dystynktywnym.

Szkoła przekazując wiedzę o tekstach, które należy znać, ustanawia kod służący

budowaniu i podtrzymywaniu podwójnej więzi – w przestrzeni społecznej i w czasie.

Bez więzi ze współczesnymi bylibyśmy zbiorem niepowiązanych atomów, bez trwania

w czasie – ludźmi wyobcowanymi z własnej kultury. Czytaniu nie sprzyja system

nauczania i egzekwowania wiedzy, w którym większy nacisk niż na umiejętności

rozmienia świata kładzie się na zdobywanie wymiernych i łatwo sprawdzalnych

jednostek informacji. Tymczasem informacja nie jest tożsama z wiedzą, a umiejętność

zdobywania informacji – z umiejętnością i chęcią rozumienia świata. Tak jak szkoła –

od podstawowej aż po uniwersytet – nie tylko przekazuje wiedzę i umiejętności, ale

także – by tak rzec – uczy uczenia się, biblioteki, zwłaszcza te powszechnie dostępne,

a więc biblioteki publiczne, są najważniejszymi instytucjami umożliwiającymi kontakt

z książką. Szkoły i biblioteki są ze sobą powiązane – kształtowanie nawyku czytania

w związku ze studiami, pracą czy zagospodarowywaniem czasu wolnego na niewiele by

się zdało, gdyby biblioteki nie posiadały księgozbiorów racjonalnie dobranych pod kątem

rzeczywistych potrzeb czytelników, podobnie doskonale wyposażone biblioteki,

w których pracuje kompetentna, pełna zawodowej pasji i życzliwa użytkownikom

kadra, pozostaną zawieszone w próżni, jeśli na co dzień ludzie nie będą odczuwali

potrzeby korzystania z nich.

***

W tym miejscu warto zaznaczyć, że u podstaw myślenia o kulturze czytelniczej

Polaków tkwi pewne nieporozumienie. Polega ono na tym, że wielu osobom

zabierającym głos w tej sprawie wydaje się, że czytanie to część wąsko pojętej „kultury”,

czyli sfery, która w tym ujęciu właściwie tożsama jest z tym, co ludzie robią w czasie

wolnym, a zatem deklarowana „troska o stan czytelnictwa” to nic innego jak znany od

dawna niepokój warstw wykształconych o stan duszy ludu. Znamienne, że same osoby

wyrażające zatroskanie niskimi wskaźnikami czytelnictwa nazywają siebie na przykład

„miłośnikami książki”, przez co już w punkcie wyjścia sytuują się poza sferą praxis .

W tym duchu mówi się wiele o tym, że książki mają swoją formą zachęcać do czytania,

a biblioteki publiczne powinny być pełne atrakcji przyciągających zwłaszcza młodych

ludzi, którzy – zapewne mimochodem – zainteresują się też czytaniem. Pomija się w tym

rzecz najważniejszą – mianowicie to, że czytanie jest źródłem wiedzy, a zdobywanie

wiedzy nie musi być przedłużeniem zabawy; rzecz w tym, żeby ludzie mieli potrzebę

ciągłego rozwoju poprzez wzbogacanie swoich narzędzi rozumienia świata, a nie żeby

znajdowali rozkosz w unikaniu telewizji czy kina.

Od czasu wynalazku dokonanego przez Sumerów człowiek gromadzi wiedzę w postaci

tekstów. Chodzi tu zwłaszcza o taki rodzaj wiedzy, którego nie da się sprowadzić do

szeregu jednoznacznych informacji. Dlatego czytanie literatury pięknej nie jest po prostu

rodzajem rozrywki; zapewne lektura poezji jeszcze nikogo nie uczyniła inżynierem, ale

w świecie, w którym tak ważna jest otwartość na to, co inne, rozumienie obcego nam

świata zapisanego w tekście literackim to krok do rozumienia innych ludzi. Jeśli nie

będziemy rozumieli innych ani siebie nawzajem, nikt nie zechce nas rozumieć.

***

Dziś, kiedy tak wielu ludzi mówi o braku czasu na lekturę książek, warto postawić

pytanie o czytanie jakichkolwiek tekstów (niezależnie od treści, zastosowania ani

medium komunikacyjnego) dłuższych niż trzy strony maszynopisu albo trzy ekrany

komputera. 46% badanych przez Bibliotekę Narodową przyznaje się do tego, że w ciągu

ostatniego miesiąca nie miało do czynienia z czymś takim. Istnieją zatem uczniowie,

którzy nie muszą czytać nawet streszczeń lektur szkolnych, księgarze, którzy nie

zapoznają się z katalogami wydawniczymi, lekarze, którzy nie mają potrzeby zdobycia

dodatkowej wiedzy, prawnicy niezainteresowani nowymi ustawami czy

rozporządzeniami. Jak się okazuje, można radzić sobie w szkole i na uczelni, można

funkcjonować w zawodzie, także takim zakładającym wyższe wykształcenie, będąc

praktycznie poza tym, co angielszczyzna określa mianem literacy . 25% Polaków

z wykształceniem wyższym nie miało kontaktu z żadną książką w ciągu roku, a 20% nie

czytało w ciągu ostatniego miesiąca żadnego tekstu dłuższego niż trzy strony. Pozwala

to postawić pod znakiem zapytania oficjalne wskaźniki ykształcenia,które często bywają

traktowane jako świadectwa gruntownej zmiany, jaka zaszła w polskim społeczeństwie

w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Jeśli można mieć wyższe wykształcenie i wykonywać

związany z nim zawód, a zarazem być praktycznie wtórnym analfabetą, to samo

formalne wykształcenie nie jest wiarygodną podstawą formułowania sądów o tym ideale

społecznym, który w języku publicystyki nazywany bywa społeczeństwem wiedzy.

Co więcej – kryterium trzech stron czy ekranów obnaża również mit modernizacji

utożsamianej z informatyzacją. 33% internautów czyta jedynie krótsze teksty. Z tego

wynika, że nie mają racji ci, którzy lekarstwa na niski poziom czytelnictwa upatrują

w digitalizacji dziedzictwa druku i w powszechnym dostępnie do internetu; osoby

wyposażone w komputer podłączony do sieci nie muszą zajmować się czytaniem

dłuższych tekstów. Tym, co włącza do społeczeństwa wiedzy, w większym stopniu niż

dostęp do nowych technologii informacyjnych czy wykształcenie wyższe, są praktyki

lekturowe. Z tego punktu widzenia troska państwa o kulturę czytelniczą powinna zatem

być widziana w kategoriach strategii rozumnego inwestowania w kulturę czytelniczą.

Bez tego nie ma mowy ani o konkurencji w zglobalizowanym świecie ani o innowacyjnej

gospodarce, przy czym przez społeczeństwo wiedzy należy rozumieć nie tylko ludzi

umiejących znajdować informacje i posługiwać się stosownymi narzędziami służącymi

osiągać zamierzone cele, ale także tych, którzy są zdolni myśleć o świecie społecznym

w kategoriach dalekowzrocznie postrzeganych celów.

***

Aktywność lekturowa jest dziś w Polsce wskaźnikiem wielorakich podziałów

społecznych. Można zaobserwować stałą prawidłowość, że czytanie zależy na przykład

od miejsca zamieszkania. Mieszkańcy miast czytają więcej niż osoby mieszkające na wsi,

a im większe miasto, tym większy odsetek osób przyznających się do lektury.

Prawdopodobieństwo czytania jest też odwrotnie proporcjonalnie do wieku – im

młodszy respondent, tym częściej okazuje się czytelnikiem, co należy tłumaczyć przede

wszystkim okolicznościami związanymi z nauką w szkole. Od połowy lat

dziewięćdziesiątych do grona osób deklarujących czytanie częściej zaliczają się kobiety

niż mężczyźni, one też zdecydowanie przeważają wśród osób czytających intensywnie

(przynajmniej siedem książek w ciągu roku). Ostatnie badanie Biblioteki Narodowej

pozwoliło powiedzieć więcej na temat inności kobiet i mężczyzn w tej dziedzinie.

Kobiety częściej poszukują treści umożliwiających analizy psychologiczne, mężczyźni

potrzebują akcji. Polega to nie tylko na różnicy we wskazaniach typów najbardziej

popularnych książek (literatura romansowo-obyczajowa w przypadku kobiet vs.

sensacyjno-kryminalna w przypadku mężczyzn), ale także na odmiennych

zainteresowaniach poza książką – mężczyźni o wiele częściej przyznają się do

zainteresowania na przykład grami komputerowymi, których istotą jest właśnie działanie,

a nie psychologia.

***

Podstawowe wskaźniki społecznego zasięgu książki w Polsce pozwalają jednak –

w duchu ostrożnego optymizmu – wskazać konkretne działania, które, pod warunkiem

ich systematycznego podejmowania, pozytywnie wpływają na dostępność książki. Jeśli

rzeczywiście mamy tym razem do czynienia z odbiciem się od dna, to być może do

wzrostu odsetka osób deklarujących choćby sporadyczny kontakt z książką przyczyniły

się z jednej strony rządowe programy pomocy bibliotekom (Biblioteka+), z drugiej –

szereg podejmowanych przez instytucje kultury akcji zmierzających do kształtowania

mody na czytanie. Wpływ dotacji na zakup nowości wydawniczych widać w odsetku

wskazań bibliotek publicznych jako źródła, z którego pochodzą czytane książki. 30% to

wprawdzie wciąż niezbyt dużo, ale jednak najwięcej od czterech lat. Wiele dobrego

zawdzięczamy programom realizowanym przez Instytut Książki i Fundację Rozwoju

Społeczeństwa Informacyjnego, a także oddolnym inicjatywom o charakterze

animacyjnym, spośród których najpowszechniej rozpoznawalna jest akcja Cała Polska

Czyta Dzieciom. W tym kontekście należy wspomnieć także o roli mediów, zwłaszcza

publicznych, jaką mogą one odgrywać w kształtowaniu postaw aktywnego uczestnictwa

w kulturze pisma.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: