Fonologia

Głoska – najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych. Każda głoska jest fizyczną realizacją jakiegoś fonemu.

Fonem – cechy głoski istotne dla przekazywania znaczeń.

Fonem - najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka. Fonem może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych występujących w różnych kontekstach lub też zamiennie. Pozbawiony własnego znaczenia służy do odróżniania elementów znaczeniowych (morfemów). Każdy fonem jest zespołem cech dystynktywnych pozwalających na odróżnienie go od pozostałych fonemów. Jest abstrakcyjną jednostką systemu fonologicznego, reprezentowaną w wypowiedzeniach przez głoskę.

Dystynktywne – różnicują głoski na płaszczyźnie asocjacyjnej.

d:t dom:tom

Delimitacyjne – różniące głoski na płaszczyźnie tekstowej.

kto, kot, tok

Cecha dystynktywna – najmniejszy, podstawowy składnik znaku językowego, przeciwstawiający się, czyli stojący w opozycji do przeciwnej cechy innego znaku tego samego systemu językowego. Tym samym odróżnia oba znaki od siebie.

System fonologiczny – ogół cech diakrytycznych i opozycji, w które one wchodza, odmienny dla każdego języka.

Opozycje fonologiczne:

·         Prywatne – obecność lub brak jednej cechy, np. d:t, b:p ź:ś, l:r (proporcjonalne i izolowane)

·         Równorzędne – przeciwieństwo dwóch różnych, ale funkcjonalnie równorzędnych cech, np. d (przedniojęzykowość):g (tylniojęzykowość), s:c

·         Stopniowe – różny stopień nasilenia tej samej cechy, np. u:o:a, u:i:y

Cechy dystynktywne w systemie języka polskiego:

·         Spółgłoskowość,

·         Samogłoskowość,

·         Wysokość,

·         Przedniość,

·         Tylniość,

·         Półotwartość,

·         Nosowość,

·         Boczność,

·         Szczelinowość,

·         Zwartość,

·         Wargowość,

·         Przedniojęzykowość,

·         Dziąsłowość,

·         Środkowojęzykowość,

·         Dźwięczność.

Cechy dystynktywne fonemu |z|

|z|:|n|ðkoza: kona

            raz: ran

            doza: dona

|z|:|s|ðkoza: kosa

           zad: sad

|z|:|dz|ðwoza: wodza

|z|:|d|ðząb: dąb

|z|:|ż|ðmazy: marzy

|z|:

·         Dźwięczne,

·         Szczelinowe,

·         Przedniojęzykowozębowe,

·         Twarde,

·         Ustne.

Neutralizacja opozycji fonologicznych (jeśli stoi na końcu wyrazu).

waz: was

|z|:|s|

s – archifonem