Romantyzm.doc

Romantyzm

Romantyzm, Powtórka materiału, Gatunki literackie

Romantyzm, literatura porozbiorowa 1795–1863, podział:

1795-1822 III rozbiór Polski – wyd. I tomu Poezji Adama Mickiewicza
1822-1831 I tom Poezji Mickiewicza do Powstania Listopadowego
1831-1848 po Powstaniu Listopadowym do Wiosny Ludów
1849-1863 okres schyłkowy do Powstania Styczniowego

1795-1863
Główne zagadnienia:

1.      Przyczyny tragedii narodu.

2.      Możliwość istnienia narodu bez państwa.

3.      Uczuciowo-moralne zasady obywatelskich zachowań w sytuacji niewoli.

4.      Rola słowa i poety – duchowego przywódcy narodu, kreacja wieszcza.

5.      Tradycja, wiedza o przeszłości oraz kult narodowej kultury materialnej i duchowej.

6.      Fascynacja folklorem i zbliżenie do ludowej mentalności nasyconej fantastyką i elementami grozy.

7.      Problematyka narodowowyzwoleńcza, różne koncepcje odzyskania niepodległości.

8.      Wolność jako wartość powszechna, dążenie do ustalenia sprawiedliwego ładu między narodami.

Najważniejsze ośrodki życia kulturalnego

·         Uniwersytet Wileński

·         Liceum Krzemienieckie

·         Uniwersytet Warszawski (od 1817r.)

·         Galicja (Kraków w latach trzydziestych i czterdziestych)

·         Wielkopolska (Poznań po 1830)

·         Paryż – centrum życia politycznego i kulturalnego na emigracji (w tym stronnictwo Hotelu Lambert)

Gatunki literackie

·         Ballada romantyczna

·         Powieść poetycka

·         Dramat romantyczny

·         Poemat dygresyjny

·         Proza narracyjna

·         Komedia

·         Epistolografia

·         Bohater romantyczny

Klasycyzm – sentymentalizm – romantyzm

Klasycyzm i sentymentalizm znane były polskiemu Oświeceniu, a klasycyzm stanowił nawet jego estetyczną dominantę. Po upadku niepodległości żywotność tych prądów nie gaśnie. Z nimi będzie bezpośrednio związany romantyzm jako kontynuacja, zaprzeczenie lub polemiczny dialog. Po powstaniu listopadowym prądem dominującym pozostanie romantyzm.

Sentymentalizm wniósł po literatury porozbiorowej ton melancholii egzystencjalnej, smutku i narodowego rozrzewnienia. Cenił to, co jednostkowe, a nawet regionalne, skupiał uwagę na życiu wewnętrznym człowieka, zauważał osamotnienie jednostki i upadek społeczeństw. Sentymentalizm propagował model człowieka czułego, który słucha swego sumienia, odsuwa się od życia publicznego, aby zachować polskość w życiu prywatnym, w rodzinie i w domu.

Klasycyzm pojawił się w kulturze europejskiej w XVII w. Narodził się z lęku przed chaosem i bezsensem nurtującym świadomość człowieka. Klasycyzm odpowiedział kultem jasności, ścisłości i liczby. Każdej strukturze estetycznej powinien przyświecać porządek utwierdzony przez liczbę. Cenił wzór jako przejaw stałości i niezmienności. Po rozbiorach klasycyzm wysunął hasło zachowania polskości poprzez podniesienie rangi słowa jako siły gwarantującej zachowanie tożsamości narodowej i dającej nadzieję na odnowę państwa. Zanim pojawili się wielcy romantycy, dramat narodu znalazł najpierw wyraz w literaturze sentymentalizmu i klasycyzmu. Główny problem to patriotyczne obowiązki naszej kultury, oraz obrona przed wynarodowieniem społeczeństwa żyjącego w trzech różnych organizmach państwowych.

Romantyzm odegrał największą rolę w kulturze europejskiej. Nazwa romantyzm wywodzi się ze znanych znacznie wcześniej form przymiotnikowych – romantyczny, romansowy wiązanych z architekturą romańską i romansami trubadurów. Potem zakres znaczeniowy rozszerzył się na określenie typu wrażliwości, nastroju i uczuć, a więc istotnych już dla sztuki romantyzmu. Używany był także w sensie negatywnym (Goethe sformułował tezę, że Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore). Do języka krytyczno-naukowego wprowadzili pojęcie romantyzmu bracia August i Friedrich Schleglowie.

Polski romantyzm wiele zawdzięczał romantyzmowi niemieckiemu, szczególnie romantycznej filozofii Friedricha Schellinga, braci Schleglów, oraz twórczości Goethego i Schillera, którzy – nie będąc romantykami – odegrali znaczącą rolę w kształtowaniu romantycznego światopoglądu.

Romantyzm angielski wpływał głównie poprzez twórczość Byrona i Waltera Scotta. Walka romantyków z klasykami przypomina rozwój romantyzmu francuskiego, ale wyprzedza go niemal o dekadę. Początek polskiego romantyzmu datuje się wydaniem I tomu Poezji A. Mickiewicza w 1822 r., zwycięstwo romantyzmu francuskiego na rok 1830 wydaniem i premierą Hernaniego Wiktora Hugo.

Romantyzm jest kierunkiem ogarniającym wiele poziomów sztuki i życia. Dotyczy sfer mentalnych, obyczajowych, artystycznych i polityki. Można nawet mówić o zachwianiu granicy między sztuką i życiem, postulowaniem w życiu wzorców narzucanych przez literaturę. Dotyczy to zachowań buntowniczych, nakazu walki za ojczyznę, woli ofiary i cierpienia, oraz idei mesjanizmu wyrażającej się podstawowymi sensami: niewinnej ofiary, cierpienia i zbawienia.

Generalnym składnikiem romantycznego myślenia o świecie i człowieku było zaufanie do pozarozumowych źródeł poznania, takich jak: uczucie, wiara, intuicja i moce nadprzyrodzone. Narzędziem romantycznego poznania staje się wyobraźnia, imaginacja i czucie. Stąd odwoływanie się do ludowości jako wartości pierwotnych, nie zdeprawowanych przez cywilizację.

Romantyzm rozwijał wiedzę o człowieku, uprzywilejowane miejsce przyznając „czującym” – ludziom z gminu, poetom, dzieciom i obłąkanym – nosicielom „prawd żywych” i piękna poezji.

Wśród wyróżnianych wartości naczelne miejsce przyznawał romantyzm idei wolności, sprawiedliwości, przyjaźni i miłości. Miłość przy tym była nie tylko darem dusz, ale i patriotycznym uczuciem wobec matki – ojczyzny, kojarzącej uczucie z pojęciem obowiązku. Odrębną sferę uczuć stanowiły nienawiść, zemsta i bunt. W pierwszym okresie romantyzmu postawa bohatera buntownika, samotnie walczącego, zafascynowanego śmiercią i pełnego pogardy dla małości życia, po powstaniu listopadowym przerodzi się w postawę wynikającą z fascynacji mesjanizmem, wysuwającym na czoło wartość ofiary i cierpienia. W systemie idei polskiego romantyzmu ważne miejsce zajmuje rewolucja, pojmowana jako walka o wolność, rozumianą poprzez powszechne wyzwolenie ludów. Rewolucja nie oznaczała tu krwawego burzenia starego porządku, ale gruntowną odnowę moralną w imię wspólnoty, wolności, sprawiedliwości i braterstwa.

Okres przedromantyczny (po upadku niepodległości 1795-1822)

Dramat utraty niepodległości dokonał się w momencie wyraźnego pobudzenia kulturalnego i patriotycznego znamionującego Oświecenie, dzięki temu Polacy nie stracili ducha narodowego i zajęli aktywną postawę, formułując trzy równorzędne sposoby ratowania tożsamości narodowej:

1.      pielęgnowanie godności własnej i poszanowanie wolności,

2.      walka zbrojna w szeregach Legionów gen. Henryka Dąbrowskiego,

3.      walka o zachowanie języka polskiego i tradycji narodowej oraz kultury wspólnoty pozbawionej państwa.

Do najważniejszych inicjatyw, zmierzających do realizacji wyżej wymienionych założeń było powołanie w 1800 r. Towarzystwa Przyjaciół Nauk – instytucji chroniącej i rozwijającej dorobek kulturalny, opracowanie i wydanie latach 1807-1814 Słownika języka polskiego Bogumiła Lindego, powstanie Uniwersytetu Warszawskiego w 1817 r., gromadzenie pamiątek i zainteresowanie przeszłością i ludowością.

Legiony, będące wyrazem nadziei na odzyskanie niepodległości poprzez walkę u boku armii Napoleona wywołały tyleż entuzjazmu, co rozczarowań. Podczas bankietu wydanego na pożegnanie legionistów w mieście Reggio w 1797 r. po raz pierwszy odśpiewano pieśń Jeszcze Polska nie umarła, ułożoną na tę okazję przez Józefa Wybickiego. Stała się ona najpopularniejszą pieśnią żołnierską, a po pewnych odmianach (co często jest losem pieśni przekazywanych przez wykonanie), w 1926 r. zatwierdzona została odpowiednią ustawą jako hymn narodowy.

Wyrazem rozczarowania sytuacją polityczną legionów jest np. Grenadier filozofa Cypriana Godebskiego.

Utwory literackie tego okresu (twórczość Krasickiego, Niemcewicza, Godebskiego, Woronicza), proza publicystyczna Staszica i Kołłątaja podsuwały modele postaw duchowych wobec nowej sytuacji politycznej Polski.

Powstanie w 1815 r. Królestwa Kongresowego, będącego sposobem istnienia państwa z woli zaborców, ograniczenia swobód obywatelskich, których nie kwestionowali klasycy, stało się początkiem konfliktu klasyków z patriotyczną młodzieżą, reprezentującą już nowy pogląd na istnienie państwa. Do Polski dochodziły odgłosy walki o nowy ład, realizowany na wszystkich poziomach, a więc realizowany także zmianą stylu literackiego i włączeniem nowych źródeł poznania.

Romantyzm

Przełom romantyczny, walka romantyków z klasykami.

Poglądy klasycyzmu w sporze romantyków z klasykami zaprezentował Jan Śniadecki w artykule O pismach klasycznych i romantycznych w roku 1819, będącym polemiką z rozprawą Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (1818), stanowiącej próbę pogodzenia pierwiastków klasycznych i romantycznych w literaturze i zaproponowania modelu literatury narodowej.

Decydująca kontrowersja rozegrała się jednak pomiędzy Śniadeckim a Mickiewiczem po wydaniu I tomu Poezji.

Śniadecki był wybitnym filozofem i znanym astronomem. Posiadał ogromny autorytet naukowy i moralny. Młody Mickiewicz, aby go pokonać, przeniósł go w Romantyczności do świata poetyckiego, przeciwstawił tajemnicy istnienia świata pozazmysłowego. W ten sposób podstawa klasycystycznego rozumowania, oparta na przekonaniu o wielkich możliwościach poznawczych człowieka, została ośmieszona, wskazując ograniczenia wyznaczone przez „szkiełko i oko”, odcinające od poznania sfery duchowej.

Polemikę z Janem Śniadeckim podjął także w wielu wystąpieniach wybitny krytyk Maurycy Mochnacki. Słynny artykuł O krytyce i sielstwie (1830 r.) ujawniał wizję sztuki narodu i kraju poddanego wichurom i burzom, oraz wskazywał na więź między historią współczesną a sztuką.

Zwycięstwo romantykom zapewniła przede wszystkim poezja Mickiewicza. Za wzorem Mickiewicza cechy przełomu romantycznego to: ludowość, regionalizm, młodzieńczość jako pozytywna kategoria moralna, fantastyka i elementy literackiej biografii w utworze.

Opozycję estetyczną w sporze romantyków z klasykami stanowiły w kanonie klasyków: przepisy i reguły poetyk Arystotelesa i Boileau, literackie wzory mistrzów, racjonalność, jasność, doskonałość formalna, poprawność językowa oparta na polszczyźnie warstw wykształconych, w tradycji literackiej sztuka antyku i klasycyzm francuski.

Estetykę romantyków wyznaczało: natchnienie, swoboda twórcza, wyobraźnia, oryginalność, spontaniczność, prawo do przeciwieństw, kult prymitywu identyfikowany z folklorem, pojęcie geniuszu identyfikowane z osobą twórcy. W tradycji literackiej odwoływano się do literatury niemieckiej i angielskiej, a w filozofii do spirytyzmu.

Gatunki literackie typowe dla epoki

Literatura romantyzmu wykształciła kilka gatunków literackich mniej lub bardziej w Polsce znanych: balladę, formy liryczne, poemat romantyczny oraz nową na gruncie polskim powieść poetycką, najpełniej reprezentującą cechy nowego prądu. Dołączy do nich dramat romantyczny, poemat dygresyjny, rozwój prozy narracyjnej i dramatu, głównie komedii, wyraźnego znaczenia nabierze epistolografia romantyzmu oraz nowa w polskiej literaturze twórczość przeznaczona dla dzieci i młodzieży.

Ballada odegrała rolę manifestu nowego prądu. Łączy ona cechy epiki i liryki. Trzy podstawowe cechy wzoru Mickiewiczowskiego, upowszechnione u innych twórców to: epickość narracji, prostota odwołująca się do folkloru i ludowości, fantastyka. Istotny wyróżnik ballady romantycznej stanowi narrator naiwny, często świadek zdarzeń, święcie przekonany o prawdziwości swojej relacji.

Powieść poetycka jest gatunkiem w pełni nowatorskim i romantycznym. Jej powstanie wiąże się z twórczością Waltera Scotta i Georga Byrona. Związana jest z wczesną fazą romantyzmu. Przynależy do epiki romantycznej, lecz wzbogaconej elementami lirycznymi i przytoczeniami stanowiącymi elementy dramatyczne. Narracja zbudowana jest kunsztownie, widać tu troskę o wierność obrazu społecznego postaci, prawdę psychologiczną i koloryt lokalny. Nowością w narracji jest mowa pozornie zależna, a w kompozycji utworu fragmentaryczność, potęgująca zagadkowość i wskazująca na tajemnicę bytu niemożność pełnego określenia ludzkiego losu. Dominantę biografii bohatera stanowi problem moralny, dramat sumienia lub skłócenie ze światem z powodów osobistych (miłość), politycznych lub narodowych. Bohater powieści poetyckiej jest zawsze człowiekiem cierpiącym, często wobec świata zbuntowanym i agresywnym, kierującym się własnym systemem norm moralnych.

Liryka nie posiada wyrazistych cech nowego kierunku. Romantyczne cechy w liryce zaznaczają się w kreacji podmiotu lirycznego, obrazie świata przedstawionego i komponentach sytuacji lirycznej. Są to: młodość bohaterów i ich przeżywanie miłości, cierpienia, rozczarowania, zawody, poczucie osamotnienia, przywiązanie do tradycji i regionu. Pełną indywidualność liryczną uzyska poezja patriotyczna w czasie powstania listopadowego, wyrażać będzie uczucia patriotyczne, pamięć o wydarzeniach i będzie kreować bohaterów powstańczych.

Dramat romantyczny – podstawową cechą dramatu romantycznego jest połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej i metafizycznej, dotyczącej więzi Boga i świata duchów z losem i działaniami człowieka. To zmieszanie różnych zakresów bytu znajduje realizację w scenach ukazujących rzeczywistość prawdopodobną, nacechowaną konkretem i realizmem, wraz z unaocznionymi zjawami i duchami wywierającymi wpływ na losy człowieka. Ziemskie i metafizyczne sprawy człowieka są ze sobą sprzężone. Dramat zachowuje budowę otwartą, cechuje ją nieciągłość, fragmentaryczność, wątki nie są zakończone. Potęguje to tajemniczość wskazująca na to, że byt człowieka jest niejasny i trudny do ogarnięcia. Dramat romantyczny jest w pełni wyzwolony z kanonu trzech jedności. Istotnym wyróżnikiem dramatu romantycznego jest bohater utworu i jego postawa wobec świata.

Poemat dygresyjny przybliżony został literaturze polskiej przez Byrona w utworze Wędrówki Childe Harolda. Zachowuje on pozór utworu fabularnego, ale przepełniony jest dygresjami, refleksjami i spostrzeżeniami będącymi odstępstwem od fabuły, a odwołującymi się do wspólnoty doświadczeń narratora, który zabiega o porozumienie z czytelnikiem i narzuca mu swoją osobowość duchową i poetycką. (w Beniowskim J. Słowackiego dygresje obejmują prawie 50% tekstu, obejmują formy liryczne, polemiczne i groteskowe).

Proza narracyjna wywodząca się z doświadczeń literackich oświecenia najbujniej rozwinie się w okresie międzypowstaniowym. Jej nowatorstwo polega przede wszystkim na stworzeniu powieści historycznej ludowej i obyczajowej, nasyconej psychologizmem i niezwykłością losów bohatera połączonych z realizmem opisów i tendencją do dokumentowania obrazów z życia miasta, najchętniej Warszawy, w środowisku szlacheckim lub krytycznie przedstawionym salonie arystokratycznym. Wśród tematów chętnie podejmowanych wyodrębnić można powieści o artystach (np. Kraszewskiego Poeta i świat czy Narcyzy Żmichowskiej Poganka). Znamienna dla okresu jest także powieść ludowa (głównie Kraszewskiego), ukazująca dwoistość natury chłopskiej, zwłaszcza w sferze uczuć i namiętności.

Proza historyczna wywodziła się z tradycji pamiętnikarskiej, gawędowej i walterskotowskiej. Romantyczność tych powieści polega na intrydze pełnej tajemniczości, często tragicznej tajemnicy przeszłości, upodobanie do scenerii ruin i mogił, ale także dążenie do prawdy historycznej i obyczajowej, a nawet językowej.

Komedia. Poza wielkimi dokonaniami dramatopisarstwa, jakimi był dramat romantyczny (związany z twórczością emigracyjną), najpopularniejszą formą dramatyczną w literaturze krajowej była komedia, a jej najświetniejszym przedstawicielem Aleksander Fredro. Komedię cechuje humor sytuacyjny i językowy oraz komizm postaci. Fabuła często opiera się na intrydze lub komedii pomyłek, a największym walorem jest dowcip językowy i parodia. Komedie Fredry to przede wszystkim komedie charakterów – studium człowieka o zawikłanych motywach działania i różnych impulsach etycznych. Ukazywały one złożoność charakterów postaci i niejednoznaczność świata, w którym te postaci działają.

Epistolografia epoki romantyzmu rozwinęła się z tradycji korespondowania, szczególnie rozwiniętej w sentymentalizmie jako rozmowa serc, wyznanie uczuć i duchowa spowiedź. Nazywa się tę odmianę korespondencji konfesyjną, nosi ona cechy literackie: kreuje osobowość nadawcy, analizuje stany uczuć i przedstawia przeżycia duchowe. Oczywiście bogata jest także korespondencja o charakterze utylitarnym, cenna jako źródło informacji o epoce, ale nie tworzy ona zjawiska literackiego.

Cenną korespondencję konfesyjną pozostawił A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński i C.K. Norwid.

W listach Mickiewicza przewija się wątek intymnej rozmowy, choć w większości są one pozbawione tonów osobistego wyznania. Szczególną wartość literacką mają Listy do matki J. Słowackiego, a nade wszystko korespondencja Z. Krasińskiego do Delfiny Potockiej oraz do ojca.

Listy Norwida – parotomowy cykl korespondencji, mają ogromną wartość poznawczą i literacką. Korespondował z wieloma wybitnymi ludźmi epoki, a formę listów znamionuje nie tylko wysoka ranga intelektualna, można tu także mówić o artystycznej prozie listów Norwida, nasyconych parabolą i zintelektualizowanym wyznaniem.

Zachowała się tylko nieznaczna część korespondencji Chopina, wskazuje ona jednak na rozwinięty zmysł stylistyczny ich autora, niezwykłe poczucie humoru, którym tuszuje uczuciowość. Obecny jest w nich jednak motyw egzystencjalny: poczucie opuszczenia, samotności i jak pisał podwójnego sieroctwa – rodzinnego i polskiego.

Literaturę dla młodego odbiorcy zapoczątkowała w polskiej literaturze Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Jej jasno uświadomionym posłannictwem było stworzenie polskiej literatury dziecięcej. Książeczka Wiązanie Helenki (1823) przeznaczona dla trzyletniego dziecka (siostrzenicy autorki) łączy w prostych scenkach prozatorskich zasady zachowania i podstawowe reguły moralne. Utworów tych napisała Tańska bardzo dużo (między innymi: Małe powieści i rozmowy dla dzieci, Listy Monisi do Karoliny, Druga książeczka Helenki, Pamiątki po dobrej matce). Pod wpływem tej autorki rozwinęła się literatura dziecięca i młodzieżowa oraz bogate czasopiśmiennictwo, wprowadzające wyraźną sentencję moralną, łatwą do zapamiętania. Była więc literatura dla dzieci moralistyczna, dydaktyczna, stawiająca sobie za cel wychowanie na użytecznego członka społeczeństwa.

Bohater romantyczny

Kreacje bohaterów romantycznych nawiązują do dwóch wzorów: Goethowskiego Wertera i Byronowskiego bohatera powieści poetyckiej. Łączy ich osamotnienie, zbuntowana postawa wobec zastanej rzeczywistości, indywidualizm, wybujała uczuciowość; bohater werterowski jest niezdolny do działania, wybierze samobójstwo jako rozwiązanie swoich problemów życiowych, bohater bajroniczny kieruje się własnym systemem norm moralnych, podejmuje walkę w imię swoich racji.

W naszej literaturze nieprzeciętny, samotniczy buntownik opanowany potęgą uczuć szuka drogi do przywództwa narodu, odgrywając doniosłą rolę społeczną i wcielając wielkie wartości zbiorowe. Bohater polskiego romantyzmu poświęcał się całkowicie przyjętej idei lub misji i gotów był oddać własne życie. Osamotnienie naszego bohatera romantycznego uwydatniają przeciwieństwa między zaangażowaniem jednostki, a bezdusznym społeczeństwem; jego tragizm pogłębia rozziew między zamiarem, a możliwościami jego realizacji. Stąd bohater romantyczny jest kreacją wewnętrznie rozdartą, nacechowaną tragizmem egzystencjalnym i historyczno-społecznym.

Romantyzm ukazywał skomplikowane stany psychiczne, odkrywając i wyrażając w artystycznym kształcie bogactwo życia emocjonalnego, nieogarniętego jeszcze przez naukę o człowieku. Przejawiał również romantyzm zainteresowanie wszelkimi stanami „nienormalności”, szaleństwa, ekstazy, jako przejawu szczególnego wtajemniczenia (np. zachowanie Karusi z Romantyczności, stany szalonego napięcia i alkoholizmu Konrada Wallenroda, szczególny stan napięcia Konrada podczas Wielkiej Improwizacji w III cz. Dziadów, czy melancholia Kordiana z dramatu Słowackiego i wiele innych przykładów).

Obok bohatera jednostkowego także naród występuje jako autonomiczna indywidualność w obrębie innych społeczeństw. Sprawa narodowej odrębności szczególnego znaczenia nabrała w mesjanizmie, gdzie przypisywano narodowi polskiemu specjalne posłannictwo. Po powstaniu listopadowym mesjanizm tłumaczył sens poniesionych ofiar i cierpień oraz przypisywał narodowi polskiemu szczególną misję w dziele uszczęśliwienia wszystkich ludów Europy. W Dziadach cz. III. Polska ukazana jest jako Chrystusowa ofiara narodów, a w Kordianie znajdziemy hasło Polska Winkielriedem narodów.