SENTYMENTALIZM.doc

SENTYMENTALIZM    Kierunek silnie zaznaczył swą obecność w oświeceniowej myśli filozoficznej, społecznej, w obyczajowości i literaturze europejskiej od połowy XVIII w. Sama nazwa została spopularyzowana dzięki tytułowi powieści L. Sterne´a (Podróż sentymentalna). Zwolennikom tego nurtu obce były założenia racjonalizmu patronującego klasycyzmowi, a także hedonistyczne i epikurejskie tendencje rokoka. Sentymentalizm jako prąd literacki odwoływał się do myśli filozoficznej, która skupiła uwagę na człowieku jako podmiocie poznającym świat, a także na stosunkach i więziach międzyludzkich. Najwyższą rangę w procesie myślenia oraz w działaniach człowieka wyznaczono sferze emocjonalnej. Za jego pierwotną i naczelną właściwość uznawano zdolność odczuwania. Akcentowano brak harmonii w świecie, negatywny wpływ postępu i cywilizacji na charakter więzi międzyludzkich. Czerpano inspiracje z empirycznej myśl D. Hume´a, dotyczącej doświadczeń zmysłowych i zdolności odczuwania, a także z rozważań J. Locke´a na temat postrzeżeń i wewnętrznej refleksji jako źródła ludzkiego doświadczenia i sposobu poznawania świata.
Po raz pierwszy postać zwartego i całościowego systemu w aspekcie filozoficznym, światopoglądowym i literackim sentymentalizm uzyskał pod piórem J.J. Rousseau. W zakresie zjawisk społecznych przedstawiciele tego nurtu, nawiązując do rozpraw i dzieł literackich genewskiego myśliciela (Umowy społecznej, Nowej Heloizy, Emila), głosili ideę powrotu do natury, tzn. do pierwotnych cech znamiennych dla rodzaju ludzkiego, lecz utraconych wskutek przemian cywilizacyjnych, m.in. uczuciowej wrażliwości, dobroci, przyjaźni, miłości, humanitaryzmu. Oprócz dzieł Rousseau kluczowe znaczenie dla rozwoju sentymentalnych tendencji w literaturze europejskiej miały Cierpienia młodego Wertera Goethego, Pieśni Osjana Macphersona, powieści S. Richardsona i Sterne´a, sielanki i poematy S. Gessnera, dramy mieszczańskie Diderota i Lessinga, a także twórczość liryczna i sceniczna Schillera.
Literatura sentymentalna wykreowała nowy wzorzec bohatera literackiego: człowieka czułego, wrażliwego, postrzegającego świat, innych ludzi oraz szeroko pojętą naturę przede wszystkim przez pryzmat związków uczuciowych. Pisarze podejmowali w tekstach poetyckich i prozie powieściowej udane próby pogłębiania psychologicznego wizerunku postaci. Akcentując rangę emocjonalnej sfery życia, postulowali wpajanie w procesie wychowania, a następnie przestrzeganie w społecznym współżyciu zdrowych zasad moralnych oraz poszanowania dla naturalnych praw człowieka. Przede wszystkim chodziło o zasadę równości wszystkich ludzi ze względu na wspólną rodzajowi ludzkiemu zdolność odczuwania, niezależną od pochodzenia, majętności, wpływów i praw politycznych, predyspozycji intelektualnych oraz władz rozumowych. Takie poglądy cieszyły się dużą popularnością zwłaszcza na Zachodzie, gdzie przedstawiciele mieszczaństwa ze wzmożoną siłą dopominali się o społeczny awans i przyznanie praw obywatelskich.
W Polsce literatura sentymentalizmu intensywnie rozwijała się w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. W pierwszej fazie sentymentalizmu (do końca XVIII w.) tworzyli: F. Karpiński, F.D. Kniaźnin, M.D. Krajewski, F.S. Jezierski, J. Jasiński, S. Staszic, W. Bogusławski, J.U. Niemcewicz. W drugim okresie (pierwsze dwudziestolecie XIX w.), bliskim już tendencjom preromantycznym, pisali m.in.: W. Reklewski, K. Brodziński, C. Godebski, M. Wirtemberska, L. Kropiński, F. Bernatowicz, J.P. Woronicz. W odróżnieniu od twórców klasycystycznych przedstawiciele sentymentalizmu nie byli związani ze stołecznym ośrodkiem dworskim. Przeważnie tworzyli na prowincji (m.in. Karpiński), w zorganizowanym przez Czartoryskich ośrodku puławskim (Kniaźnin), utrzymywali kontakty z przedstawicielami radykalnej myśli ideowo politycznej, a w drugim okresie należeli do kręgów ziemiańskich lub żołnierskich. Cechy twórczości sentymentalistów (związane z doborem tematyki moralnej i tonacji stylistycznej, wątków osobistych i narodowych oraz kreacji bohaterów rozważających problem odbudowy emocjonalnych więzi międzyludzkich, a także miejsca wrażliwej jednostki w społeczeństwie) oddziaływały na dorobek pisarzy klasycyzmu i rokoka. Teoretyczne refleksje nad literaturą sentymentalną, wzorcem poety i zadaniami poezji Karpiński zawarł w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu (1782).
Po okresie adaptacji i tłumaczeń dram mieszczańskich (w latach 60. XVIII w.) przyszedł czas na oryginalne dzieła rodzime. Do gatunków uprawianych przez twórców sentymentalnych należały m.in.: sielanka (szczególnie popularna w odmianie czułej), pieśń, oda, duma, elegia, powieść epistolarna, drama mieszczańska. Poeci czerpali również inspiracje z ludowego folkloru. Dotyczyły one głównie tematycznych, metrycznych i wersyfikacyjnych wzorców pieśni ludowej. Sentymentalni twórcy podporządkowywali językową warstwę utworów zasadzie prostoty, delikatności i łagodności. Programowo rezygnowali z ozdobnego, retorycznego stylu, alegorii i personifikacji. Preferowali model języka bliskiego mowie potocznej, unikali jednak nadmiernej ekspresji. Źródeł twórczości głównie upatrywano w wewnętrznym przeżyciu. Odrzucono wszelkie sztywne reguły, krępujące wyobraźnię i ograniczające swobodę tworzenia. Celem pisarstwa było ukazywanie wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowanie autentycznych więzi międzyludzkich, opartych na zrozumieniu i sympatii.
Pisarze sentymentalnego nurtu operowali w dziełach stałym zestawem motywów i tematów. Często sytuowali czułych, "przeżywających" bohaterów w naturalnej scenerii sprzyjającej wyznaniom miłosnym, refleksjom nad uczuciami przyjacielskimi i rodzinnymi, a także nad pięknem i urokiem samej przyrody. Akcentowali wyobcowanie wrażliwej jednostki, zmagającej się z własnymi uczuciami i myślami w samotności, z dala od innych ludzi, od cywilizowanego świata skażonego obłudą, zakłamaniem i pogonią za pozornymi wartościami. Ten charakterystyczny zespół motywów, a nawet swoistych rekwizytów szybko uległ silnej konwencjonalizacji i stał się elementem rozpoznawczym sentymentalnej poetyki.
Modelowi sentymentalnej uczuciowości patronowały westchnienia, melancholijne żale, skargi obficie skrapiane łzami. Do rekwizytów kręgu arkadyjskiego należały elementy pasterskie: spleciony z kwiatów wieniec, kosz z malinami, laska (lub kij), szemrzący ruczaj, rodzima roślinność itp. Najczęściej podejmowano temat dobra i szlachetności pierwotnej natury przeciwstawionej złu cywilizacji. Obraz wyidealizowanej, niemal arkadyjskiej wsi kontrastował z wizją zdegenerowanego miasta. Analogiczny wydźwięk miało przeciwstawianie uroków sielskiego dzieciństwa i młodości doświadczeniom i porażkom wieku dojrzałego oraz poczuciu życiowego, emocjonalnego niespełnienia. Ważne miejsce w liryce sentymentalnej zajmowały refleksje o charakterze religijnym, moralnym i patriotycznym. Na uwagę zasługują próby stworzenia w poezji i powieściowej prozie tego nurtu języka literackiego oddającego indywidualne, osobiste przeżycia, zróżnicowane uczucia i nastroje oraz stany emocjonalne mające wpływ na kształtowanie wewnętrznego portretu jednostki. Dorobek twórców sentymentalnych szczególnie w latach 20. XIX w. zawierał przesłanki, które stanowiły wyraźną zapowiedź romantyzmu.
(Bożena Mazurkowa)