ODA(1).doc

ODA    W poezji polskiej ten gatunek liryczny osiągnął szczytową fazę rozwoju w oświeceniu. Na twórców oddziaływał ukształtowany w antyku wzorzec podniosłej, okolicznościowej ody pindarycznej oraz refleksyjno filozoficznej ody horacjańskiej o zindywidualizowanym adresie. Wpływały na nich również utwory M.K. Sarbiewskiego oraz publikowane w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" teksty zachodnioeuropejskich autorów, głównie francuskich.
W praktyce pisarskiej najliczniej była reprezentowana silnie osadzona w tradycji retorycznej okolicznościowa odmiana ody, obejmująca utwory poświęcone ważnym wydarzeniom życia publicznego, nierzadko dotyczącym całego społeczeństwa, najczęściej wskazanym już w samym tytule. Wiersze miały formę uroczystej przemowy skierowanej do zbiorowości przez podmiot występujący w roli niepodważalnego autorytetu, reprezentanta racji powszechnych, mędrca uprawnionego do publicznego wygłaszania sądów i przekonywania innych. Jako bliżej nie skonkretyzowana postać zachowywał dystans wobec zbiorowości odbiorców i formułował prawdy oraz opinie nie podlegające jakiejkolwiek dyskusji.
Wariantem ody okolicznościowej były teksty panegiryczne, prezentujące społeczeństwu wzorcowe, godne naśladowania postaci, których status społeczny i zasługi dla zbiorowości były niejako gwarantem prawdziwości formułowanych opinii. Osoba adresata stawała się niejako pretekstem do zarysowania społecznie pożądanych zachowań. Licznych przykładów ody okolicznościowej dostarcza dorobek A. Naruszewicza, S. Trembeckiego oraz innych poetów publikujących w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych", którzy pisali teksty poświęcone rocznicom koronacji, imieninom i urodzinom znanych osobistości życia publicznego.
Liczne ody okolicznościowe powołało uchwalenie Konstytucji 3 Maja i insurekcja kościuszkowska (np. F.D. Kniaźnina Do Tadeusza Kościuszki, Na rewolucję 1794). W okresie wojen napoleońskich ten gatunek uprawiał K. Koźmian (m.in. Oda na zawieszenie orłów francuskich w Lublinie, Oda na pokój w roku 1809), nadając utworom cechy "antyśpiewności". Wynikało to z wyboru przemówienia jako nadrzędnej formy podawczej, która nawet ośmiozgłoskowiec zbliżyła do naturalnej mowy. Wersyfikacyjny kształt wierszy, ekspresywny tok składniowy wypowiedzi, pociągający za sobą niespokojną linię intonacyjną, a także wpisany w teksty nowy typ relacji między podmiotem a społecznością odbiorców, do których intencjonalnie kierowana jest mowa, świadczą o zmianach, jakie Koźmian wprowadził do wzorca ody stanisławowskiej. W kręgu tych innowacji pozostaje ponadto "pomnożenie" adresatów podniosłej mowy, wykluczające bezpośrednią relację między nadawcą i odbiorcą wypowiedzi.
Filozoficzno moralna odmiana gatunku obejmowała utwory w tytule skierowane do ważnych kategorii moralnych, etycznych lub do innego, równie znaczącego zjawiska (np. Oda do Sprawiedliwości Naruszewicza). W uroczystym wywodzie adresowanym do podrzędnej wobec siebie zbiorowości podmiot przekazywał prawdy nie podlegające dyskusji i pouczał milczącą społeczność odbiorców. Sięgając po stały zespół motywów i figur retorycznych (personifikację, powtórzenie, kontrast, paralelizm, anaforę), autorzy w podniosłych wypowiedziach o znamionach wysokiej liryki eksponowali moralizatorski i dydaktyczny wydźwięk wywodów poświęconych ponadczasowym problemom ludzkim oraz powszechnym zjawiskom i nadrzędnym wartościom, takim jak mądrość, prawda, sprawiedliwość, szczęście, przyjaźń, czas, pokój. Tę odmianę ody reprezentowały również w literaturze oświecenia utwory podejmujące tematy ważne ze społecznego punktu widzenia, sławiące bohaterskie czyny, teksty poświęcone problemom filozoficznym i sztuce poetyckiej oraz podniosłe wiersze religijne, oddające cześć Bogu. W wierszach, które owej problematyce poświęcili Karpiński i Kniaźnin, w większym stopniu ujawniało się dążenie do emocjonalnego oddziaływania na odbiorców.
Poeci sentymentalizmu i rokoka zaczęli wprowadzać do utworów o znamionach ody także tematykę lżejszą, wyrażającą prywatne, osobiste uczucia. Posługując się prostą, klarowną składnią dążyli do nawiązania emocjonalnego kontaktu z konkretnym adresatem. Zamiast retorycznej perswazji i pouczenia proponowali liryzm i refleksyjność. Nierzadko wybierali tę odmianę ody, by oddać dramatyzm konfliktu między wrażliwą jednostką a nieprzyjaznym, obcym światem (np. F. Zabłocki). Sytuowali jednak te problemy wobec niezmiennych wartości i nadrzędnych praw świata. Daleko posuniętej indywidualizacji podmiotu mówiącego oraz subiektywizacji odczuć "przeżywającej jednostki" dokonał w swych odach Kniaźnin. W jego utworach brzmi ton intymnych zwierzeń, wypowiedzi dotykających prywatnych doświadczeń i osobistych przemyśleń. Spod pióra tego autora wyszła również słynna Oda do wąsów, którą można potraktować jako symptom szerszego zjawiska - dystansowania się twórców wobec rygorystycznych wymogów wysokiego gatunku poprzez wprowadzanie do wierszy elementów żartu i humoru.