Raz jeszcze o gwarze uczniowskiej
Odpowiedź na pytanie „Gdzie się podziała gwara uczniowska?”, zawarte w tytule artykułu pani redaktor Łucji Brzozowskiej w jednym z ostatnich numerów „Magazynu Wileńskiego” (6/2007), wymaga postawienia kilku dodatkowych pytań szczegółowych. Czym jest gwara młodzieżowa (w polskiej literaturze przedmiotu używa się wymiennie takich terminów jak: żargon, argot, gwary środowiskowo-zawodowe, socjolekt, slang)? Czy można mówić o gwarze młodzieży polskiej w Wilnie jako o odrębnym wariancie języka?
W rozstrzygnięciu tych pytań pomogły mi wyniki badań ankietowych gwary młodzieży polskiej w Wilnie, dokonane na przełomie lat 1996/1997. Temat był o tyle interesujący, że badania z tego zakresu i na tym terenie nie miały dotąd miejsca (dotychczasowe nosiły przede wszystkim charakter historyczno–językowy i dialektologiczny). Badaniami objąłem stosunkowo zwarte środowisko młodzieży polskiej – 100 uczniów szkół średnich oraz studentów polonistyki uczelni wyższych w Wilnie (Uniwersytetu Wileńskiego oraz Wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego). Po pierwsze, moim celem było zbadanie stanu świadomości językowej młodzieży. Odrębności leksykalnych szukałem na podstawie ankiety leksykalnej, sporządzonej według siatki Słownika gwary studenckiej (L. Kaczmarek, T. Skubulanka, St. Grabias, Lublin 1994), dostosowanej do warunków i realiów życia szkolnego.
Badana młodzież – to osoby polilingwalne. Najczęściej deklarowano dobrą znajomość języka rosyjskiego (92 proc. – dobra w mowie, 70 proc. – dobra w piśmie) i – na drugim miejscu – języka litewskiego (82 proc. – dobra w mowie, 57 proc. – dobra w piśmie). Znajomość języka rosyjskiego pozostawała zatem nadal duża. Większość ankietowanych miała rodziców Polaków (86 osób), 6 osób pochodziło z rodzin mieszanych polsko-rosyjskich oraz po 4 osoby – z rodzin polsko-litewskich i polsko-białoruskich.
Zgromadzony materiał językowy liczył 2.715 jednostek leksykalnych, które zaklasyfikowałem do następujących kręgów tematycznych: 1. człowiek; 2. części ciała; 3. cechy fizyczne oraz osoby je posiadające; 4. ubiór; 5. czynności fizyczne i fizjologiczne; 6. cechy psychiczne oraz osoby je posiadające; 7. procesy psychiczne; 8. postawa wobec otoczenia; 9. szkoła, nauka; 10. organizacja studiów; 11. życie społeczne i kulturalne; 12. koledzy; 13. miłość; 14. rodzina; 15. życie towarzyskie; 16. warunki życia w mieście.
Z zestawienia danych liczbowych, dotyczących wyróżnionych kręgów tematycznych, wynikło jednoznacznie, że dominującą klasą leksykalną w słownictwie socjolektu młodzieży polskiej w Wilnie okazały się nazwy Części ciała – 489 jednostek leksykalnych, co stanowiło 18,01 proc. całości badanego materiału językowego. Liczne okazało się też słownictwo określające Cechy fizyczne oraz osoby je posiadające (12,15 proc.), a także słownictwo związane ze Szkołą i nauką (11,28 proc.). Dużą grupę stanowiły też nazwy dotyczące życia codziennego, reprezentowane przez kręgi tematyczne: Czynności fizyczne i fizjologiczne (289 jednostek leksykalnych – 10,64 proc.) oraz Ubiór – 256 jednostek leksykalnych (9,43 proc.). Skromniej przedstawiało się słownictwo dotyczące Życia towarzyskiego (4,82 proc.), Warunków życia w mieście (4,53 proc.) oraz Organizacji studiów (3,87 proc.). Marginalne miejsce zajęły natomiast takie kręgi tematyczne jak: Procesy psychiczne (zaledwie 24 jednostki leksykalne, 0,88 proc.) oraz Życie społeczne i kulturalne (1,41 proc.). Kolejność poszczególnych kręgów tematycznych ze względu na liczebność wraz z przykładami przedstawia się następująco:
1. Części ciała:
głowa: czajnik, kaczan, kapusta, tykwa, dach, kocioł, strych; włosy: kudły, pejsy, priczison, słoma, nitki, wiermiszel, palma, spagetti, zapałki; twarz: morda, roża, pysk, ryj, pajalnik, fejs, charia, maska, klown; oko: margały, ślepia, finały, latarki, szparki, szklanki, pijawki, szczeliny; nos: klów, dziób, niuchałka, smarkalnik, snapas, bulba, buldożer, szajba, pomidor; zęby: kłyki, chleboriezki, gryzuny, siekacze; ręka: łapy, nosiłki, szakali; noga: łapci, chodziłki, kulasy, łasty, patyki itd.
2. Cechy fizyczne oraz osoby je posiadające:
wysoki: szłang, długi, drabina, wyżka, sznurek; niski: liliput, karlik, kurdupel, pchła, skrzat, gnomik; gruby: beczka, tusza, balon, sadło, słoń, kołobok, globus, szafa; chudy: szkielet, zapałka, zdychota, chudoba, spiczka, chudol, anemik; młody: malawka, małolat, pastuch, szczeniak, sikun, małoletka; stary: starik, grzyb, próchno, sarkofag, senis itd.
3. Szkoła, nauka:
uczyć się: kuć, męczyć się; o pilnym uczniu: zauczka, kujon, zubriłka, dzięcioł; lekcje w szkole: męka, piekło, tortury; klasówka, sprawdzian: kontra, pisanka; szkoła: buda, szula, chata, więzienie, klatka, zona, saraj, dziura; dzwonek na przerwę: zbawienie, spasitiel, budzilnik, syrena, złota symfonia; ocena niedostateczna: chaja, cwaja, koł, pała, banan, szajba; dyrektor szkoły: dyrcio, boss, szef; woźna (woźny) szkolny: informer, komandos, dyżurka, babcia; historia: hista, histra, hista-glista; język polski: polisz, polak itd.
4. Czynności fizyczne i fizjologiczne:
mówić: bazarić, lapnąć, pleść, trelić, brechać, szczekać; plotkować: bałbotać, łechać, raportować, szczekać; narzekać: nyć, jęczeć, gderać, marudzić, burczeć, kwilić, zawodzić; jeść: chawać, chamać, wpychać, wpierdalać, wcinać; pić: buchać, chlać, chlobać, siorbać, drinkować, dundzić; spać: spatku, drychać, chrapać, kimarić; płakać: ryczeć, beczeć, nyć, wyć itd.
5. Ubiór
odzież: ciuchy, szmaty, łachmany, trapki, szaty, wdzianko; bielizna: sprawa osobista; spodenki, slipy: trusy, majtki, pampersy; stanik, biustonosz: nacycnik, cyckonosz, befynosz, pierścionosz, słuchawki; krawat: gałstuk, sielodka, chamut; skarpety: bumerangi, stojaczki, narkotyki, skirputki, smrody, suchary; buty: kamasze, pionierki, traktory, trepy, srajchody, kłumpie, kauczuki, błotniki, gumisie; biżuteria: cacka, błyskotki, brzękadła, paciorki; kosmetyki: farby, mazaniny itd.
6. Koledzy:
kolega, koleżanka: kumpel, koleś, drug, drugan, friend; nielubiany kolega, koleżanka: klizma, mymra, zanuda; przyjaźnić się z kim: łazić, drużyć, kuligować, koleżankować; powitanie (witanie się): zdarow, labas, salut, hello, ahoj; pożegnanie: czao, bywaj, iki, adiu itd.
7. Cechy psychiczne oraz osoby je posiadające:
sprytny: szczęściarz, lis; wesoły: komik, szutnik, pajac, chochotek, jajowy, bajerowicz; smutny: zanuda, flegma, markotny, nędza; głupi: tępota, bałwan, baran, kuku; zarozumiały: zaznajka, dupek, umnik, wypiędra; pochlebca, fałszywy: lizun, podchalim; donosiciel, oszczerca: stukacz, dzięcioł, jabida, sabaka, skundikas; gadatliwy: bałbatun, baba, brechajła, bełtacz, radio itd.
8. Życie towarzyskie:
kawiarnia, klub: kafe, kavine; dyskoteka: dyska, potańculki, skiki, skaczki, dyskoplaska; prywatka: tusowka, pjanka, hulanka, burdel, party, orgia; pić alkohol: buchać, chlać, czytać książki; o napoju alkoholowym: jolka, nektar, sznaps; papierosy: cyzy, fajki, paluszki, smoczki; tańczyć: pokiwać się, tanculkać, skaczki itd.
9. Warunki życia w mieście:
komunikacja – autobus: busik, ciskanina; trolejbus: trelik, troluś, ślimak; pociąg: elektryczka; auto: drynda, bryka, pabieda, kałamyga, kalosa; policja: mintura, zieloni, faraony, ogórki, gliniarze, fary; kościół – budynek kościoła: kaplica, modlarnia; ksiądz: ojciec, baćka, święty, pobożnik, tata; cmentarz: mogilnik, grobowisko, odpoczywalnia, grobownia; pieniądze: babki, forsa, baksy, kasa, dolcy, szmal, kapitał itd.
10. Człowiek:
człowiek: chłop, człek, typ, gość, istota, jeden, szeregowiec, frukt, towar; mężczyzna/chłopiec: facet, dziad, mużyk, boy, frajer, facio, korisz, man/men; kobieta/dziewczyna: baba, facetka, ciołka, dziewka, laska, biksa, krasawica, kiska, rybka, dziwka, krowa, artystka itd.
11. Organizacja studiów:
uniwersytet: uniwerek, unik, batory, szkoła; student: mądral, studient; rektor: szef, boroda; dziekan: chrzestny; zajęcia: banaluki, lekcje, męczarnia; stypendium: stypka, pensja; dom akademicki: barak, chata; kolega z pokoju: drużban, pokojowiec, pokojówka; stancja: wypożyczalnia, kwatera; stołówka: chlew, trupiarnia; dziekanat: gniazdo itd.
12. Miłość:
sympatia: kiciuś, kadra, lubownica, bachuras, chachal, lubimczik; zakochać się: zabujać się, oszaleć; list miłosny: samolocik, walentyna itd.
13. Postawa wobec otoczenia:
oszukiwać: wykiwać, zalewać; kraść: gwizdnąć, zwędzić; dawać łapówkę: błatować, podmazać; bić: brykać, wmazać, odmłucić, kiełbasić; awantura: koncert, cyrk itd.
14. Rodzina:
rodzice: baćki, pleśniaki, sznurki; ojciec: baćka, stary, papasza, tewukas; matka: matula, stara, mamania, mamuśka; siostra: sistrucha, mała, sister; brat: bratan, bratok, bratielnik; dom rodzinny: chata, house, kurnik, piekło itd.
15. Życie społeczne i kulturalne:
kino: cinema, telewizornia; teatr: divadlo, operhouse; muzyka: muzon, bumcyk, melodia; sport: gimna, fizra, tyłkokręcadło, wf show itd.
16. Procesy psychiczne
bać się: trusić, sikać, szugatsa; denerwować się: wkurzyć się, psichować; o zdenerwowanym: nerwny, wkurzony, nerwus itd.
Należy podkreślić, że obraz rzeczywistości zawarty w słownictwie socjolektu młodzieży polskiej w Wilnie ustępuje obrazowi zawartemu w słownictwie socjolektu studenckiego w Polsce. Zasób słownictwa socjolektalnego uczniów i studentów wileńskich jest bowiem uboższy niż ich rówieśników w Polsce. Należy jednak pamiętać, że większość moich respondentów stanowili uczniowie szkół średnich, mający ograniczony zakres doświadczeń społecznych. Nieliczna zaś grupa respondentów – studentów Polaków w Wilnie – nie ma tak bogatych tradycji studenckich, jak ich koledzy w Polsce.
Charakterystyczną cechą socjolektu naszej młodzieży polskiej jest duża liczba zapożyczeń z różnych języków (39,62 proc. całości materiału). Zapożyczenia z języków wschodniosłowiańskich (rosyjskiego, białoruskiego i ukraińskiego) stanowiły ponad 1/3 zebranego materiału słownikowego (tj. 35,46 proc.). Zdecydowanie dominowały tu nowsze rusycyzmy (810 jednostek leksykalnych, tj. 84,48 proc. wszystkich zapożyczeń). Oto niektóre z przykładów: duchi ‘zapach brudnych skarpet’, ‘perfumy’; gałstuk ‘krawat’; koł ‘ocena niedostateczna’, pot. ‘pała’; karapus// karapuz ‘mały, niski człowiek’, pot. ‘bąk, berbeć, bobas, szkrab’; łariec ‘głowa’, ‘skrzyneczka, szkatułka, puzdro’; malawka ‘1. młody, niedoświadczony; 2. mały niski człowiek’, przen. ‘mały, małego wzrostu’; kogci//kokci ‘paznokcie’, ‘pazury, szpony’; szłang ‘wysoki, często jednocześnie o chudym’, ‘wąż gumowy’ itd.
Niewątpliwie spory rejestr rusycyzmów słownikowych wiąże się z pozycją języka rosyjskiego w niedalekiej przeszłości jako języka urzędowego i języka – interdialektu, tj. środka komunikowania się wszystkich narodowości zamieszkujących Wileńszczyznę. Zapożyczaniu z języka rosyjskiego sprzyja również bliskie pokrewieństwo obu języków i związane z tym podobieństwo wielu wyrazów oraz związków wyrazowych. Młodzież polska w Wilnie posługuje się zatem socjolektem, będącym w dużej mierze mieszaniną (melanżem) potocznego języka rosyjskiego, rosyjskiej gwary przestępczej oraz ogólnosłowiańskich ekspresywizmów (przekleństw i wulgaryzmów).
W społeczeństwie wielojęzycznym obecność zapożyczeń leksykalnych jest zjawiskiem nieuniknionym. Warto uświadomić sobie, że język rosyjski przez długi okres na Litwie (podobnie jak na całym terenie byłego ZSRR) spełniał funkcję interdialektu. Dobrze to widać na podstawie odpowiedzi ankiety tożsamościowej, w której zdecydowana większość młodych respondentów (92 proc.) deklarowała dobrą znajomość języka rosyjskiego. Większość tych osób ma przyjaciół wśród młodzieży innej narodowości, na co dzień obraca się w wielonarodowościowym wileńskim środowisku.
Okres powojenny (po roku 1945) cechowała szczególna sowietyzacja ludności, co miało negatywne skutki zarówno w sferze świadomości, jak też języka. Młodzi respondenci dorastali zatem jeszcze w okresie Związku Radzieckiego, kiedy to język rosyjski miał największy wpływ na społeczeństwo Wilna i Wileńszczyzny, a kontakty z Polską były znacznie słabsze niż obecnie.
Znacznie mniejszą grupę w zgromadzonym materiale słownikowym stanowiły lituanizmy. Są to wyłącznie zapożyczenia o charakterze cytatowym, tj. wyrazy przeniesione z języka litewskiego w formie oryginalnej lub nieznacznie spolszczonej (np. kirvis ‘siekiera’ na określenie wymagającego nauczyciela, wykładowcy; girtuoklis ‘pijak’, lenta ‘tablica’, labas ‘zwrot powitalny’). Wśród innych zapożyczeń znalazły się m. in.: anglicyzmy (np. bos//boss ‘dyrektor szkoły’; disneyland//dzisnej lend ‘ubikacja szkolna’ ; o.k. ‘ocena dobra’; school ‘szkoła’; englisz//inglisz ‘angielski’; polisz ‘język polski’ itd.), italianizmy (są to przede wszystkim cieszące się sporą popularnością wśród młodzieży wileńskiej włoskie pozdrowienia i zwroty grzecznościowe używane jako pożegnanie, np.: czao//cziau, ariwederczi, asta la vista) i in. Elementy obce zostały wprowadzone przez respondentów dla odświeżenia słownictwa lub po prostu w celu popisania się znajomością tych języków. Podobnie jak w wypadku zapożyczeń z języka rosyjskiego i litewskiego mają one charakter na ogół cytatowy.
Młodzież jest przywiązana do mowy przodków, mającej status języka codziennego. Jest nim najczęściej regionalny wariant języka polskiego (tzw. polszczyzna wileńska). Respondenci nie mają negatywnego stosunku do dialektu północnokresowego, stąd też obecność w ich socjolekcie wielu nazw o charakterze regionalno-dialektalnym, nie znanych gwarze uczniowskiej i studenckiej w Polsce. Są to regionalizmy i dialektyzmy typowe dla północnokresowej odmiany polszczyzny, użyte przez młodzież często w znaczeniu metaforycznym. Tak, np.: arbon ‘autobus’ – respondenci użyli wyrazu na określenie pewnego typu autobusu – popularnego środka transportu wśród mieszkańców, kursującego po Wilnie i okolicach w okresie przedwojennym i krótko po wojnie; babnik ‘kobieciarz’ – wyrazu użyto w tym samym znaczeniu; bałbotać ...
joasia_klaudia