Celina Budzyńska - Bohdan Żołątkowski (1905 - 1941).pdf - Historia - Pierwszy_113

Celina Budzyńska

Bohdan Żołątkowski

(1905 – 1941)

W upalny, sierpniowy dzień 1925 roku przed jednym z okienek

warszawskiej poczty stanął wysoki, młody człowiek, podając blankiet depeszy.

Panienka, siedząca w okienku, przeczytała tekst depeszy, zawahała się chwilę, a

później szepnęła: „Ja nie muszę rozumieć tego, co przyjmuję, depeszę nadam,

ale niech pan stąd szybko ucieka...”

Treść depeszy była istotnie niezwykła: Komitet Centralny Związku

Młodzieży Komunistycznej przesyłał wyrazy solidarności i gorące

pozdrowienia skazanym wówczas przez sąd doraźny na karę śmierci

towarzyszom: Hibnerowi, Kniewskiemu i Rutkowskiemu. Panienka z poczty

obietnicę wykonała, depesza dotarła do skazańców. Przechowała się zresztą do

dnia dzisiejszego ' w archiwum znanego działacza rewolucyjnego, obrońcy

więźniów politycznych – Teodora Duracza. Depeszę nadał, narażając się na

kilkuletnie więzienie, Bohdan Żołątkowski '' .

' Tekst depeszy: Towarzyszom Hibnerowi, Kniewskiemu i Rutkowskiemu, bohaterom

walki z prowokacją, nieustraszonym bojownikom o wyzwolenie

proletariatu zasyłamy słowa rewolucyjnej solidarności. Pozostali

w szeregach walkę prowadzić będziemy nadal. Zwyciężymy.

Komitet Warszawski Związku Młodzieży Komunistycznej w P.[olsce]

A. Piasecki. Warszawa, dnia 20 sierpnia 1925 r.

Nazwisko A. Piasecki jest fikcyjne. Procedura pocztowa wymagała podania nazwiska

nadawcy. Obrońca, Teodor Duracz, zdołał odczytać adresatom odpis tej depeszy.

'' Niektóre fragmenty niniejszego szkicu opublikowane zostały w Polityce z dnia

6 maja 1961 r., w artykule Celiny Budzyńskiej pt. „Bohdan Żołątkowski”.

Nieprzypadkowo teraz, kiedy próbuję wyłuskać z pamięci okruchy

wspomnień o Bohdanie, przypomniał mi się ten drobny epizod sprzed wielu lat.

Jeżeli w postępkach danego człowieka ujawniają się jakieś jego cechy osobiste,

to ten właśnie mały przykład świetnie charakteryzuje Bohdana. Ryzykantów

wśród nas wówczas nie brakowało, często „obrywaliśmy” za nadmierne

„chojractwo” i zbędne narażanie się. Nie o sam fakt ryzyka więc chodzi.

Małomówny, zamknięty w sobie Bohdan był człowiekiem o głębokim poczuciu

obowiązku wobec ludzi. Uważał, że stojący nad grobem towarzysze powinni

odczuwać, że serca i myśli przyjaciół są z nimi, że nie są samotni. A jeżeli tak,

to jego obowiązkiem jest, by słowa solidarności dotarły do celi skazańców.

Niełatwo jest pisać o Bohdanie. Trzeba było by pióra dobrego pisarza,

aby wydostać całe bogactwo i złożoność jego natury. Była to postać

niecodzienna, wyróżniająca się nawet wśród bogatego w ciekawych i

niezwykłych ludzi aktywu ZMK i KPP. Nieprzypadkowo chyba w moich

ówczesnych młodzieńczych wrażeniach, a nawet i teraz, gdy o nim myślę,

kojarzy mi się postać Bohdana z Żelabowem ' , z bohaterami „Narodnej Woli”.

Dlatego obawiam się, że w moich wspomnieniach Bohdan wyjdzie za bardzo

„powieściowy”.

' Andriej Żelabow (1850-1881) – rewolucjonista rosyjski, jeden z organizatorów

i przywódców organizacji „Narodna Wola”, organizator zamachów terrorystycznych

na cara; powieszony z innymi uczestnikami zamachu na Aleksandra II.

Urodził się w 1905 roku w Petersburgu. Rodzice jego brali udział w ruchu

rewolucyjnym, należeli do ugrupowania anarchistów-indywidualistów.

Wychowany w środowisku o wysokiej kulturze umysłowej, miał wszelkie dane

ku temu, by stać się uczonym lub artystą. Ale Bohdan wybrał inną drogę. W

czasie rewolucji, wraz ze swym ojcem Ludomirem, jako 15-letni chłopiec

wstąpił do oddziału partyzanckiego, walczącego na Syberii z „białymi”.

Po śmierci ojca, w 1922 roku, wraca do kraju. Jako uczeń szkoły średniej,

wstępuje do Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej, który skupia

lewicową młodzież szkolną. Ma wówczas 18 lat, ale w środowisku swych

rówieśników wyróżnia się dojrzałością, poziomem intelektualnym,

ukształtowanym już charakterem.

W tym czasie krystalizuje się jego światopogląd i ZPMS – organizacja

chwiejna i ulegająca wpływom oportunistycznym – przestaje mu odpowiadać.

Szuka innej drogi.

Wtedy właśnie poznałam go i to w dość zabawnych okolicznościach.

Stawiałam wówczas pierwsze kroki w ZMK – i jako jedno z pierwszych zadań

otrzymałam polecenie, wraz z kilkoma jeszcze równie „zielonymi” jak ja

dziewczynkami, nawiązania kontaktów wśród młodzieży szkolnej. W ten

sposób trafiłyśmy do ZPMS. Nie będę opisywała wszystkich perypetii z

tworzeniem tej organizacji i jej historią, bo to jest zupełnie odrębny temat.

Wśród różnorodnej młodzieży, z którą tam się zetknęłam, Bohdan od razu

zwrócił moją uwagę. Wydawał mi się zupełnie dorosły, choć różnica wieku była

niewielka, imponował wiedzą i oczytaniem, choć wypowiadał się rzadko i

lakonicznie, a ze względu na powściągliwość i opanowanie był dla nas

osobistością nader tajemniczą. Organizacja grupowała ludzi o różnych

poglądach, ale zapatrywań Bohdana, jego poglądów politycznych nie

mogłyśmy „rozgryźć”. Nasza działalność w ZPMS była krótka, choć burzliwa.

Po kilku miesiącach doszło do ostrego starcia politycznego i trzeba było „wyjść

z trzaskiem” z tej organizacji, tworząc tzw. „secesję”. W kilka tygodni po tej

awanturze spotkałam przypadkowo na Marszałkowskiej Bohdana. Był

słoneczny, letni dzień, tłum ludzi płynął koło nas, a my prowadziliśmy dość

dziwną rozmowę. Wysoki, szczupły Bohdan, patrząc na mnie z góry,

wypytywał, co dzieje się u nas w organizacji, prosił o literaturę, a ja zadzierając

głowę do góry tłumaczyłam mu, że „secesja” przecież jest małą grupą, że

wydaliśmy tylko jedną odezwę, że nie mamy nawet lokalu. Ja swoje, on swoje.

W końcu zgniewało mnie to i mówię: „Co tak kołujesz, powiedz wyraźnie, o co

ci chodzi”. Bohdan pomilczał chwilę, a potem powiada - „jeżeli powiem, że

chcę wstąpić do ZMK – to będzie zbyt wyraźnie?” - „Wcale nie – mówię – w

sam raz”. I tak dogadaliśmy się. Chyba to nie był pierwszy kontakt nawiązany

przez niego z ZMK, ale to nie jest ważne.

Związanie się z działalnością rewolucyjną, z ZMK, a później KPP,

określiło całą jego drogę życiową. Był człowiekiem o wyjątkowej

konsekwencji w myśleniu i działaniu. Umiał wyrzec się wszystkiego, co nie

było pomocne w walce: zrezygnował ze studiów, chociaż miał nieprzeciętne

zdolności i inklinacje naukowe, wyrzekł się muzyki, choć mając 18 lat był już

niemal pianistą-wirtuozem. Uważał, jak wielu zresztą z rewolucyjnej

młodzieży, że w ówczesnych warunkach studia i muzyka nie były potrzebne

rewolucji.

Uczył się i pracował nad sobą stale, ale uczył się tego, co mogło służyć

działaniu rewolucyjnemu. Jego ideowość i poziom umysłowy zjednywały mu

szacunek i autorytet nie tylko wśród towarzyszy, ale we wszystkich

środowiskach, z którymi się stykał. Przy niezwykłej dla jego ówczesnego wieku

dojrzałości, Bohdan miał dużo młodzieńczej brawury, czego przykładem była

chociażby historia z depeszą. W codziennej pracy był dobrym konspiratorem,

ale więzienie go jednak nie ominęło. W marcu 1926 r. zostaje aresztowany po

przemówieniu na masówce w czasie strajku warszawskich metalowców. Był

wówczas członkiem Komitetu Dzielnicowego Ochota. Za wystąpienie na

masówce dostawało się wtedy najwyżej 1½ – 2 lata, Bohdan „zarobił” 4 lata

więzienia i to też z powodu swego charakteru. Uważał, że gdy niedostępne są

inne trybuny i mównice – trybuną komunistów winna stać się ława

oskarżonych.

Na dużych procesach komunistycznych przyjęta była zasada, że ten z

oskarżonych, który nie miał już wiele do stracenia, wygłaszał programowe

przemówienia. Ale ta scena była chyba bez precedensu. W mrocznej, ponurej

sali sądowej, wysoki, szczupły chłopak o pociągłej twarzy, siedząc samotnie na

ławie oskarżonych – rzuca w twarz sędziom i publiczności ostre i logiczne

oskarżenie ustroju. Zapłacił za nie ciężkim więzieniem.

W mokotowskim więzieniu Bohdan siedział w 29 i 30 celi. Były to cele

duże, mieszczące po 30-40 więźniów politycznych. Była w komunie biblioteka,

zawierająca 6 tysięcy tomów, nagromadzonych przez pokolenia więźniów. To

był uniwersytet więzienny w pełnym znaczeniu tego słowa.

W komunie więziennej przejawiły się wszechstronne uzdolnienia

Bohdana. Zwięźle, logicznie i obrazowo wykładał ekonomię polityczną, uczył

współtowarzyszy języków obcych. Ale nie gardził i rozrywką – z zapałem

zorganizował chór i orkiestrę. To nic, że do rangi instrumentów muzycznych

awansowały stołki, miski, butelki, łyżki i inny sprzęt. Orkiestra była doprawdy

wspaniała i pod batutą Bohdana wykonywała nawet trudniejsze utwory. Bohdan

był aktywnym organizatorem i uczestnikiem „szopek” mokotowskich, które już

miały swoje bogate tradycje. Piosenki satyryczne z „szopki” mokotowskiej

przeszły dziś już do historii, znajdowały w nich ostre odbicie wydarzenia

polityczne, dzieje walk frakcyjnych w KPP, nie brak w nich było również

ciętych kpin ze słabostek różnych poważnych działaczy KPP. Trudno dziś

ustalić autorstwo poszczególnych tekstów. W każdym razie w przygotowaniu

„szopek” mokotowskich z lat 1926-1928 Bohdan odgrywał niepoślednią rolę.

W „szopkach” uczestniczył chór, którym „dowodził” Bohdan w stroju Hindusa.

Dlaczego właśnie Hindus? Nie tylko dlatego, że taki strój najłatwiej było

wykonać z paru prześcieradeł, ale i dlatego, że Bohdana nieprzypadkowo

przezwano „Mahatma Gandhi” - w jego chudej postaci i nieruchomej twarzy

było coś, co upodabniało go do fanatyków wschodu.

Z więzienia Bohdan wyszedł w grudniu 1928 r. - rok więzienia

zaoszczędziła mu łaskawie amnestia. Wyszedł w okresie niezmiernie ciężkim

dla partii. Były to lata walk frakcyjnych, rozpraszających siły partii na spory i

starcia wewnętrzne, osłabiające działalność w masach.

Zaraz po wyjściu z więzienia w grudniu 1928 roku, Bohdan wraz z grupą

towarzyszy pisze list do kierownictwa Międzynarodówki Komunistycznej o

sytuacji w partii. W liście tym postulowana jest konieczność konsolidacji partii,

ale nie na gruncie zwycięstwa jednej z grup, a w oparciu o najlepszych ludzi z

obu odłamów. List zawiera również krytyczną ocenę działalności frakcji

poselskiej KPP w Sejmie. Autorzy listu uważali, że frakcja ta zajmuje w wielu

sprawach zbyt krańcowe stanowisko, co odstręcza od partii elementy lewicowe,

które trzeba przyciągać i jednoczyć, zwłaszcza wobec wzrastającej groźby

faszyzmu. Niestety, list nie zachował się w naszych archiwach, wiadomo

jednak, że wówczas dotarł do Kominternu.

Niedługo jednak Bohdan korzystał z wolności. Już w styczniu 1929 r.

został aresztowany ponownie i znów zamknęły się za nim bramy więzienia.

Znowu cela więzienna, studia, wykłady dla współtowarzyszy. Ze zdrowiem

było coraz gorzej i chyba dlatego po roku udaje się rodzinie zwolnić go z

więzienia za kaucją.

Jest rok 1930. Faszyzm występuje wciąż jawniej i brutalniej, co z kolei

pociąga za sobą wzrastający opór klasy robotniczej i radykalizację pewnych kół

inteligencji, młodzieży. Potrzebę jednoczenia, organizowania tych żywiołowych

prądów docenia KPP i KZMP. Bohdanowi powierzają odcinek akademicki,

staje się on „opiekunem” - z ramienia KC KZMP – lewicowego ruchu

studenckiego.

Istniała wówczas organizacja lewicy akademickiej „Życie”. W 1930 roku

„Życie” liczyło stosunkowo niewielu członków, a już w 1932 r. istniały nie

tylko dość liczne koła na politechnice, SGGW i Akademii Sztuk Pięknych, ale

nawet Koła Wydziałowe na Uniwersytecie Warszawskim. Działalność „Życia”

była wielostronna: demonstracja przed Ministerstwem przeciwko podwyżce

czesnego, akcje i demonstracje przeciwko „gettu ławkowemu”, bojkoty i

demonstracje wewnątrz uczelni, np. podczas prelekcji ambasadora japońskiego

w sprawie napaści na Mandżurię. Nie wszystkie demonstracje przechodziły

gładko i bezkrwawo; w czasie 1-majowej demonstracji na szeregi „życiowców”

natarła potężna szarża policji.

W organizacji „Życie” wyrosło pokolenie aktywistów i działaczy

politycznych. Trudno byłoby tu wszystkich wymienić. Może nawet pewną

słabością „Życia” było to, że ambicje swego aktywu kierowało raczej w stronę

działalności politycznej, a nie nauki. No, ale takie to były lata...

W całym rozwoju tej organizacji, w jej działalności, w wychowaniu

aktywu „życiowego” ogromną rolę odegrał Bohdan. Jego wyrazista twarz z

nieodłączną fajką znana była większości „życiowców”.

Dążeniem Bohdana było jednoczenie sił lewicy. Już w 1930 roku „Życie”

podejmuje pierwsze próby wspólnych akcji z ZNMS. Przy ulicy Długiej 19

odbywa się rozmowa z przedstawicielami ZNMS. Z ramienia „Życia” i Sekcji

Celina Budzyńska - Bohdan Żołątkowski (1905 - 1941).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: