Podstawy dydaktyki ogólnej nauczania.docx

Podstawy dydaktyki ogólnej nauczania

Materiały i pomoce dydaktyczne dla studentów i nauczycieli

  Od niezliczonych lat w działalności człowieka relacja pomiędzy nauczającym a uczącym zawsze odgrywała bardzo ważną rolę. Działo się tak zarówno wtedy, kiedy miało ono charakter okolicznościowy i intuicyjny, sprowadzając się w głównej mierze do przygodnego udzielania informacji i operowania pokazem, jak i w późniejszych latach, gdy już zmieniono je w zamierzony, planowany i systematyczny proces oraz gdy powstały pierwsze szkoły. Przez długie wieki nie czyniono nauczania - uczenia się przedmiotem teoretycznych analiz i studiów, w związku z czym nie miało ono swojej teorii. Dopiero wiek XVII przyniósł w tej dziedzinie spore zmiany, wtedy to pojawiła się osobna nazwa dla określenia teorii nauczania - uczenia się oraz zostały zbudowane zręby pierwszego w dziejach, naukowo uzasadnionego systemu działalności dydaktycznej (za: Czesław Kupisiewicz, "Dydaktyka Ogłona", 2000 r.)

W niniejszym serwisie przedstawiamy opracowania kilkunastu tematów, stanowiących wprowadzenie do dydaktyki ogólnej nauczania (poruszających tematykę procesów, środków, zadań i celów), które w naszym zamierzeniu powinny być doskonałymi materiałami dydaktycznymi dla studentów. Strona dydaktyka.info jest rekomendowana przez Ogólnopolski Katalog Edukacyjny jako serwis o ciekawej tematyce i atrakcyjnym stylu.

Pojęcie celów kształcenia.

Cele kształcenia - kierunkowskazy, świadomie założone skutki, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia; działania, które mają doprowadzić do danego stanu rzeczy.

Znaczenie celów kształcenia w procesie edukacyjnym.

- stanowią podstawowy czynnik wyznaczający rozwiązania innych elementów procesu kształcenia. Są wyznacznikiem doboru i układu treści kształcenia, podstawowym kryterium w doborze metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.

- stanowią podstawę planowania i organizowania działań uczestników procesu kształcenia

- są kryterium oceny efektywności procesu dydaktycznego.

Rodzaje celów kształcenia:

I podział wg czasu:

• Potencjalne – funkcjonują one do momentu rozpoczęcia procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli do czasu zanim zacznie się je osiągać

• Aktualne – symbolizują one rozpoczęcie procesu edukacyjnego (do realizacji włącza się nauczyciel i uczniowie)

II podział wg przedmiotu i podmiotu kształcenia:

• Rzeczowe (przedmiotowe) – oznaczają określenie zmian w zasobie wiedzy, umiejętnościach jej stosowania w praktycznych i teoretycznych działaniach uczniów.

• Podmiotowe – mamy na uwadze zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, postaw i systemu wartości wywołane procesem dydaktyczno-wychowawczym.

III podział wg stopnia ogólności:

• Ogólne – wyrażają to, co ma być „produktem końcowym” tego procesu (wyrażone w kategoriach funkcji).

• Pośrednie – otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności.

• Szczegółowe – precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów w postaci zadań, pytań, problemów, poleceń. Operacyjne cele kształcenia to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po ukończeniu lekcji.

IV podział wg sfer osobowości:

• Poznawcze – dotyczą zmian w sferze poznawczej osobowości

• Emocjonalne (afektywne) – dotyczy zmian w sferze afektywnej osobowości

• Psychomotoryczne – dotyczą zmian w sferze psychoruchowej osobowości

Cechy celów kształcenia:

KONSTYTUTYWNE:

• Wykonalność (realność) – dające się zrealizować

• Logiczność – pozbawione wewnętrznych sprzeczności

• Dostrzegalność – określone tak, aby można było ustalić stan ich wykonania

• Wymierność – określone tak, aby można było dostrzec, czy dany cel został zrealizowany, czy nie

• Rzeczowość i precyzyjność – cele powinny zawierać syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć.

SPECYFICZNE CECHY CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH:

• Są sformułowane z punktu widzenia ucznia

• Opisuje, co uczeń potrafi zrobić po zakończeniu procesu kształcenia np. uczeń umie nazwać, rozpoznać, zastosować, przeanalizować itp.

• Wymieniają warunki ograniczające, które muszą być spełnione np.: ograniczenie czasu, ograniczenie liczby błędów, ograniczenie dotyczące tego, co może być stosowane jako pomoc przy wykonaniu zadania itp.

• Reprezentują różne typy zachowania ucznia

Klasyfikacja celów kształcenia.

CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO WG W. OKONIA:

Strona rzeczowa:

• Opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce

• Ogólne przygotowanie do działalności praktycznej w świecie i jego przekształcenia

• Kształtowanie świadomości oraz opartych na niej postaw i naukowych przekonań.

Strona osobowościowa (podmiotowa)

• Ogólny rozwój sprawności umysłowej, zdolności poznawczych ze szczególnym uwzględnieniem myślenia oraz uzdolnień twórczych.

• Rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych: społecznych, estetycznych i technicznych.

• Wdrażanie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie.

TAKSONOMIA CELÓW W. OKONIA:

• Wiadomości o faktach i zależnościach między nimi

• Rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych

• Samodzielne dokonywanie oceny

• Samodzielne stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach.

TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA WG B. NIEMIERKI:

I. Wiadomości:

1) zapamiętywanie wiadomości

2) zrozumienie wiadomości

II. Umiejętności:

3) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (znanych)

4) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (nowych, nieznanych)

TAKSONOMIA B. S. BLOOMA ODNOSZĄCA SIĘ DO SFERY POZNAWCZEJ:

I. Wiedza (wiadomości) – znajomość faktów, terminologii, znaków konwencjonalnych, klasyfikacji, pojęć ogólnych, teorii, zasad, praw

II. Rozumienie – transfer, interpretacja, ekstrapolacja – wnioskowanie o całej grupie na podstawie wyników badań dotyczących tylko części.

III. Zastosowanie – metod, reguł, pojęć ogólnych

IV. Analiza – umiejętność dokonywania podziału całości na elementy, ustalania hierarchii tych elementów i stosunków między nimi, analiza elementów, analiza stosunków między nimi.

V. Synteza – tworzenie całości z danych elementów w celu uzyskania nowej struktury, wytworzenie własnego dzieła, opracowanie planu działania, stworzenie obrazu całości na podstawie częściowych danych.

VI. Ewaluacja – ocena na podstawie kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych.

CELE W DZIEDZINIE EMOCJONALNEJ WG TAKSONOMII BLOOMA:

• Recepcja – świadomość, chęć odbierania, uwaga skierowana bądź wybiórcza.

• Działanie (reagowanie) – akceptacja, chęć działania, satysfakcja z działania

• Wartościowanie – akceptacja wartości, wybór wartości, zaangażowanie w wartości wybrane

• Organizacja – pojęciowe ujęcie (koncepcja) wartości, tworzenie systemu wartości.

• Wybór własnego systemu wartości (charakteryzowanie) – podporządkowanie postępowania wartościom, przekształcanie systemów wartości w pogląd na świat

KATEGORIA CELÓW W DZIEDZINIE PSYCHOMOTORYCZNEJ WG E. HARROW:

• Czynności odruchowe

• Ruchy podstawowe

• Umiejętności percepcyjne

• Umiejętności fizyczne

• Ruchy wyćwiczone

• Komunikowanie się bezsłowne

Operacjonalizacja celów kształcenia.

Operacjonalizacja celów kształcenia to zmiana postaci ogólnej celów na postać szczegółową (operacyjną).

Uczenie się - To proces zamierzonego nabywania przez podmiot uczący się określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Zakładając, że czynnikiem wyzwalającym ów proces są dostatecznie silne motywy uczenia się, a jego rezultatem jest wzrost posiadanego zasobu wiedzy i sprawności, wywierający wpływ na poglądy, przekonania, postępowanie i ogólny rozwój jednostki.

ELEMENTY SKŁADOWE PROCESU UCZENIA SIĘ:

• Cechy – planowość, systematyczność, aktywność uczącego się podmiotu, ukierunkowanie na wynik

• Przyczyny – dostatecznie silne motywy, np. chęć zaspokojenia określonych potrzeb poznawczych

• Skutki – wiadomości, umiejętności i nawyki, które są podstawą modyfikacji dotychczasowych form zachowania lub ukształtowania form nowych.

• Podmiot – aktywny uczeń

• Przedmiot – rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, techniczna, kulturowa.

Analiza procesu uczenia się w świetle wybranych dyscyplin naukowych:

FILOZOFIA (jako teoria poznania)

- proces uczenia się przebiega w 3 płaszczyznach:

• Zmysłowej – spostrzeganie

• Umysłowej – myślenie (różne operacje umysłowe)

• Praktycznej – przekształcanie rzeczywistości

SOCJOLOGIA

Uczenie się ma charakter społeczny (korzystanie z dorobku minionych pokoleń, uczenie się od innych).

CYBERNETYKA (nauka o sterowaniu)

Nauczyciel steruje procesem uczenia się:

Uczenie się polega na:

• Przyjmowaniu informacji

• Przetwarzaniu ich

• Regulacji (kontrola, ocena, korekta)

PSYCHOLOGIA

Ujęcia terminu wg różnych teorii psychologicznych:

a) TEORIE ASOCJACYJNE – uczenie się polega na kojarzeniu bodźca i reakcji, przyczyny i skutku itp.

• Apercepcjonizm (J. F. Herbart) – uczenie się to kojarzenie wiadomości z wyobrażeniami o nich, kojarzenie nowych wiadomości ze starymi

• Koneksjonizm (E. L. Thorndike) – uczenie się przebiega metodą prób i błędów, procesem rządzą następujące prawa: prawo gotowości, prawo ćwiczenia i prawo efektu.

• Odruchów warunkowych (J. P. Pawłow) – uczenie się polega na powstawaniu odruchów.

b) TEORIE STRUKTURALNE – uczenie się rozumiane jako wnikanie w strukturę materiału. Należy brać pod uwagę związki i zależności między elementami struktury oraz związki między częścią i całością.

c) TEORIE FUNKCJONALNE – uczenie się przebiega wg schematu: zadanie – wynik. Uczeniu się towarzyszą: odpowiednia motywacja i aktywność podmiotu uczącego się.

Przedstawione teorie psychologiczne uczenia się mieszczą się w nurcie koncepcji behawioralnych, które zakładają, że człowiek jest istotą reaktywną, rozwija swą osobowość pod wpływem czynników zewnętrznych, środowiskowych.

d) TEORIE DYNAMICZNE – upatrują istotę osobowości w działaniu „sił napędowych” (popędów) aktywizujących człowieka i ukierunkowujących jego zachowanie.

Na gruncie poznawanych koncepcji osobowości człowiek charakteryzowany jest jako istota zdolna do świadomego sterowania własnym rozwojem, kształtująca według przyjętych przez siebie wartości i planów świat zewnętrzny i samą siebie.

PRAWIDŁOWOŚCI PROCESU UCZENIA SIĘ:

• Wielostronna aktywność (emocjonalna, intelektualna, sensoryczna, motoryczna, werbalna)

• Celowość i świadomość

• Etapowość i regulacja

• Proces indywidualny i społeczny

RODZAJE UCZENIA SIĘ WG W. OKONIA:

- uczenie się przez przyswajanie

- uczenie się przez odkrywanie

- uczenie się przez przeżywanie

- uczenie się przez działanie

Nauczanie - Należy rozumieć jako celową, planową i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami.

Czesław Kupisiewicz:

Nauczanie to organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem się uczniów, ma ono doprowadzić do pożądanych wyników.

W zakres czynności nauczyciela wchodzą następujące czynności:

• Inspirowanie uczniów do uczenia się

• Planowanie

• Organizowanie

• Kierowanie

• Kontrola, ocena, korekta

RODZAJE NAUCZANIA:

• Nauczanie podające

• Nauczanie problemowe

• Nauczanie eksponujące

• Nauczanie praktyczne

Kształcenie - To ogół czynności nauczyciela i uczniów, umożliwiających ludziom poznanie rzeczywistości, uczestnictwo w jej kształtowaniu, a zarazem osiągnięcie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności, uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw.

Kształcenie zawodowe – nabywanie pożądanych kwalifikacji zawodowych

Kształcenie paralelne (równoległe) – człon systemu oświatowo – wychowawczego obok systemu szkolnego (prasa, mass media itp.)

Kształcenie ustawiczne – ciągłe, permanentne; proces ciągłego doskonalenia przez całe życie.

Wykształcenie – stan finalny (efekt) procesu kształcenia.

Samokształcenie - Nabywanie wykształcenia w toku działalności własnej, której cle, treści, warunki i środki ustala sam podmiot.

Dokumenty określające treści kształcenia.

• Plany nauczania

• Programy nauczania

• Podstawy programowe

• Podręczniki

Trzy zasady kształcenia.

W. Okoń wyróżnia 3 zasady kształcenia:

- jako twierdzenie oparte na prawie naukowym

- jako teza wyprowadzona z jakiejś doktryny

- jako norma postępowania wynikająca z analizy prawidłowości celowo organizowanego procesu kształcenia.

Zasady kształcenia wg Cz. Kupisiewicza:

- normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowanie i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia.

Charakter zasad.

- uniwersalny tzn. obowiązuje każdego nauczyciela, bez względu na szczebel kształcenia, typ szkoły, czy przedmiot nauczania.

- zasady odpowiadają na pytanie „dlaczego?”

Opisy wybranych zasad.

Zasada poglądowości, czyli respektowania drogi między konkretem a abstrakcją i odwrotnie. Tę zasadę sformułował Wolfgang Ratke, nadając jej następujące brzmienie: „Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.”

Reguły dydaktyczne (Friedrich, Diesterweg, XIX w)

- przechodzić od tego, co uczniowi bliskie, do tego, co uczniowi dalekie

- zaczynaj nauczanie od znanego i dołączaj, co uczniowi nieznane

- pozwól dziecku poznawać świat za pomocą zmysłów; nauczaj poglądowo

- ujmuj treści nauczania w łatwe do ogarnięcia przez ucznia całości.

- najpierw zaznajamiaj dziecko z rzeczą, potem ze słowem

- w nauczaniu przechodź stopniowo od spraw konkretnych do abstrakcyjnych

- przystosowuj nauczanie do możliwości uczniów

W czasach nam współczesnych z zasady poglądowości wyprowadza się następujące reguły:

• Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorodnych czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej z uczniami w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń niezbędnych do zrozumienia przerabianego na lekcji tematu

• Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną, trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawczego przedmiotu.

Zasada przystępności (stopniowania trudności), czyli pokazywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości – ta zasada wymaga uwzględnienia w pracy dydaktyczno – wychowawczej właściwości rozwojowych uczniów.

Reguły dydaktyczne (J. A. Komeński):

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze do tego, co trudniejsze

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane do tego, co jest nieznane i nowe.

Warunkiem respektowania tej zasady jest dobra znajomość wszystkich uczniów. Listę tradycyjnych reguł dydaktycznych uzupełnia obecnie bardzo ważna reguła:

- w procesie nauczania – uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów

- konieczna jest dyferencjacja (różnicowanie, indywidualizacja) procesu kształcenia.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela.

Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia pracy, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników nauczania.

Reguły dydaktyczne:

- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.

- nauczyciel powinien stawiać uczniów sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.

- nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

Respektowanie powyższej zasady polega na wdrażaniu uczniów do samodzielnego działania i samodzielnego myślenia (wg W. Okonia).

- Nauczyciel wdraża uczniów do samodzielnego działania wtedy, gdy wdraża do:

• Wyboru i planowania pracy

• Wykonywania pracy

• Sprawdzania wykonanej pracy

Samodzielne myślenie kształtuje się wtedy, gdy nauczyciel wdraża uczniów do:

• Spostrzegania i formułowania problemów

• Ich samodzielnego rozwiązywania

• Sprawdzania uzyskanych rozwiązań

Zasada systematyczności (systemowości), czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów.

- proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności.

- ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.

Reguły dydaktyczne:

- określić stan wiedzy wyjściowej oraz systematycznie nawiązywać do niej

- ustalić tzw. merytoryczny środek ciężkości lekcji oraz eksponować na jego tle i w powiązaniu z nim podrzędnych wobec niego wiadomości i umiejętności

- podzielić dany temat na punkty i podpunkty, które nauczyciel powini...