Yetulani Jerzy - Neurobiologia szczęścia.pdf
(
154 KB
)
Pobierz
128210349 UNPDF
NEUROBIOLOGIA SZCZĘŚCIA
PODEJŚCIE FILOZOFICZNE
Mówiąc o szczęściu w Polskiej Akademii Umiejętności
209 lat później Władysław Stróżewski zajął się jego trzema
definicjami:
- epikurejską: szczęście = przyjemność + rozum
- stoicką: szczęście = cnota + wolność, oraz
- augustiańską: szczęście = znajdowanie prawdy.
Popularnie w naszej kulturze XXI wieku, zdominowanej
przez wzorce amerykańskie, a więc wzorce młodego spo
łeczeństwa o pionierskim charakterze, raczej walczącego
o przeżycie niż oddającego się refleksjom filozoficznym,
nastawionego na sukces materialny, powiedzmy sobie wzorce
bardzo prymitywne (co nie znaczy nieskuteczne w walce
o byt), osiągniecie szczęścia to zdobycie bogactwa i sławy,
władzy i utrzymanie przy tym wszystkim zdrowia.
Oczywiście jednak szczęście jest czymś bardziej skompli
kowanym. W „pozytywnej psychologii" Martina Seligmana
szczęście ujmowane jest jako jedność pozytywnych emocji
i pozytywnych działań. Te pozytywne emocje mogą doty
czyć stanów przeszłych, obecnych lub przyszłości. Emocje
pozytywne związane z naszą przeszłością to m.in. poczucie
satysfakcji i spełnienia z powodu osiągnięć, uzasadnione
poczucie dumy oraz pogoda ducha. Na te emocje pracowa
liśmy całe życie.
Aktualne emocje pozytywne mogą dotyczyć doznań zmy
słowych, związane z przyjemnościami jedzenia czy seksu, ale
tu należą także przyjemności z przeżyć uważane za wyższe,
na przykład radość płynąca ze słuchania muzyki czy z emocji
sportowych, a także przyjemności gratyfikacyjne, takie jak
przyjemność w pochłonięciu przez lekturę czy wejście w stan
ekstatyczny. Tych doznań poszukujemy na bieżąco.
Równie istotne dla aktualnego poczucia szczęścia są po
zytywne emocje antycypujące wydarzenia przyszłe - wiara,
optymizm, nadzieja, zaufanie do świata. Istnieją różne drogi
zdobywania szczęścia:
- materialne, opierające się na seksie i innych pobudze
niach czuciowych, na powodzeniu finansowym, zdrowym
śnie czy stymulacji chemicznej;
- społeczne, takie jak zakupy, przyjaźń, randki, flirt,
wymiana prezentów, wymiana pozdrowień, rodzina, muzyka,
kultura, popularność;
- emocjonalne, wśród których znajduje się miłość, ro
mans, dzieci, wnuki, zwierzęta domowe, a także hazard czy
władza;
- duchowe, do których należy tantra, religia, filozofia,
uduchowienie, medytacja, joga, hobby, a także nauka, po
szerzanie wiedzy i działania altruistyczne.
Wszystkie one są komplementarne i mogą być eksploro
wane jednocześnie. Szczęście materialne bez społecznego,
emocjonalnego i duchowego jest jałowe, szczęście duchowe
bez materialnego możliwe, ale trudne, i powinno mu towa
rzyszyć przynajmniej szczęście emocjonalne.
Szczęście było i jest tematem rozważań wielu filozofów,
chyba także dlatego, że wymyka się ono definicji, nawet
w przybliżeniu ścisłej i jednoznacznej. W rzeczy samej
o szczęściu raz mówimy jako o szczęśliwym trafie, raz jako
o pewnym stanie emocjonalnym, kiedy indziej natomiast jako
o skutku dążenia do wytyczonego sobie celu. Nawet kiedy
chcemy odpowiedzieć na konkretnie pytanie, czym dla nas
samych jest szczęście, odpowiedź jest trudna. Jeżeli spotka
Cię dobra wróżka i spyta, co mogłaby dla Ciebie zrobić,
prawdopodobnie odpowiesz: „Uczyń mnie szczęśliwym".
Ale co odpowiesz, kiedy spyta: „Co konkretnie mam dla
Ciebie zrobić?"
Filozofowie od dawna rozpatrywali problem szczęścia.
Grecy używali terminu
eudaimonia,
rozumiejąc go jako
stan szczęścia związanego z posiadaniem dobrego ducha czy
geniusza. Szczęście w tym ujęciu było jedyną rzeczą, która
sama przez się posiada wartość. Jest ono stanem ducha wy
nikającym z jakichś działań, lub im towarzyszącym, chociaż
Arystoteles raczej uważa, że eudajmonią jest sama akcja,
zgodna z cnotą, bo tylko realizacja cnót może być szczę
ściem lub przynosić szczęście. Moraliści brytyjscy z XVII
i XIX wieku, Jeremy Bentham i John Stuart Mili, uważali, że
szczęście to przyjemność i brak bólu. Averroes, największy
teolog islamu, uważał,
że prawa religijne są zgodne z prawdą
i podają wiedzę o działaniach, które zapewniają szczęście ca
łemu stworzeniu.
W Polsce zagadnieniu szczęścia wiele uwagi
poświęcili dwaj wybitni filozofowie - Władysław Tatarkiewicz
i Władysław Stróżewski. Dobre streszczenie podstawowego
dzieła Tatarkiewicza,
O szczęściu,
znajduje się pod adresem
http://prace.sciaga.pl/33225.html.
Warto się z nim zapoznać,
jeżeli nie ma się czasu na przeczytanie całego dzieła.
Jak widać odpowiedź na pytanie: „czym jest szczęście?"
nie jest prosta. Wszyscy jednak mamy jakieś pojęcie, czym
jest szczęście i, co więcej, uważamy, że mamy do szczęścia
prawo. Filozofowie, w tym i Tatarkiewicz, uważali, że prawo
do szczęścia mają tylko osoby moralne. Z kolei człowiek
miałby obowiązek moralny czuć się szczęśliwym. Jednakże
w polityce pojawiło się w końcu XVIII wieku przekonanie,
że prawo do szczęścia mają wszyscy ludzie.
Prawo do szczęścia dla każdego po raz pierwszy zostało
sformułowane w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczo
nych Ameryki Północnej. Od 11 czerwca do 1 lipca 1776 na
zlecenie Kongresu Stanów Zjednoczonych Thomas Jefferson,
Roger Sherman, Benjamin Franklin, Robert Livingston i John
Adams opracowali Deklarację Niepodległości USA, w której
stwierdzono:
Uważamy za oczywiste, że Stwórca wyposażył
nas w pewne niezbywalne prawa, wśród nich prawo do życia,
wolności i dążenia do szczęścia.
4 lipca Deklaracja została
przyjęta przez Kongres i obowiązuje do dziś.
18
ALMA MATER
PODEJŚCIE ARTYSTY
Jak to trafnie sformułował Theodosius Dobzhanski,
w biologii nic nie ma sensu, jeżeli nie jest rozpatrywane pod
kątem ewolucji. Zgodnie z paradygmatem biologii ewolucyj
nej szczęście powinno służyć namnażaniu własnych genów,
i rzeczywiście przyjemność odczuwamy
w czasie czynności zwiększających
nasze szanse w walce o byt i skuteczną
reprodukcję. Dla szczęścia, a właściwie
przyjemności, kluczową rolę odgrywa
funkcjonalny układ nagrody w mózgu,
dość dobrze poznany i opisany fizycz
nie. W jego skład wchodzą określone
struktury podkorowe, takie jak jądro
półleżące przegrody, zespół jąder mig
dałowatych, pole brzuszne nakrywki
i hipokamp, oraz części kory mózgowej:
kora przedczołowa i orbitofrontalna.
Słynny manierystyczny malarz włoski Agostino Bron-
zino (1503-1572) w roku 1564 namalował na zamówienie
księcia Francesco de Medici niewielki
obraz
Alegoria szczęścia.
Namalowany
farbami olejnymi na niewielkim (320 x
40 cm) kawałku miedzi wisi od połowy
XVII wieku w Gallerii degli Uffizi
we Florencji i jest s'wiadectwem tego,
jak wyobrażali sobie szczęście ludzie
u schyłku Odrodzenia. Obraz Bron-
ziniego to skomplikowana alegoria.
Postacią centralną jest Szczęście. Do
niej z prawej strony przytula się Amor.
Amor jest niewielki i nieszczególnie
erotyczny. Być może dojrzały wiek ar
tysty (przekroczył sześćdziesiątkę) spo
wodował, że jego witalna seksualność,
reprezentowana we wcześniejszych
dziełach, jak choćby w słynnym obrazie
Venus, Amor, Szaleństwo i Czas
uległa
osłabieniu, a miłość wyraża się również
w zaufaniu, oddaniu i zachowaniach
opiekuńczych. Po bokach Szczęścia
stoją Sprawiedliwość, która rządzić
powinna światem (trzyma w ręku globus) oraz Roztropność.
Sprawiedliwość jest jednak postacią niejednoznaczną - do
kładniej wpatrując się zobaczymy, że ma podwójną twarz.
Ta druga, mniej rzucająca się w oczy, może symbolizować
Sylena, element wolny i dziki. Również Roztropność nie jest
jednoznaczna. Prawą ręką wspiera się na mieczu, natomiast
w lewej trzyma jakiś tajemniczy przedmiot, sugerujący na
rzędzie do zadawania bólu, być może klęczącej obok starej
kobiecie, której postać jest zresztą niewyraźna. Szczęście
powinno rządzić klęczącymi u jej stóp Czasem i Losem. Los
trzyma w ręku koło fortuny, którego obroty od Szczęścia
zależą. Wrogowie pokoju leżą pokonani i pohańbieni u stóp
Szczęścia, a nad nią unosi się Chwała, trzymająca w ręku
wieniec laurowy, oraz dmąca w trąbkę Sława. Szczęście
trzyma w ręku kornukopię - róg obfitości - symbol dostatku,
a w drugiej dzierży kaduceusz - laskę Merkurego, zwiastu
jącą pokój.
Taka wizja szczęścia jako spełnienia marzeń, zdobyciu
pozycji i władzy nad czasem i losem nie jest nam obca po
niespełna pół tysiącu lat.
UKŁAD NAGRODY
Agostino Bronzino,
Alegoria Szczęścia, 7564
r.
System oceniający, mogący „za
dobre nagradzać, a za złe karać", został
odkryty przypadkowo z początkiem lat
50. w wyniku błędu doświadczalnego.
Doktorant profesora Jamesa Oldsa,
Peter Milner, miał badać wpływ pobu
dzenia mózgu wywołanego drażnieniem tworu siateczkowa-
tego na uczenie. Olds chciał sprawdzić, czy drażnienie istoty
siateczkowatej nie ułatwi uczenia. Przypadkowo, zapewne
wskutek wygięcia elektrody drażniącej przy jejwprowadza-
niu, wylądowała ona daleko od miejsca przeznaczenia -
w podwzgórzu. Obserwacja wykazała, że zwierzę ewidentnie
znajdowało przyjemność w przepuszczaniu prądu i z chęcią
powracało do doświadczenia. Olds i Milner zmodyfikowali
klatkę tak, że szczur mógł sam, naciskając dźwignię, drażnić
mózg. Po ukończeniu doświadczenia i zabiciu zwierzęcia
zlokalizowano dokładnie położenie elektrody, a następnie
eksperymentowano na innych zwierzętach wprowadzając im
elektrody w różne miejsca w mózgu i badając częstość naci
skania dźwigni w zależności od natężenia prądu. W ten sposób
skonstruowano mapę obszarów przyjemności w mózgu.
Samodrażnienie elektryczne opisano potem u bardzo róż
nych zwierząt, poczynając od złotych rybek, poprzez świnki
morskie, psy, koty, do delfinów, małp i ludzi. Stwierdzono
też istnienie miejsc, których drażnienie powodowało uczucia
niemiłe. Z badań na ludziach, prowadzonych czasem przy
operacjach neurochirurgicznych na otwartej czaszce nieuś-
pionego pacjenta, dowiedzieliśmy się, że drażnienie miejsc
powodujących przyjemność powodowało uczucie ogólne
go uniesienia i szczęścia i bardzo dobrego samopoczucia,
a drażnienie miejsc awersyjnych powodowało uczucie lęku,
nadciągającego niebezpieczeństwa, izolacji i opuszczenia.
W centrum układu nagrody znajduje się obszar brzuszny
nakrywki, w którym znajdują się neurony wysyłające wy
pustki do jądra półleżącego i zespołu jąder migdałowatych
w obszarze zwanym przodomózgowiem limbicznym. Neu
rony te po obudzeniu w strukturach docelowych uwalniają
neuroprzekaźnik dopaminę, działającą na odpowiednie recep
tory. Gdy brzuszny obszar nakrywki zostaje pobudzony bez-
PODEJŚCIE PRZYRODNICZE
Przyrodnik, w odróżnieniu od filozofa, opiera się twardo
na faktach, a definicja przez niego sformułowana musi być
naukowa, a więc posiadać walor falsyfikowalności. Szczęście
może być przez biologa wstępnie zdefiniowane jako pozytyw
na emocja, mająca podłoże neurobiologiczne, i będąca silnie
uwarunkowana kulturowo. Samo szczęście jest nieuchwytne
dla metod biologii eksperymentalnej, ale próbując je opi
sać w takich ramach zakładamy, że - zgodnie z poglądami
hedonistów, jest związane z przyjemnością, którą możemy
w pewnych wypadkach obiektywnie mierzyć.
ALMA MATER
19
pos'rednio, lub przez podrażnienie innych, aktywujących go
struktur, neurony są również pobudzone i na zakończeniach
uwalniają dopaminę. Pobudzenie receptorów dopaminowych
w tych strukturach powoduje silne uczucie przyjemności.
Aktywność tych struktur, pobudzaną przez bodźce przyjemne,
możemy obecnie śledzić technikami obrazowania mózgu.
Dla poczucia szczęścia ważne są nagrody naturalne,
płynące z:
- zachowań mających na celu utrzymanie życia, takich jak
jedzenie,
- zachowań pozwalających nam na dopięcie celu wbrew
przeciwnościom, a więc zachowań ryzykownych,
- zachowań podnoszących naszą pozycję społeczną, a więc
zachowań agresywnych, i oczywiście
- zachowań związanych z reprodukcją, a więc u człowieka
poza orgazmem również z bezpośredniej opieki nad nośni
kami naszych genów: radość macierzyństwa i ojcostwa, ra
dość wychowywania wnuków, radość opieki nad członkami
rodziny (prowadząca niekiedy do nepotyzmu).
Do przyjemności biologicznie uwarunkowanych należy
również odczuwanie radości płynącej z wykonywania działań
zmierzających do zwiększania potencjału grupy, a więc rado
ści płynącej z pracy twórczej i zachowań altruistycznych.
Prawidłowo działający układ nagrody zapewnia maksy
malne korzystanie z życia, które jest wówczas pożyteczne
i szczęśliwe. Czasem jednak może się coś popsuć i przyjem
ności zaczynają dostarczać nam zachowania niesprzyjające
sukcesowi życiowemu. Należą tu m.in. hazard, obżarstwo
(konsekwencje chorób układu nagrody związanego z beha-
wiorem pokarmowym to anoreksja i bulimia), patologiczna
dbałość o kondycję fizyczną, patologiczne zakupy i klepto
mania oraz pracoholizm. Jeszcze poważniejsze zaburzenia to
poszukiwanie nagród sztucznych, gdzie brak jest naturalnych
mechanizmów regulacyjnych. Zwykle jest to próba samole-
czenia wrodzonych defektów układu nagrody, w wyniku któ
rych nagrody naturalne nie wystarczają do utrzymania stanu
dobrego samopoczucia. W rezultacie sięga się po substancje
uzależniające: bądź legalne, takie jak alkohol i nikotyna,
bądź nielegalne, które bezpośrednio pobudzają chemicznie
ośrodki nagrody, i które zamiast przynieść szczęście, prowa
dzą z reguły do nieszczęścia, ponieważ powodują w mózgu
zmiany, które osłabiają lub uniemożliwiają odczuwanie
przyjemności.
Warunkiem prawie koniecznym, choć niedostatecznym, do
osiągnięcia szczęścia jest wypełnianie naszej roli biologicznej,
a więc aktywny udział w procesie przekazywania naszych
genów w następne pokolenia, a wymagana do tego celu jest
dobra kondycja zdrowotna i - przynajmniej na wczesnych
etapach tego procesu - atrakcyjność seksualna. Zmniejszają
się one z wiekiem, i stąd nawet dobre starzenie się, z zacho
waniem niezłej sprawności, niesie zazwyczaj kłopoty natury
psychologicznej. Dla wielu osób starzejących się bolesnym zja
wiskiem jest fakt, że zanikowi funkcji reprodukcyjnych towa
rzyszą zmiany zmniejszające ich atrakcyjność jako partnerów
seksualnych. Trzeba jednak dodać, że chociaż bezpośrednia
reprodukcja seksualna i opieka nad własnym potomstwem jest
najprostszą drogą zdobycia szczęścia, pomoc genom spokrew
nionym również jest ewolucyjnie preferowana i nagradzana.
Pomoc grupie krewniaczej, szczepowej (klan), narodowej,
a nawet całemu gatunkowi ludzkiemu daje poczucie szczęścia
i satysfakcji. Stąd poczucie szczęścia daje nam opieka nad
wnukami, bratankami i siostrzeńcami, a także radość budzi
w nas powodzenie członków rodziny, którzy też są nosicielami
bądź opiekunami (powinowaci) części naszych genów. Nie
ulega też wątpliwości, że więcej genów podobnych do naszych
znajduje się wśród członków naszego narodu, i stąd patriotyzm,
posunięty często do najwyższego stopnia - poświęcenia życia
za Ojczyznę -jest źródłem szczęścia.
Oczywiście pewne formy ochrony naszych genów społecz
nie często mogą być trudne do akceptacji. Zjawiskiem płyną
cym z tego źródła jest na przykład nepotyzm - faworyzowanie
własnych krewniaków. Ale tu w grę wchodzi także zmienia
jący się kontekst kulturalny: nepotyzm średniowiecznych
i renesansowych papieży, osób wyznaczających obowiązujące
standardy moralne, był powszechnie uznawany za naturalny
i chwalebny. Klasycznym przykładem nepotyzmu była ro
dzina delia Rovere: pochodzący ze zubożałej szlacheckiej
rodziny Francesco delia Rovere wstąpił do zakonu Braci
Mniejszych, którego został Generałem i w roku 1471 został
wybrany papieżem. Rządząc jako Sykstus IV wkrótce wielu
ze swych bratanków i siostrzeńców mianował kardynałami
i wysokimi urzędnikami kościelnymi. Jeden z bratanków,
Giulio delia Rovere, został późniejszym papieżem Julianem
II. Przykładem aspołecznego preferowania własnej grupy
związanej genetycznie jest również szowinizm i rasizm.
W pewnych okresach i w pewnych kręgach społecznych te
zachowania były uznane za dopuszczalne, chwalone, a nawet
zyskały status ideologii narodowej. Co gorsza - zachowa
nia rasistowskie czy szowinistyczne dają poczucie radości
i uniesienia nacjonalistom i rasistom.
Na szczęście wielkiej liczbie ludzi satysfakcję i poczucie
szczęścia dają zachowania związane z niesieniem pomocy
wszystkim bliźnim, zwłaszcza cierpiącym choroby i niedo
statek, ale także zachowania zmierzające do przekazywania
swojej wiedzy do wykorzystania dla dobra powszechnego. To
podstawa szlachetnych zawodów, będących również powoła
niami: zawód nauczyciela, lekarza, pielęgniarki czy uczonego.
Najwybitniejsi przedstawiciele tych profesji to zazwyczaj
intelektualiści o szerokich horyzontach, a większość z nich
to ludzie, których układ nagrody prawidłowo funkcjonując
zapewnia poczucie szczęścia.
Jerzy Yetulani
SPROSTOWANIE
W listopadowym numerze „Alma Mater", nr 75, pod tekstem
Jubileusz krakowskich hispanistów
autorstwa Marii Fili-
powicz-Rudek i Rosanny Krzyszkowskiej-Pawlik, zamieszczonym na s. 82, podpisana została Małgorzata Jędrusiak. Za
zaistniałą sytuację Autorki tekstu oraz Panią Małgorzatę Jędrusiak serdecznie przepraszamy.
Redakcja
20
ALMA MATER
Plik z chomika:
katarzyna2258
Inne pliki z tego folderu:
Tepperwein Kurt - Tworcza Moc Myslenia.zip
(155 KB)
Royal Lyssa - Milenium.zip
(217 KB)
Mindell Arnold - Praca nad samym soba.zip
(1703 KB)
kurs-map-mysli.pdf
(3337 KB)
Woźny Tomasz - Tydzień z Milionerem [fragmenty].pdf
(553 KB)
Inne foldery tego chomika:
■ Agnihotra
■ Pełne wersje
A tu dekrety
Absolut,modlitwy i inne
Alpha trening
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin