Yetulani Jerzy - Neurobiologia szczęścia.pdf - Rozwój osobisty książki - katarzyna2258

NEUROBIOLOGIA SZCZĘŚCIA

PODEJŚCIE FILOZOFICZNE

Mówiąc o szczęściu w Polskiej Akademii Umiejętności

209 lat później Władysław Stróżewski zajął się jego trzema

definicjami:

- epikurejską: szczęście = przyjemność + rozum

- stoicką: szczęście = cnota + wolność, oraz

- augustiańską: szczęście = znajdowanie prawdy.

Popularnie w naszej kulturze XXI wieku, zdominowanej

przez wzorce amerykańskie, a więc wzorce młodego spo

łeczeństwa o pionierskim charakterze, raczej walczącego

o przeżycie niż oddającego się refleksjom filozoficznym,

nastawionego na sukces materialny, powiedzmy sobie wzorce

bardzo prymitywne (co nie znaczy nieskuteczne w walce

o byt), osiągniecie szczęścia to zdobycie bogactwa i sławy,

władzy i utrzymanie przy tym wszystkim zdrowia.

Oczywiście jednak szczęście jest czymś bardziej skompli

kowanym. W „pozytywnej psychologii" Martina Seligmana

szczęście ujmowane jest jako jedność pozytywnych emocji

i pozytywnych działań. Te pozytywne emocje mogą doty

czyć stanów przeszłych, obecnych lub przyszłości. Emocje

pozytywne związane z naszą przeszłością to m.in. poczucie

satysfakcji i spełnienia z powodu osiągnięć, uzasadnione

poczucie dumy oraz pogoda ducha. Na te emocje pracowa

liśmy całe życie.

Aktualne emocje pozytywne mogą dotyczyć doznań zmy

słowych, związane z przyjemnościami jedzenia czy seksu, ale

tu należą także przyjemności z przeżyć uważane za wyższe,

na przykład radość płynąca ze słuchania muzyki czy z emocji

sportowych, a także przyjemności gratyfikacyjne, takie jak

przyjemność w pochłonięciu przez lekturę czy wejście w stan

ekstatyczny. Tych doznań poszukujemy na bieżąco.

Równie istotne dla aktualnego poczucia szczęścia są po

zytywne emocje antycypujące wydarzenia przyszłe - wiara,

optymizm, nadzieja, zaufanie do świata. Istnieją różne drogi

zdobywania szczęścia:

- materialne, opierające się na seksie i innych pobudze

niach czuciowych, na powodzeniu finansowym, zdrowym

śnie czy stymulacji chemicznej;

- społeczne, takie jak zakupy, przyjaźń, randki, flirt,

wymiana prezentów, wymiana pozdrowień, rodzina, muzyka,

kultura, popularność;

- emocjonalne, wśród których znajduje się miłość, ro

mans, dzieci, wnuki, zwierzęta domowe, a także hazard czy

władza;

- duchowe, do których należy tantra, religia, filozofia,

uduchowienie, medytacja, joga, hobby, a także nauka, po

szerzanie wiedzy i działania altruistyczne.

Wszystkie one są komplementarne i mogą być eksploro

wane jednocześnie. Szczęście materialne bez społecznego,

emocjonalnego i duchowego jest jałowe, szczęście duchowe

bez materialnego możliwe, ale trudne, i powinno mu towa

rzyszyć przynajmniej szczęście emocjonalne.

Szczęście było i jest tematem rozważań wielu filozofów,

chyba także dlatego, że wymyka się ono definicji, nawet

w przybliżeniu ścisłej i jednoznacznej. W rzeczy samej

o szczęściu raz mówimy jako o szczęśliwym trafie, raz jako

o pewnym stanie emocjonalnym, kiedy indziej natomiast jako

o skutku dążenia do wytyczonego sobie celu. Nawet kiedy

chcemy odpowiedzieć na konkretnie pytanie, czym dla nas

samych jest szczęście, odpowiedź jest trudna. Jeżeli spotka

Cię dobra wróżka i spyta, co mogłaby dla Ciebie zrobić,

prawdopodobnie odpowiesz: „Uczyń mnie szczęśliwym".

Ale co odpowiesz, kiedy spyta: „Co konkretnie mam dla

Ciebie zrobić?"

Filozofowie od dawna rozpatrywali problem szczęścia.

Grecy używali terminu eudaimonia, rozumiejąc go jako

stan szczęścia związanego z posiadaniem dobrego ducha czy

geniusza. Szczęście w tym ujęciu było jedyną rzeczą, która

sama przez się posiada wartość. Jest ono stanem ducha wy

nikającym z jakichś działań, lub im towarzyszącym, chociaż

Arystoteles raczej uważa, że eudajmonią jest sama akcja,

zgodna z cnotą, bo tylko realizacja cnót może być szczę

ściem lub przynosić szczęście. Moraliści brytyjscy z XVII

i XIX wieku, Jeremy Bentham i John Stuart Mili, uważali, że

szczęście to przyjemność i brak bólu. Averroes, największy

teolog islamu, uważał, że prawa religijne są zgodne z prawdą

i podają wiedzę o działaniach, które zapewniają szczęście ca

łemu stworzeniu. W Polsce zagadnieniu szczęścia wiele uwagi

poświęcili dwaj wybitni filozofowie - Władysław Tatarkiewicz

i Władysław Stróżewski. Dobre streszczenie podstawowego

dzieła Tatarkiewicza, O szczęściu, znajduje się pod adresem

http://prace.sciaga.pl/33225.html. Warto się z nim zapoznać,

jeżeli nie ma się czasu na przeczytanie całego dzieła.

Jak widać odpowiedź na pytanie: „czym jest szczęście?"

nie jest prosta. Wszyscy jednak mamy jakieś pojęcie, czym

jest szczęście i, co więcej, uważamy, że mamy do szczęścia

prawo. Filozofowie, w tym i Tatarkiewicz, uważali, że prawo

do szczęścia mają tylko osoby moralne. Z kolei człowiek

miałby obowiązek moralny czuć się szczęśliwym. Jednakże

w polityce pojawiło się w końcu XVIII wieku przekonanie,

że prawo do szczęścia mają wszyscy ludzie.

Prawo do szczęścia dla każdego po raz pierwszy zostało

sformułowane w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczo

nych Ameryki Północnej. Od 11 czerwca do 1 lipca 1776 na

zlecenie Kongresu Stanów Zjednoczonych Thomas Jefferson,

Roger Sherman, Benjamin Franklin, Robert Livingston i John

Adams opracowali Deklarację Niepodległości USA, w której

stwierdzono: Uważamy za oczywiste, że Stwórca wyposażył

nas w pewne niezbywalne prawa, wśród nich prawo do życia,

wolności i dążenia do szczęścia. 4 lipca Deklaracja została

przyjęta przez Kongres i obowiązuje do dziś.

ALMA MATER

PODEJŚCIE ARTYSTY

Jak to trafnie sformułował Theodosius Dobzhanski,

w biologii nic nie ma sensu, jeżeli nie jest rozpatrywane pod

kątem ewolucji. Zgodnie z paradygmatem biologii ewolucyj

nej szczęście powinno służyć namnażaniu własnych genów,

i rzeczywiście przyjemność odczuwamy

w czasie czynności zwiększających

nasze szanse w walce o byt i skuteczną

reprodukcję. Dla szczęścia, a właściwie

przyjemności, kluczową rolę odgrywa

funkcjonalny układ nagrody w mózgu,

dość dobrze poznany i opisany fizycz

nie. W jego skład wchodzą określone

struktury podkorowe, takie jak jądro

półleżące przegrody, zespół jąder mig

dałowatych, pole brzuszne nakrywki

i hipokamp, oraz części kory mózgowej:

kora przedczołowa i orbitofrontalna.

Słynny manierystyczny malarz włoski Agostino Bron-

zino (1503-1572) w roku 1564 namalował na zamówienie

księcia Francesco de Medici niewielki

obraz Alegoria szczęścia. Namalowany

farbami olejnymi na niewielkim (320 x

40 cm) kawałku miedzi wisi od połowy

XVII wieku w Gallerii degli Uffizi

we Florencji i jest s'wiadectwem tego,

jak wyobrażali sobie szczęście ludzie

u schyłku Odrodzenia. Obraz Bron-

ziniego to skomplikowana alegoria.

Postacią centralną jest Szczęście. Do

niej z prawej strony przytula się Amor.

Amor jest niewielki i nieszczególnie

erotyczny. Być może dojrzały wiek ar

tysty (przekroczył sześćdziesiątkę) spo

wodował, że jego witalna seksualność,

reprezentowana we wcześniejszych

dziełach, jak choćby w słynnym obrazie

Venus, Amor, Szaleństwo i Czas uległa

osłabieniu, a miłość wyraża się również

w zaufaniu, oddaniu i zachowaniach

opiekuńczych. Po bokach Szczęścia

stoją Sprawiedliwość, która rządzić

powinna światem (trzyma w ręku globus) oraz Roztropność.

Sprawiedliwość jest jednak postacią niejednoznaczną - do

kładniej wpatrując się zobaczymy, że ma podwójną twarz.

Ta druga, mniej rzucająca się w oczy, może symbolizować

Sylena, element wolny i dziki. Również Roztropność nie jest

jednoznaczna. Prawą ręką wspiera się na mieczu, natomiast

w lewej trzyma jakiś tajemniczy przedmiot, sugerujący na

rzędzie do zadawania bólu, być może klęczącej obok starej

kobiecie, której postać jest zresztą niewyraźna. Szczęście

powinno rządzić klęczącymi u jej stóp Czasem i Losem. Los

trzyma w ręku koło fortuny, którego obroty od Szczęścia

zależą. Wrogowie pokoju leżą pokonani i pohańbieni u stóp

Szczęścia, a nad nią unosi się Chwała, trzymająca w ręku

wieniec laurowy, oraz dmąca w trąbkę Sława. Szczęście

trzyma w ręku kornukopię - róg obfitości - symbol dostatku,

a w drugiej dzierży kaduceusz - laskę Merkurego, zwiastu

jącą pokój.

Taka wizja szczęścia jako spełnienia marzeń, zdobyciu

pozycji i władzy nad czasem i losem nie jest nam obca po

niespełna pół tysiącu lat.

UKŁAD NAGRODY

Agostino Bronzino, Alegoria Szczęścia, 7564 r.

System oceniający, mogący „za

dobre nagradzać, a za złe karać", został

odkryty przypadkowo z początkiem lat

50. w wyniku błędu doświadczalnego.

Doktorant profesora Jamesa Oldsa,

Peter Milner, miał badać wpływ pobu

dzenia mózgu wywołanego drażnieniem tworu siateczkowa-

tego na uczenie. Olds chciał sprawdzić, czy drażnienie istoty

siateczkowatej nie ułatwi uczenia. Przypadkowo, zapewne

wskutek wygięcia elektrody drażniącej przy jejwprowadza-

niu, wylądowała ona daleko od miejsca przeznaczenia -

w podwzgórzu. Obserwacja wykazała, że zwierzę ewidentnie

znajdowało przyjemność w przepuszczaniu prądu i z chęcią

powracało do doświadczenia. Olds i Milner zmodyfikowali

klatkę tak, że szczur mógł sam, naciskając dźwignię, drażnić

mózg. Po ukończeniu doświadczenia i zabiciu zwierzęcia

zlokalizowano dokładnie położenie elektrody, a następnie

eksperymentowano na innych zwierzętach wprowadzając im

elektrody w różne miejsca w mózgu i badając częstość naci

skania dźwigni w zależności od natężenia prądu. W ten sposób

skonstruowano mapę obszarów przyjemności w mózgu.

Samodrażnienie elektryczne opisano potem u bardzo róż

nych zwierząt, poczynając od złotych rybek, poprzez świnki

morskie, psy, koty, do delfinów, małp i ludzi. Stwierdzono

też istnienie miejsc, których drażnienie powodowało uczucia

niemiłe. Z badań na ludziach, prowadzonych czasem przy

operacjach neurochirurgicznych na otwartej czaszce nieuś-

pionego pacjenta, dowiedzieliśmy się, że drażnienie miejsc

powodujących przyjemność powodowało uczucie ogólne

go uniesienia i szczęścia i bardzo dobrego samopoczucia,

a drażnienie miejsc awersyjnych powodowało uczucie lęku,

nadciągającego niebezpieczeństwa, izolacji i opuszczenia.

W centrum układu nagrody znajduje się obszar brzuszny

nakrywki, w którym znajdują się neurony wysyłające wy

pustki do jądra półleżącego i zespołu jąder migdałowatych

w obszarze zwanym przodomózgowiem limbicznym. Neu

rony te po obudzeniu w strukturach docelowych uwalniają

neuroprzekaźnik dopaminę, działającą na odpowiednie recep

tory. Gdy brzuszny obszar nakrywki zostaje pobudzony bez-

PODEJŚCIE PRZYRODNICZE

Przyrodnik, w odróżnieniu od filozofa, opiera się twardo

na faktach, a definicja przez niego sformułowana musi być

naukowa, a więc posiadać walor falsyfikowalności. Szczęście

może być przez biologa wstępnie zdefiniowane jako pozytyw

na emocja, mająca podłoże neurobiologiczne, i będąca silnie

uwarunkowana kulturowo. Samo szczęście jest nieuchwytne

dla metod biologii eksperymentalnej, ale próbując je opi

sać w takich ramach zakładamy, że - zgodnie z poglądami

hedonistów, jest związane z przyjemnością, którą możemy

w pewnych wypadkach obiektywnie mierzyć.

ALMA MATER

pos'rednio, lub przez podrażnienie innych, aktywujących go

struktur, neurony są również pobudzone i na zakończeniach

uwalniają dopaminę. Pobudzenie receptorów dopaminowych

w tych strukturach powoduje silne uczucie przyjemności.

Aktywność tych struktur, pobudzaną przez bodźce przyjemne,

możemy obecnie śledzić technikami obrazowania mózgu.

Dla poczucia szczęścia ważne są nagrody naturalne,

płynące z:

- zachowań mających na celu utrzymanie życia, takich jak

jedzenie,

- zachowań pozwalających nam na dopięcie celu wbrew

przeciwnościom, a więc zachowań ryzykownych,

- zachowań podnoszących naszą pozycję społeczną, a więc

zachowań agresywnych, i oczywiście

- zachowań związanych z reprodukcją, a więc u człowieka

poza orgazmem również z bezpośredniej opieki nad nośni

kami naszych genów: radość macierzyństwa i ojcostwa, ra

dość wychowywania wnuków, radość opieki nad członkami

rodziny (prowadząca niekiedy do nepotyzmu).

Do przyjemności biologicznie uwarunkowanych należy

również odczuwanie radości płynącej z wykonywania działań

zmierzających do zwiększania potencjału grupy, a więc rado

ści płynącej z pracy twórczej i zachowań altruistycznych.

Prawidłowo działający układ nagrody zapewnia maksy

malne korzystanie z życia, które jest wówczas pożyteczne

i szczęśliwe. Czasem jednak może się coś popsuć i przyjem

ności zaczynają dostarczać nam zachowania niesprzyjające

sukcesowi życiowemu. Należą tu m.in. hazard, obżarstwo

(konsekwencje chorób układu nagrody związanego z beha-

wiorem pokarmowym to anoreksja i bulimia), patologiczna

dbałość o kondycję fizyczną, patologiczne zakupy i klepto

mania oraz pracoholizm. Jeszcze poważniejsze zaburzenia to

poszukiwanie nagród sztucznych, gdzie brak jest naturalnych

mechanizmów regulacyjnych. Zwykle jest to próba samole-

czenia wrodzonych defektów układu nagrody, w wyniku któ

rych nagrody naturalne nie wystarczają do utrzymania stanu

dobrego samopoczucia. W rezultacie sięga się po substancje

uzależniające: bądź legalne, takie jak alkohol i nikotyna,

bądź nielegalne, które bezpośrednio pobudzają chemicznie

ośrodki nagrody, i które zamiast przynieść szczęście, prowa

dzą z reguły do nieszczęścia, ponieważ powodują w mózgu

zmiany, które osłabiają lub uniemożliwiają odczuwanie

przyjemności.

Warunkiem prawie koniecznym, choć niedostatecznym, do

osiągnięcia szczęścia jest wypełnianie naszej roli biologicznej,

a więc aktywny udział w procesie przekazywania naszych

genów w następne pokolenia, a wymagana do tego celu jest

dobra kondycja zdrowotna i - przynajmniej na wczesnych

etapach tego procesu - atrakcyjność seksualna. Zmniejszają

się one z wiekiem, i stąd nawet dobre starzenie się, z zacho

waniem niezłej sprawności, niesie zazwyczaj kłopoty natury

psychologicznej. Dla wielu osób starzejących się bolesnym zja

wiskiem jest fakt, że zanikowi funkcji reprodukcyjnych towa

rzyszą zmiany zmniejszające ich atrakcyjność jako partnerów

seksualnych. Trzeba jednak dodać, że chociaż bezpośrednia

reprodukcja seksualna i opieka nad własnym potomstwem jest

najprostszą drogą zdobycia szczęścia, pomoc genom spokrew

nionym również jest ewolucyjnie preferowana i nagradzana.

Pomoc grupie krewniaczej, szczepowej (klan), narodowej,

a nawet całemu gatunkowi ludzkiemu daje poczucie szczęścia

i satysfakcji. Stąd poczucie szczęścia daje nam opieka nad

wnukami, bratankami i siostrzeńcami, a także radość budzi

w nas powodzenie członków rodziny, którzy też są nosicielami

bądź opiekunami (powinowaci) części naszych genów. Nie

ulega też wątpliwości, że więcej genów podobnych do naszych

znajduje się wśród członków naszego narodu, i stąd patriotyzm,

posunięty często do najwyższego stopnia - poświęcenia życia

za Ojczyznę -jest źródłem szczęścia.

Oczywiście pewne formy ochrony naszych genów społecz

nie często mogą być trudne do akceptacji. Zjawiskiem płyną

cym z tego źródła jest na przykład nepotyzm - faworyzowanie

własnych krewniaków. Ale tu w grę wchodzi także zmienia

jący się kontekst kulturalny: nepotyzm średniowiecznych

i renesansowych papieży, osób wyznaczających obowiązujące

standardy moralne, był powszechnie uznawany za naturalny

i chwalebny. Klasycznym przykładem nepotyzmu była ro

dzina delia Rovere: pochodzący ze zubożałej szlacheckiej

rodziny Francesco delia Rovere wstąpił do zakonu Braci

Mniejszych, którego został Generałem i w roku 1471 został

wybrany papieżem. Rządząc jako Sykstus IV wkrótce wielu

ze swych bratanków i siostrzeńców mianował kardynałami

i wysokimi urzędnikami kościelnymi. Jeden z bratanków,

Giulio delia Rovere, został późniejszym papieżem Julianem

II. Przykładem aspołecznego preferowania własnej grupy

związanej genetycznie jest również szowinizm i rasizm.

W pewnych okresach i w pewnych kręgach społecznych te

zachowania były uznane za dopuszczalne, chwalone, a nawet

zyskały status ideologii narodowej. Co gorsza - zachowa

nia rasistowskie czy szowinistyczne dają poczucie radości

i uniesienia nacjonalistom i rasistom.

Na szczęście wielkiej liczbie ludzi satysfakcję i poczucie

szczęścia dają zachowania związane z niesieniem pomocy

wszystkim bliźnim, zwłaszcza cierpiącym choroby i niedo

statek, ale także zachowania zmierzające do przekazywania

swojej wiedzy do wykorzystania dla dobra powszechnego. To

podstawa szlachetnych zawodów, będących również powoła

niami: zawód nauczyciela, lekarza, pielęgniarki czy uczonego.

Najwybitniejsi przedstawiciele tych profesji to zazwyczaj

intelektualiści o szerokich horyzontach, a większość z nich

to ludzie, których układ nagrody prawidłowo funkcjonując

zapewnia poczucie szczęścia.

Jerzy Yetulani

SPROSTOWANIE

W listopadowym numerze „Alma Mater", nr 75, pod tekstem Jubileusz krakowskich hispanistów autorstwa Marii Fili-

powicz-Rudek i Rosanny Krzyszkowskiej-Pawlik, zamieszczonym na s. 82, podpisana została Małgorzata Jędrusiak. Za

zaistniałą sytuację Autorki tekstu oraz Panią Małgorzatę Jędrusiak serdecznie przepraszamy.

Redakcja

ALMA MATER

Yetulani Jerzy - Neurobiologia szczęścia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: