POJĘCIE ŚWIADOMOŚCI
Posted by nauka on wt., 04/08/2008 - 16:42
Świadomość ma dla człowieka ogromneznaczenie, daje możliwość uświadamiania sobie sytuacji w świecie przezwewnętrzne odzwierciedlenie rzeczywistości. Człowiek za pomocą czynnościświadomych reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym.Świat w którym żyje może sobie uświadamiać zarówno jako całość, jak i różnejego fragmenty i aspekty.
Świadomość jednak nie jest jedyną formąodzwierciedlania rzeczywistości, ale najwyżej rozwiniętą. Istnieją równieżfizykalne formy, np. odbicie w lustrze, portret malarski, kopia fotograficznaitp. Świadomość nie jest także jedynym rodzajem odzwierciedlenia wewnętrznego,ponieważ u organizmów żywych obserwujemy również fizjologiczne i motoryczne jejformy zawsze wtedy, gdy mamy do czynienia z kierowaniem się cechamirzeczywistości.
Świadomość ma charakter dynamiczny idzięki temu może ona pełnić w działalności podstawową funkcję orientacyjną tzn.nie jest ona czymś stałym, lecz procesem czynnym, który odkrywa rzeczywistość iwydobywa nowe jej aspekty. Najlepszym przykładem jest fakt, iż spostrzeganietych samych zjawisk przez dwoje ludzi, a nawet jednego człowieka w różnymokresie swojego życia, daje różne wyniki tzn. są różnie interpretowane, zależąmiędzy innymi od potrzeb i stanów emocjonalnych od posiadanej wiedzy itp.
Świadomość może być aktualna, jakoczynności świadome, które występują w określonym momencie czasu, oraz latentna(potencjalna), jako stan, w którym człowiek ma możność uświadomienia sobieczegoś, ale aktualnie sobie tego nie uświadamia.
Wewnętrzne odzwierciedlanierzeczywistości ma przede wszystkim charakter subiektywny. Przez słowosubiektywny rozumie się to, że proces świadomości, to w jaki sposób przebiega iczy przebiega bez zakłóceń nie zależy od tego jaka jest rzeczywistość, ale jakijest człowiek, czyli przede wszystkim od jego organizacji psychologicznej i odfunkcjonowania jego organizm.
Zależność odzwierciedleniarzeczywistości od struktury i funkcjonowania organizmu przejawia się zależnieod struktury i funkcjonowania narządów zmysłowych, za pomocą których człowiekodbiera informacje o tym, co się "dzieje" w świecie zewnętrznym i wnim samym, oraz od struktury i funkcjonowania mózgu, w którym odebrane przezzmysły informacje podlegają złożonym procesom analizy i syntezy. Procesymózgowe są bardzo istotne dla przebiegu procesu świadomości, od nich zależyogólny stan aktywności, który nazywany jest czuwaniem i jest niezbędny do tego,aby mogły wystąpić zjawiska świadome. Również istotną rolę w czynnościach świadomychjest stan przytomności, który jest odpowiedzialny za rozpoznawanie mowy,przedmiotów sytuacji, krótko mówiąc odpowiada za zdolność nawiązania kontaktu zotoczeniem. Ten stan przytomności również zależy od procesów mózgowych, któreodbywają się w części mózgu zwanej pniem mózgowym. Od struktury narządów i ichfunkcjonowania narządów zmysłowych zależy również modalność zjawisk świadomych,czyli to w jaki sposób rzeczywistość obiektywna odzwierciedlana jest wświadomości i jak przeżywane są zjawiska przez podmiot, który dokonuje procesuświadomości.
Jako odzwierciedlenie rzeczywistościzjawiska świadome mają swój przedmiot. Przedmiotem tym są rzeczy, do którychzjawiska świadome się odnoszą, czyli np. jeżeli spostrzegamy jakąś rzecz toprzedmiotem naszej świadomości jest ta właśnie rzecz którą spostrzegamy i którapoddana jest analizie w procesie świadomości.
John Lock angielski filozof odróżniałdwa rodzaje doświadczeń: zewnętrzne i wewnętrzne. Właśnie z jego filozofiiwywodzi się podział na świadomość ekstrospektywną i introspektywną. Różnicamiędzy nimi polega na tym, że przy ekstrospekcji człowiek koncentruje swojąuwagę na przedmiocie swojej świadomości, natomiast przy introspekcji człowiekanalizuje sam akt świadomości. Naturalne i normalne nastawienie człowieka tonastawienie ekstrospekcyjne. Jednakże są przypadki, kiedy człowiek koncentrujesię na samym akcie poznania. Są to najczęściej ludzie mający problemy zzaburzeniami czynności psychicznych.
Jedną z zasad klasyfikacji zjawiskświadomości jest klasyfikacja ze względu ich przedmiot. Na tej zasadzie możemyrozróżniać: wrażenia, spostrzeżenia, myśli, uczucia. Jeżeli chodzi o wrażeniato są to odzwierciedlone cechy zmysłowe przedmiotów działających na naszenarządy zmysłowe np. smak, zapach, twardość itp. Natomiast spostrzeżenia to nicinnego jak odzwierciedlenie pewnych zjawisk, sytuacji, przedmiotów. Myśli toodzwierciedlenie cech, które nie są nam dane zmysłowo np. pojęciesprawiedliwości, równości. Uczucia to odzwierciedlenie osobistego stosunku doprzedmiotu, zjawisk spostrzegania np. przyjaźń do kogoś.
Jest jeszcze jedno rozróżnienie zjawiskświadomości ze względu na ich przedmiot. Chodzi o podział na świadomośćwłasnego ja (samoświadomość) i świadomość otaczającego świata. Człowiek choćżyje we wspólnocie z otaczającym światem, to jednak zachowuje pewną odrębność,swoje cele i potrzeby. Może on w różny sposób uświadamiać sobie swoje związki zotoczeniem jak i swoją odrębność. Dlatego zdolność uświadamiania sobie zjawiskzachodzących w świecie w sposób obiektywny, jako niezależnych od własnej osoby,jest ważnym etapem w rozwoju człowieka.
Oprócz wspomnianego już przedmiotuświadomości należy odróżnić treść zjawisk świadomości. Jeden i ten samprzedmiot może być uświadamiany z różnych punktów widzenia, w świadomościczłowieka mogą być reprezentowane różne jego cechy. Treść zjawisk świadomościstanowią te cechy przedmiotu, które człowiek sobie uświadamia. Treść ta jeststale zmienna, tak jak zmienny jest proces świadomości (świadomość dynamiczna).
Człowiek jest istotą społeczną, czylijest niejako zmuszono do obcowania z innymi ludźmi. To powoduje zacieranie sięróżnic między indywidualną treścią odzwierciedlania tych samych przedmiotówprzez poszczególnych ludzi. Dużą rolę tu odgrywają środki masowego przekazu jakrównież system oświaty, które to kreują pewien wzorzec, utrwalają go wświadomości ludzi. Ponieważ człowiek uczestniczy w swoim życiu w różnychśrodowiskach społecznych, dlatego poglądy dotyczące danej sprawy będą mubliskie z punktu widzenia jego etapu życiowego na jakim się aktualnie znajduje.
A zatem treść odzwierciedleniarzeczywistości w świadomości jednostki może być uwarunkowana przez dwa czynnikizewnętrzne: przez obiektywne cechy samego przedmiotu, z którym jednostka stykasię w swoim osobistym doświadczeniu iprzez społecznie wytworzony obraz tego przedmiotu, z którym jednostka styka sięw swoim życiu społecznym.
Warto zwrócić uwagę na inny ważnyczynnik w procesie świadomości, a mianowicie na mowę, która jest również formąutrwalania społecznego doświadczenia i społecznie gromadzonej wiedzy o świecie,dzięki której wiedza i doświadczenie indywidualne łączy się w sposób ścisły zwiedzą i doświadczeniem społecznym. Człowiek ucząc się języka ojczystegoprzyswaja jego wiedzę, treści, kulturę, które kształtują jego treści świadome.Świat jaki człowiek poznaje to świat przedmiotów i zjawisk nazywanych.Podstawową konsekwencją faktu, że elementy otoczenia uświadamiają sięczłowiekowi jako przedmioty nazywane, jest uogólniony charakter ich subiektywnegoodbicia w jego świadomości.
Innym ważnym czynnikiem w procesieświadomości jest wspomniana już wcześniej modalność. Modalności są to różnicemiędzy sposobem w jaki człowiek coś widzi, słyszy, czuje itp. Cechy modalne sądane człowiekowi bezpośrednio, są one doznawane przez niego i nie mogą byćzdefiniowane za pomocą jakichkolwiek innych pojęć.
Zjawiska świadome można podzielić ze względu na cechy modalne natrzy główne rodzaje: obrazy, emocje i myśli.
Obrazy czyli zjawiska naoczne dzielą się natrzy grupy: na wrażenia (barwy, dźwięki), na spostrzeżenia (spostrzeżeniaprzedmiotów, sytuacji, zdarzeń), oraz wyobrażenia czyli obrazy pamięciowe,które mogą występować w świadomości niezależnie od bezpośredniej obecnościprzedmiotu, na podstawie śladów dawniejszych spostrzeżeń.
Emocje, czyli uczucia spośród którychmożemy wyróżnić dwie grupy przeżyć emocjonalnych. Pierwsza z nich to wrażeniatakie jak (przyjemność, przykrość), drugie zaś bliższe zjawiskom umysłowymtakie jak (miłość, nienawiść). Zjawiska emocjonalne mają dwa główne wymiary:znak (dodatni lub ujemny), oraz napięcie, którym wyróżniają się stanyaktywności i zahamowania.
Myśli, czyli zjawiska umysłowe, można wnich wyróżnić: pojęcia i sądy, poczucia (poczucie pewności i niepewności), orazoceny (ocena ważności lub nieważności).
Wszystkie zjawiska świadomościniezależnie od przeprowadzonego wyżej podziału mogą być odczuwane jakopodmiotowe i jako przedmiotowe. Człowiek który spostrzega jakiś przedmiot bądźsytuację jest świadomy tego, że jest to jego spostrzeżenie, i że odnosi się dotego przedmiotu. Tak jak wrażenia i myśli mają przede wszystkim silny charakterprzedmiotowy tak uczucia są z reguły bardzo osobiste, podmiotowe.
Innym ważnym pojęciem, które towarzyszyświadomości jest pojęcie pola świadomości. Można je krótko scharakteryzować, żejest to ogół zjawisk świadomości występujących u człowieka w określonymmomencie czasu. Pole świadomości posiada strukturę, która jest zmienna. Możnawyróżnić trzy główne rodzaje struktury: przestrzenną, czasową i logiczną. Wprocesie świadomości spostrzegamy albo fragmenty, w zależności od tego jakskomplikowany jest przedmiot naszego spostrzegania. Chodzi mianowicie o to, żeliczba elementów dających się wyróżnić w polu spostrzegania człowieka w określonymmomencie czasu jest ograniczona. W ujęciu psychologicznym należy wyróżnićzbiory małe i duże. Małe czyli takie jakimi człowiek może operować mając wświadomości wszystkie jego elementy. Natomiast zbiory duże to takie którewymagają pewnych operacji aby można je było zapamiętać. Podstawową takąoperacją jest przekształcenie ich w zbiory małe.
W badaniu świadomości wyróżniamy dwiegrupy metod: metody subiektywne i metody obiektywne. Subiektywne polegają natym, że podmiot, u którego występują badane zjawiska, sam je obserwuje idokonuje ich opisu. Metody te nazywane są introspekcyjnymi.
Metody obiektywne polegają na wnioskowaniu o zjawiskachświadomości na podstawie ich przejawów zewnętrznych.
Trzeba jednakzauważyć, że obie te metody są zawodne i twierdzenia oparte na ich wnioskachdają mały procent prawdopodobieństwa
narayana