Aleksandra Adamczyk
Filologia polska, rok II
Malarstwo w okresie pozytywizmu
Na gruncie malarstwa europejskiego idee pozytywistyczne wyraził nurt artystyczny, nazwany realizmem. Postawa ta swoją odmienność od popularnego ówcześnie neoklasycyzmu i romantyzmu ujawniła w połowie XIX wieku. Główni twórcy tego kierunku w malarstwie manifestacyjnie odrzucili od siebie wszelkie kompozycje układane w oparciu o religię, antyk, fantastykę, głosząc, że przedmiotem ich sztuki ma być tylko i wyłącznie to, co można rzeczywiście zobaczyć, dotknąć i doświadczyć. Znamienne jest również, że dokumentowana przez nich rzeczywistość miała zdecydowanie wymiar socjalny, a idee zawarte w samych obrazach sugerują silne powiązania z poglądami najważniejszych wyrazicieli myśli pozytywistycznej, takimi jak Proudhon czy Comte. Jest to najważniejszy wyznacznik, dzięki któremu można rozpoznać dzieło dziewiętnastowiecznego realizmu, które wcale nie musi spełniać założeń realizmu definiowanego przez poprzednie epoki, rozumianego jako idealne optyczne przedstawienie postaci czy przedmiotu, łudząco przypominające pierwowzór w świecie rzeczywistym lub (i częściej chyba) przekonujące odbiorcę, że taki pierwowzór mógłby zaistnieć, a sam obraz jest tylko jego wiernym odtworzeniem. Realizm pozytywistyczny najczęściej wpisuje się również i w tę konwencję, jednak istnieją tu wyjątki (Daumier).
Najważniejsi artyści realistyczni:
Gustave Courbet (1819-1877). Jest odpowiedzialny za głoszenie manifestów realizmu i nadanie nazwy dla kierunku (w 1855 roku umieszcza na swojej pracowni napis „La réalisme”, będący tytułem utworzonej przez siebie, przeciwstawiającej się paryskiemu światkowi krytycznemu, wystawy). Courbet świadomie korzysta z przywilejów malarstwa, zarezerwowanych dla tematów stojących na pierwszym miejscu w hierarchii akademizmu (religia, antyk, mitologia, historia). Stosuje więc farbę olejną, wielkie formaty, odpowiednie „podniosłe” układy kompozycyjne i motywy, jednak w te rozwiązania wplata prozę życia codziennego, trywialność, bezpośrednią cielesność. Na obrazach Gustave’a dominują przedstawienia pracy prostych ludzi, codziennych zajęć zwyczajnych mieszczan, obserwacje dokumentujące liczne wędrówki malarza, portrety zmęczonych, znudzonych, śpiących kobiet i mężczyzn. Courbet pozy postaci układa w bardzo naturalny sposób, wyraźnie unika sztuczności gestów i jawnego upozowania, przy czym nierzadko ciekawie kadruje ujęcie. Istotne jest, że często odwraca modela tyłem do widza, sugerując, że tematem godnym do ujęcia w ramy malarstwa jest sama wykonywana przez daną postać praca.
Niektóre prace Courbeta: Baudelaire (1848), Po obiedzie w Ornans (1849), Kamieniarze (1849), Pogrzeb w Ornans (1849-50), Dzień dobry panie Courbet (1854), Kąpiące się (1853), Atelier. Pracownia malarza (1855), Śpiąca prządka (1853), Kobiety przesiewające zboże (1854), Dziewczęta śpiące nad Sekwaną (1856-57), Uboga kobieta wiejska (1866), Pochodzenie świata (1866), Sen (1866), Mężczyzna z fajką.
Honoré Daumier (1808-1879). Był przed wszystkim rysownikiem, przez czterdzieści lat swojego życia związanym z paryskimi periodykami „La Caricature” i „Charivari”, gdzie umieszczał swoje groteskowe, humorystyczne prace. Daumier zajął się krytyką miejskich społeczności, stosunków w niej panujących, silnych różnic klasowych, przedstawicieli poszczególnych szczebli w hierarchii społecznej, ich zwyczajów, itp. Jego satyra momentami stawała się bardzo ostra, ukazując wynaturzenia, które niesie ze sobą cywilizacja miejska. Nieuczciwi sędziowie, wadliwe skonstruowane szkolnictwo, przebiegli kupcy, manipulatorzy polityczni, rzemieślnicy, drobni przestępcy – cała galeria miejskich osobowości i ich występków. Artysta pod koniec życia zajął się także malarstwem, skupiając się na biedocie miejskiej i teatralnej scenerii.
Daumier nie był realistą w sensie optycznym. Formy jego postaci i przedmiotów są bardzo syntetyczne, często traktowane szkicowo. Zamiast szczegółowości wybiera kilka trafnych pociągnięć, którymi wydobywa pożądaną atmosferę przedstawienia, czyniąc ją bardziej ekspresyjna i sugestywną.
Niektóre prace Daumiera: Rue Transnonain. Avril 15 1834 (1834), Praczki (1863), Wagon trzeciej klasy (1860-63), Dwóch rzeźbiarzy, Wschód (ok. 1860).
Jean François Millet (1814-1875). Wywodził się z warstwy chłopskiej, co ukierunkowało ostateczny kształt jego sztuki – bohaterem obrazów Milleta jest ludność wiejska i jej praca na roli. Trudy dnia codziennego przeciętnego chłopa potraktowane są przez malarza z prawdziwym pietyzmem, doniosłością i powagą. Millet na obrazach umieszcza niewielkie grupy postaci w dość jednostajnym krajobrazie i kładzie akcent przede wszystkim na wykonywaną przez nie czynność. Jest bardzo rzeczowy, dokonuje obiektywnych obserwacji i drobiazgowo je odwzorowuje. Dzięki odpowiedniemu operowaniu środkami malarskimi potrafi swoim kompozycjom nadać atmosferę świętości, prowadzącą do, zgodnie z pozytywistyczną filozofią, apoteozy pracy i docenienia wysiłku jej wykonawców. Praca najprostszych jednostek więc, oprócz tego, że jest konieczną, na obrazach Milleta to coś godnego i wartościowego.
Niektóre prace Milleta: Siewca (1850), Zbierające kłosy (1857), Młynarz (1848), Związywanie siana (1850), Młoda pasterka (1871), Anioł Pański (1859).
Pierwsze reakcje malarstwa polskiego na idee pozytywistyczne zaczęły pojawiać się w drugiej połowie XIX wieku w obrębie tzw. realizmu krytycznego, najsilniej rozwiniętego w okręgu warszawskim. Zwrócono się w nim ku wsi, co nie było obce naszej tradycji malarskiej, jednak po raz pierwszy potraktowano ją aż tak realistycznie, bez sielankowych kostiumów, ukazując nędzę i niedostatki. Szybko zarysował się dość konwencjonalny krąg motywów, które podejmowali artyści – śmierć, cmentarz, pogrzeb, rzadko wątki ludyczne i praca. Dużą rolę w tych kompozycjach odgrywała przytłumiona, ciemna kolorystyka pejzażu lub wnętrza chłopskiej chałupy, budująca atmosferę brudu, nędzy i smutku, mającą bardzo często nieco romantyczne (czy nawet sentymentalne) zabarwienie. Artyści działający w obrębie tych tendencji to m.in. Wojciech Gerson, Wacław Koniuszko, Maksymilian Gierymski, Aleksander Kotsis, Wilhelm Leopolski, Józef Szermentowski, Stanisław Witkiewicz.
W tym samym czasie w Polsce swoją dojrzałość osiągnęło malarstwo historyczne (z głównym ośrodkiem w Krakowie), zwracając się ku współczesnym lub najistotniejszym, doniosłym wydarzeniom politycznym, związanym z Polską. Artyści stawiali przed sobą konkretne cele: pomóc społeczeństwu odnaleźć dalszą drogę patriotyzmu po klęsce powstania styczniowego oraz postanowili w ramy malarstwa wprzęgnąć swoje idee historiozoficzne, co często wiązało się z krytyką faktów historycznych.
Artur Grottger (1837-1867), wyrosły z nazarenizmu i biedermeieru, w swoich pracach specyficznie łączył klasycyzm i romantyzm, by wydobywać patriotyczny, żałobny klimat. Formy charakteryzuje bardzo drobiazgowo, zbliżając się momentami do naturalizmu, jednak w jego twórczości zwycięża klasyczna posągowość postaci lub romantycznie ujmowana polska martyrologia.
Zasłynął jako twórca pięciu cyklów rysunkowych. Warszawa I i Warszawa II to próba udokumentowania manifestacji warszawskich i carskich na nie reakcji, poprzedzających wybuch powstania styczniowego (szczególnie ich tragicznej atmosfery). Kolejny cykl Polonia ukazuje wydarzenia z samego powstania, a stworzona kilka lat później Lituania przedstawia historię ruchów litewskich i jest najbardziej uduchowionym, tajemniczym, mistycznym cyklem rysunkowym artysty. Największa i ostatnia seria to Wojna, rysująca bardziej uniwersalnie okropności zbrojnych rozruchów, a oparta na dantejskiej koncepcji wędrówki artysty i jego przewodnika – muzy.
Niektóre prace Grottgera: Warszawa I (1861) – Błogosławieństwo, Lud w kościele, Chłop i szlachta, Żydzi warszawscy, Pierwsza ofiara, Wdowa, Zamknięcie kościołów; Warszawa II (1862) – Plac Zamkowy, Chłop i szlachta, Lud w kościele, Wdowa, Zamknięcie kościołów, Więzienie księdza, Sybir; Wojna (1866-67) – Pójdź ze mną przez padół płaczu, Kometa, Losowanie rekrutów, Pożegnanie, Pożoga, Głód, Zdrada i kara, Ludzie czy szakale?, Już tylko nędza, Świętokradztwo, Ludzkości, rodzie Kaina.
Jan Matejko (1836-1898) sięgał zarówno do tematów bardzo odległych, jak i tych zbliżających się do współczesności. Był dyrektorem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, który we wczesnym okresie zainspirował się formami renesansowego malarstwa włoskiego, jednak porzucił jego bezwzględną harmonię, symetrię, głębię, sam wybierając płytkie przestrzenie, w nich nagromadzenie postaci oraz kompozycje przepełnione ekspresją, co zbliżało go bardziej do Delacroix i tendencji barokowych.
Matejko dogłębnie studiował materialne realia minionych epok, z których wydarzenia trafiały później w ramy jego obrazów. Był historiozofem niekiedy uciekającym się do pewnych modyfikacji w ukazywanych przez siebie faktach historycznych, co widoczne najlepiej, gdy przywołuje na płótna triumfy polityczne i militarne Polski, czynią je rodzajem zapowiedzi katastroficznego biegu dalszych wypadków. Nie deprecjonuje znaczeń tych kluczowych sytuacji, jednak obdarza je fatalistycznymi akcentami.
Niektóre prace Matejki: Bitwa pod Grunwaldem (1878), Batory pod Pskowem (1872), Rejtan - Upadek Polski (1866), Unia Lubelska (1869), Wjazd Henryka Walezego do Krakowa (1853), Stańczyk udający ból zębów (1855), Zygmunt I nadaje szlachectwo profesorom Uniwersytetu Jagiellońskiego (1858), Zygmunt August i Barbara na dworze Radziwiłłowskim w Wilnie (1867), Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem (1872), Portret hetmana Ostafija Daszkiewicza (1874), Bitwa pod Warną (1879), Konstytucja 3 maja 1791 roku (1891), Śluby Jana Kazimierza (1893).
Ostatnie trzydziestolecie XIX wieku przyniosło Polsce dojrzały realizm i naturalizm. Manifest estetyczny tego okresu zawarł w swoich poglądach (dość niekonsekwentnych, co prawda) Stanisław Witkiewicz, twierdząc, że w obrazie liczy się forma i zbliżenie do naturalistycznego ujęcia, a nie to, czy namalowany „będzie Zamoyski pod Byczyną, czy Kaśka zbierająca rzepę”. Najważniejsze postaci tego nurtu to:
Maksymilian Gierymski (1846-1874). Tematykę do swoich obrazów czerpał z obiektywnych i niezwykle szczegółowych obserwacji. Z fotograficzną rzeczowością ukazuje widoki brudnych i zaniedbanych zabudowań wiejskich (bardzo podobne do siebie kadry, zdarzają się identyczne, dokumentowane po prostu w różnych okolicznościach atmosferycznych), grupki obserwowanych z pewnego dystansu chłopów, a także liczne sceny powstańcze, na których Maksymilian przedstawia oddziały uchwycone tuż przed ważnymi walkami, realistycznie oddając atmosferę zamieszania oraz niepokoju i pozbawiając je udawanego patosu. Często maluje również sceny z polowań, wybierając motywy analogicznie do tych powstańczych – nie prezentuje punktów kulminacyjnych, a „zwyczajności” (np. poranny wyjazd towarzystwa łowieckiego).
Niektóre prace Maksymiliana: Krajobraz leśny (1866), Wiosna w małym miasteczku (1872-73), Zima w małym miasteczku (1872), Modlitwa Żydów w dzień szabatu (1871), Obóz Cyganów (1867-68), Wyjazd na polowanie (1871), Polowanie lesie (1872), Patrol powstańczy – pikieta (1872-73), Scena powstańcza w nocy (ok. 1869), Powstaniec z 1863 roku (ok. 1869), Droga w nocy (1872-73).
Aleksander Gierymski (1850-1901). Konwencja naturalistyczna jest jedną tylko z licznych tendencji, przewijających się przez twórczość tego artysty. Aleksander pasjonował się zagadnieniami światła i chromatyki, w wyniku czego nawet jego realistyczne ujęcia naznaczone są pasjami malarza i obfitują w pieczołowicie wyszukiwane, ciekawe wrażenia kolorystyczne. W portretach społecznych jednostek (na przykład ksiądz, anonimowy mężczyzna) zbliża się do naturalizmu, jednak największy jego wyraz daje w stworzonym w Warszawie cyklu widoków peryferyjnych dzielnic miasta (m.in. Powiśla). Ukazuje tu nędzę proletariackiej i żydowskiej ludności, komponując obrazy z pojedynczych jednostek lub całych grup ludzi, zajmujących się właściwymi dla siebie czynnościami (handel, ciężka praca fizyczna, kiepskiej jakości czynności higieniczne). Brutalny realizm przedstawień wzmaga tu tragedię niezwykle ciężkich warunków życiowych.
Kolejny naturalistyczny akcent to seria widoków chłopskich z Bronowic, motyw w zdecydowanie późniejszej twórczości artysty. Tak jak i w serii warszawskiej, w oczach artysty daleko polskiej wsi do nastrojów sielankowych, przedstawia więc odbiorcy ponure akcenty, wdzierające się w życie chłopa.
Niektóre prace Aleksandra: Brama na Starym Mieście (1883), Żydówka z pomarańczami (1881), Powiśle (1883), Przystań na Solcu (1883), Piaskarze (1887), Święto trąbek (1890), Anioł Pański (1890), Trumna chłopska (1894-95), Droga w Bronowicach (1895).
Józef Chełmoński (1849-1914). Twórczość tego artysty związana jest z kresowymi realiami wiejskimi, zarówno chłopami u dołu hierarchii społecznej, jak i wójtami, mieszkańcami szlacheckich dworków feudalnych i ich parobkami, a przede wszystkim relacjami łączącymi wszystkich wyżej wymienionych. Chełmoński swoje obrazy zapełnia krzepkimi wiejskimi dziewczynami, prozą pracy i prostą rozrywką chłopów, widokami zabłoconych ulic na wsi, rozjątrzonych zgrupowań przed chatą wójta, scenami przed dworkami szlacheckimi oraz pędzącymi po śniegu trójkami i czwórkami. Dużą rolę odgrywa u niego również natura, ujmowana bardzo osobliwie, seriami wybiera pozornie nieefektowne jej elementy, z których wyłuskuje urok i magię. Zbliża go to do romantyzmu, którego pogłosów można się dopatrzyć także w innych kompozycjach.
Niektóre prace Chełmońskiego: Przed karczmą podczas deszczu (1873), Sprawa przed wójtem (1873), Babie lato (1875), Sielanka. Przed burzą (1885), Pastuszkowie przy ognisku (1885-90), Oberek (1878), Burza (1896), Orka (1896), Bociany (1900), Czwórka w zaspach (1873), Noc na Ukrainie (1877), Powrót z balu (1879), Odlot żurawi (1871).
4
listopadowy-chomik