� Ruska Tr�j ca � W�odzimierz Mokry � Ruska Tr�j ca � Karta z dziej�w �ycia literackiego Ukrai�c�w w Galicji w pierwszej po�owie XIX wieku Janowi Kozikowi po�wi�cam WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLO�SKIEGO FUNDACJA �WI�TEGO W�ODZIMIERZA ka sfinansowana ze �rodk�w Instytutu Filologii Wschodnios�owia�skiej ersytetu Jagiello�skiego oraz Wydawnictwa �Szwajpolt Fio�" icja - Wydawnictwo �Szwajpolt Fio�" Fundacji sw. W�odzimierza pyright by W�odzimierz Mokry 3w 1997, wyd. I i 83-905-2803-7 i 83-233-1016-6 lycja :kt ok�adki k Szczerbi�ski k�adce: rama Lwowa lek Jolanty Rybki ;ia pochodz� z ksi��ki: �Rusa�ka Dnistrowa". Dokumenty i materia�y, F.I. Steblij, O.A. Kupczyn�ltyj, Kyjiw 1989 I. Przeds�owie By�o ich trzech. Pierwszy z nich - energiczny, wytrwa�y, odwa�ny, skory do po�wi�ce� i zawsze uczynny - to Markian Szaszkiewicz. Drugi - cz�owiek zapalczywy, o du�ej fantazji, zdecydowany w dzia�aniu - to Iwan Wahyle-wicz. Trzeci - pe�en inicjatywy, energiczny, pracowity, praktyczny, przedsi�biorczy a jednocze�nie pow�ci�gliwy i ostro�ny - to Jakub Ho�owacki1.* Byli synami ksi�y unickich. Studiowali w Uniwersytecie Lwowskim, b�d�c jednocze�nie wychowankami seminarium greckokatolickiego. Widywano ich cz�sto razem w korytarzach bibliotek i uniwersytetu, na spacerach. Rozmawiali ludowym i tworzonym przez si� literackim j�zykiem ukrai�skim o przesz�o�ci swojej ojczyzny, za czym� t�sknili, czego� pragn�li, chcieli to cos' powiedzie� �wiatu, og�osi� s�siadom, ale s�owa nie mog�y jeszcze odda� uczucia wyrywaj�cego si� z g��bi serca. Ne bu�o szcze piw-cia, ne bu�o so�owija...2. Marzenia te - jak to okre�li� Jan Kozik - zi�ci� i w realny kszta�t przyoblek� Markian Szaszkiewicz, o kt�rym wspomina� p�niej Ho�owacki, �e kiedy rozgada� si� o ruszczy�nie, o narodowo�ci, o j�zyku rodzimym i rodzimej literaturze, w�wczas okazywa�a si� si�a jego ducha... oczy b�yszcza�y �ywo�ci�... m�wi� serdecznie, mocno przekonywa�... ca�y �y� i oddycha� tym duchem ruskim3. Wok� Szaszkiewicza, Wahy�ewicza i Ho�owackiego grupowa�a si� m�odzie� i w 30 latach XIX wieku powsta�o k�ko o�wiatowo-literac- 1 P. Petrasz, Ruska Trijcia, M. Szaszkewycz, I. Wahylewycz, J. Ho�owa�kyj, Kyjiw 1972, s. * Wszystkie t�umaczenia z ukrai�skiego, je�eli nie podano inaczej - W. Mokry. 2 �Zoria Ha�y�ka" 1850, nr 88, s. 542, cyt. za: J. Kozik, Ukrai�ski ruch narodowy w Galicji w latach 1836-1848, Krak�w 1973, s. 92 i 126. 3 J. Ho�owa�kyj, Pamiat' Markiana Szaszkewycza. Winok Rus�anam na ob�ynky, cz. I, s. 151-152, cyt. za: J. Kozik, Ukrai�ski ruch narodowy..., op. cit., s. 92. �Ruska Tr�jca"... nazywane w gronie koleg�w �Rusk� Tr�jc�". Ma�o kto m�g� jed-w�wczas przewidzie�, �e ta, niekiedy ironicznie powtarzana (przez tyk�w i przeciwnik�w kulturalno-literackiego odrodzenia narodo- 0 Ukrai�c�w galicyjskich), nazwa zabrzmi z czasem w�r�d narodu ;hwa�a i wejdzie na stale do historii literatury ukrai�skiej. Jak si� liej okaza�o - praca zapocz�tkowana przez romantyk�w z kr�gu skiej Tr�jcy" otworzy�a w dziejach zachodnioukrai�skiego �ycia iralno-literackiego now� kart�, rozpoczynaj�c� epok� kszta�towa-i� nowo�ytnego j�zyka literackiego i kultury ukrai�skiej w Galicji, :� narodowego u�wiadomiania Rusin�w-Ukrai�c�w. Docz�tek nowo�ytnej literatury ukrai�skiej w Galicji, tworzonej 1 wskro� rodzimej szacie j�zykowej nieprzypadkowo dokona� si� ioce romantyzmu. Romantyzm, b�d�cy og�lnoeuropejskim pr�dem s�owym i literackim, ale r�nie realizuj�cy si� w konkretnych tra-ach kulturalno-literackich, mia� stosunkowo du�o do ofiarowania e pisarzom zachodnioukrai�skim. W kulturach wschodnioeuropejskich, a szczeg�lnie w�r�d narod�w ^osiadaj�cych bytu pa�stwowego, filozoficzne i ideologiczne za�o-a i has�a romantyzmu (wolnomy�licielstwo, bunt przeciwko �wiatu wszechnie akceptowanym warto�ciom, rola poety, zainteresowanie )ri� i przyrod� ojczyst�, zwrot do tradycji ludowej, folkloru oraz ry wanie w tw�rczo�ci ludowej i j�zyku potocznym podstawy lite-iego j�zyka ojczystego i �r�de� poezji i ekspresywnych �rodk�w izu artystycznego) wi�za�o si� cz�sto z ruchami narodowymi. S�u-e swoim narodom staje si� dla tych romantyk�w powinno�ci� i naj-szym celem. Dla niekt�rych narod�w okres romantyzmu wi��e si� wstaniem literatur narodowych (u �u�yczan, Serb�w i S�owak�w) odrodzeniem j�zyka i literatury (u Czech�w). Specyficzn� i wa�n� rol� odegra� romantyzm w formowaniu si� j�-i literackiego oraz w kszta�towaniu si� nowo�ytnego pi�miennictwa tury ukrai�skiej, szczeg�lnie za� w�r�d Ukrai�c�w w Galicji, gdzie )ruska tradycja literacka wyczerpa�a si� ju� w�a�ciwie w pierwszej i wie XVIII wieku, a wci�� pog��biaj�cy si� stan og�lnokulturalnej nacji przetrwa� tu do pierwszych dziesi�cioleci XIX wieku. Roman-i doprowadzi� do prze�amania sztywnych kanon�w ustalonych przez wan� od �ywego gruntu kultur�, szczeg�lnie pieczo�owicie konser- Przeds�owie wowan� na terenie Galicji przez wy�sz� hierarchi� cerkiewn� oraz stworzy� niezb�dne warunki do powstania nowo�ytnej kultury rodzimej. Zachodnioukrai�skim tw�rcom trwa�ych podstaw dalszego rozwoju kultury ojczystej, za jakich uchodz� wywodz�cy si� ze �redniego duchowie�stwa greckokatolickiego dzia�acze �Ruskiej Tr�jcy", romantyzm umo�liwi� wprowadzenie do pi�miennictwa ukrai�skiego j�zyka potocznego oraz pozwoli� stworzy� zachodniorusk� (tzw. galicyjsk�) odmian� narodowego pi�miennictwa. Osi�gni�cia te odegra�y rol� prze�omow� w rozwoju ukrai�skiego �ycia kulturalno-literackiego w Galicji, a tak�e mia�y znaczenie og�lnonarodowe. Ukrai�ski j�zyk literacki formowa� si� bowiem drog� (zahamowanego w ostatnich dwu stuleciach) stopniowego przenikania rodzimej mowy potocznej i �prostej" do cerkiewnos�owia�szczyzny b�d�cej j�zykiem Wschodniej Cerkwi ruskiej. Natomiast tworzone przez ukrai�skich romantyk�w galicyjskich pi�miennictwo mia�o charakter w pe�ni narodowy. By�a to literatura samodzielna i dojrza�a ideowo oraz �wiadoma swej odr�bno�ci i powo�ania. Potrafi�a ona wyrazi� zasadnicze w�a�ciwo�ci duchowe oraz aktualne d��enia narodu, a tak�e umia�a przekaza� stosunkowo du�� skal� tre�ci psychologiczno-etycznych i spo�eczno-politycznych, dysponuj�c przy tym nowymi �rodkami gatunkowymi i stylowymi. Ponadto dzi�ki zdolno�ci zaspokajania ju� istniej�cych w�r�d Ukrai�c�w aspiracji, jak i inicjowaniu, a tak�e realizowaniu nowych postulat�w niezb�dnych w procesie odradzania si� narodu, nowopowstaj�ca literatura ukrai�ska przyczyni�a si� tym samym do g��bszego narodowo�ciowego u�wiadomienia ca�ej spo�eczno�ci ruskiej w Galicji. Nale�y podkre�li�, �e r�wnolegle z przenikaj�cymi na Ukrain� ideami romantyzmu, kt�re tworzy�y podstawowe warunki do realizowania zasadniczych postulat�w emancypuj�cego si� narodu ukrai�skiego, r�wnie� ukrai�ska tradycja, krajobraz, folklor, ustna epika oraz burzliwa, dramatyczna i barwna historia Ukrainy, fascynuj�ca tak�e Polak�w i Rosjan, mia�a najwi�cej do zaoferowania romantykom ukrai�skim. Przede wszystkim obraz takiej w�a�nie Ukrainy sta� si� g��wnym �r�d�em inspiracji tw�rczych proroka Ukrainy Tarasa Szewczenki. Cho� romantycy zachodnioukrai�scy nie byli genialnymi poetami, w ich tw�rczo�ci obserwujemy syntez� og�lnoromantycznej i ukrai�skiej tradycji. �Ruska Tr�jca"... 'adaniem niniejszej rozprawy jest pr�ba ukazania, w jaki spos�b noeuropejskie idee i has�a romantyzmu odbi�y si� w zachodniou-iskiej tradycji literackiej pierwszej po�owy XIX wieku, jak rea�izo-je w swych zamierzeniach artystycznych pisarze �Ruskiej Tr�jcy", :�e jak figuruj� one w tw�rczo�ci trzech poet�w, kt�rych dorobek [ano ponownemu odczytaniu i ocenie. Starano si� ponadto pokaza�, rol� odegra�a zar�wno tw�rczo�� poetycka, jak i praca naukowo-awnicza, translatorsko-popularyzatorska oraz o�wiatowa w budze- og�lnym wzro�cie �wiadomo�ci narodowej Ukrai�c�w, a tak�e >dkre�leniu odr�bno�ci narodu ukrai�skiego wobec s�siad�w s�o-iskich. Szczeg�lnie istotn� spraw� w kontek�cie poruszanych zagadnie� a�a si� kwestia ustalenia dlaczego i w jaki spos�b romantyzm, lej tr�jka poet�w zachodnioukrai�skich, znajduj�cych si� w sferze ia�ywania idei tego pr�du, dokona�a prze�omu literackiego w roz-i j�zyka, pi�miennictwa i kultury ukrai�skiej na terenie Galicji. Ch�� liwie g��bszego zrozumienia wprowadzonego przez romantyk�w 2go pojmowania przemiany literackiej sk�ania do uwzgl�dnienia przy wianiu zachodnioukrai�skiego prze�omu literackiego, wa�niejszych �e� programowych w innych literaturach narodowych epoki roman-iu. Z drugiej za� strony konfrontacja, zbli�enia i wydobycie podo-stw i r�nic uwidoczniaj�cych si� dzi�ki por�wnywaniu ponownie ytanych manifest�w literackich romantyk�w zachodnioukrai�skich 'branymi wyst�pieniami programowymi na terenie �wczesnej Eu-, zw�aszcza za� S�owia�szczyzny, poprzez zestawienie z procesa-ct�re zachodzi�y r�wnolegle w innych o�rodkach, gdzie rozwija�a iteratura ukrai�ska, pozwala podj�� pr�b� umiejscowienia pisarzy kr�gu na szerszym tle og�lnos�owia�skim. Zrozumienie zjawiska prze�omu literackiego, kt�rego specyfik� okre-przede wszystkim konkretna sytuacja kulturalna danego kraju, jest ak niemo�liwe bez uprzedniego ustalenia czynnik�w kulturalno-li-:kich i spo�eczno-politycznych poprzedzaj�cych ukazanie si� dzie�a tomowego. Czynniki te zadecydowa�y przecie� o takiej, a nie innej de zawarto�ci tre�ciowej i wymowie ideologicznej programu ro-tycznego. Ponadto bez odwo�ania si� do warto�ci i zasad istniej�- w okresie poprzedzaj�cym przemian� literack�, trudno ustali� zna- Przeds�owie czenie i rol� zachodnioukrai�skiego prze�omu romantycznego w rozwoju literatury ukrai�skiej, tym bardziej, �e prze�om ten polega� na stanowczym zerwaniu z obowi�zuj�cym dot�d modelem pi�miennictwa i przyj�tymi zasadami �ycia kulturalnego oraz na ukszta�towaniu nowego systemu literackiego. Z tych te� wzgl�d�w prac� rozpocz�to od zarysowania sytuacji panuj�cej w�r�d Ukrai�c�w galicyjskich w dziedzinie �ycia kulturalno--literackiego, o�wiaty i j�zyka do ukazania si� w 1836 roku prze�omowego almanachu literackiego Rusa�ki Dniestrowej. ...
michaal