pmp-zagrozenia_z_dzialanosci_kosmicznej.pdf

Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności kosmicznej

Wojciech Szlawski

Badanie i eksploracja przestrzeni

Castro za dowód „agresji” USA na Kubę 111 .

kosmicznej stanowią wielką zdobycz

Późniejsze wypadki kosmiczne miały już

ludzkości XX wieku. Jednak, jak

znacznie większą wagę. Te najbardziej

to w każdej dziedzinie życia bywa, oprócz

spektakularnych sukcesów zdarzają się

spektakularne to upadek amerykańskiej stacji

orbitalnej Skylab w 1979 r. oraz katastrofa

i porażki. Do tych drugich z pewnością

radzieckiego satelity z reaktorem jądrowym

trzeba zaliczyć negatywne konsekwencje

działalności kosmicznej, które mogą

na pokładzie Kosmos 954 , którego

radioaktywne szczątki w 1978 r. spadły na

wystąpić zarówno na powierzchni Ziemi,

terytorium Kanady, rozrzucone na obszarze

jak i w samej przestrzeni kosmicznej.

Artykuł ten stara się w największym skrócie

wielkości Austrii.

Przenosząc rozważania do czasów nam

przybliżyć zagadnienia związane z kwestią

bliższych, należy wspomnieć choćby 2001 rok,

odpowiedzialności międzynarodowej państw

gdy duże obawy wywoływała kontrolowana

za działalność podejmowaną w przestrzeni

kosmicznej.

deorbitacja rosyjskiej stacji kosmicznej Mir .

Można wymienić także wydarzenia z ostatnich

lat, jak choćby rozpad w 2008 r. rosyjskiego

W historii podboju kosmosu miało

miejsce wiele wypadków, które raz pociągały

satelity o napędzie nuklearnym Kosmos 1818 ,

którego szczątki wedle przewidywań wejdą w

za sobą mniejsze, raz większe konsekwencje.

atmosferę w roku 2045 czy przypadek

Pierwszym powszechnie znanym

międzynarodowym przypadkiem wyrządzenia

pierwszej w historii kosmicznej kolizji między

obiektami kosmicznymi w 2009 r., w której

szkody był upadek w 1960 r. części

uczestniczył amerykański satelita Iridium 33

amerykańskiej rakiety na terytorium Kuby,

oraz nieaktywny satelita rosyjski Kosmos

którego ofiarą była krowa. Choć Kuba nie

żądała w tym wypadku odszkodowania,

2251 . Jedną z podstawowych negatywnych

111 Zob. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch

des Weltraumrechts , Köln, Berlin, Bonn, München,

1991, s. 759.

to jednak incydent ten posłużył Fidelowi

Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009

Strona 30

konsekwencji tego zdarzenia jest powstanie

badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej

ogromnej ilości (ok. 1,5 tony) kosmicznych

śmieci – „space debris”, które mogą stanowić

łącznie z Księżycem i innymi ciałami

niebieskimi 112 z 1967 r. Traktat ten, zawierający

zagrożenie dla aktywnych satelitów, stacji

najistotniejsze normy rządzące przestrzenią

kosmicznych oraz przyszłych misji

kosmicznych.

kosmiczną, jest także źródłem

odpowiedzialności w prawie kosmicznym,

Ponadto należy zauważyć,

gdyż tym kwestiom poświęca artykuły VI

że w ostatnich kilkunastu miesiącach dość

i VII.

często do światowej opinii publicznej

docierały informacje o różnych zdarzeniach

Z analizy art. VI wynikają cztery zasad-

nicze wnioski. Po pierwsze, została ustanowio-

w przestrzeni kosmicznej. W styczniu 2007

na ogólna zasada ponoszenia odpowiedzialno-

roku świat dowiedział się, że Chińczycy

zestrzelili swojego satelitę, co spotkało się

ści międzynarodowej przez państwa za swoją

działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z

z gwałtowną krytyką w związku

Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zd.

z zaśmiecaniem orbity okołoziemskiej

i stworzeniem przez to realnego zagrożenia dla

1). Po drugie, poprzez regulację przyjętą w zd.

1 in fine unormowana została bardzo istotna

innych satelitów i promów kosmicznych.

kwestia ponoszenia odpowiedzialności przez

Podobnego czynu rok później dokonały Stany

państwo za „swoją działalność” (ang. tekst

Zjednoczone, rozprawiając się w ten sposób

ze swoim niesprawnym satelitą.

autentyczny: „ national activities ” – działalność

krajową) „niezależnie od tego, czy jest ona

Wydarzenia te, przedstawiające skalę

prowadzona przez instytucje rządowe lub

narastającego problemu, skłaniają ku refleksji

i postawienia pytania, jak normy prawa

pozarządowe, osoby prawne” („ by non-go-

vernmental entities ”). Regulacja ta stanowi

międzynarodowego regulują kwestię

zatem skodyfikowany wyjątek od zasady przy-

odpowiedzialności państw za działalność

w przestrzeni kosmicznej.

jętej w orzecznictwie międzynarodowym prze-

widującej, że państwu nie przypisuje się dzia-

łania osób prywatnyc h 113 . Po trzecie, w zd. 2 na

Układ kosmiczny z 1967 r.

państwa został nałożony szczególny obowią-

zek kontroli działalności osób prywatnych,

Podstawowym aktem prawa

międzynawowego regulującym działalność

Rzeczpospolita Polska jest stroną tego traktatu.

Dz. U. 1968 nr 14 poz. 82.

113 S. Hobe, Die rechtlichen Rahmen-bedingungen der

wirtschaftlichen Nutzung des Weltraums , Berlin,

1992, s. 143.

państw w przestrzeni kosmicznej jest Układ

o zasadach działalności państw w zakresie

Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009

Strona 31

112

polegający na stałym nadzorze i upoważnia-

obiekt został wypuszczony”. Jeżeli wypuszcze-

ni u 114 . Czwartym zagadnieniem, które zostało

poruszone, jest unormowanie w zd. 3 odpowie-

nie obiektu można przypisać wielu państwom,

to należy uznać, że mimo braku odpowiedniej

dzialności organizacji międzynarodowych.

normy wprost to regulującej, państwa te będą

Art. VII przewiduje, że „każde Państwo

Strona Układu, które wypuszcza albo powodu-

odpowiadać solidarnie 115 .

Artykuł VII w swej treści nie odnosi się

je wypuszczenie obiektu w przestrzeń

do jednej z najistotniejszych kwestii, mianowi-

kosmiczną, łącznie z Księżycem i innymi

cie do tego, na jakiej zasadzie ma opierać się

ciałami niebieskimi, jak również każde

Państwo Strona Układu, z którego terytorium

ustanowiona w nim odpowiedzialność. Zagad-

nienie to może mieć pierwszorzędne znaczenie

albo urządzenia obiekt zostaje wypuszczony,

w przypadku, gdy zainteresowane państwa nie

ponosi międzynarodową odpowiedzialność

za szkody wyrządzone przez taki obiekt

będą stronami Konwencji z 1972 r. (o której

mowa niżej), a będą związane jedynie norma-

lub jego część składową na Ziemi, w przestrze-

mi Układu kosmicznego z 1967 r. Stanowiska

ni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej,

łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebie-

doktryny są w tej mierze znacznie podzielone

– pojawiają się koncepcje zasady winy, zasady

skimi, wobec innego Państwa Strony Układu

ryzyka, są też tacy autorzy, którzy nie widzą

albo jego osób fizycznych lub prawnych”.

potrzeby ustalania zasady odpowiedzialności.

Podstawowymi przesłankami zaistnie-

nia na gruncie tego przepisu odpowiedzialno-

Dodatkowo należy stwierdzić, że kontrowersje,

które pojawiły się podczas prac nad tym

ści międzynarodowej jest, po pierwsze,

przepisem, po ostatecznym przyjęciu traktatu

wypuszczenie obiektu w kosmos i po drugie,

wyrządzenie przez ten obiekt lub jego część

przerodziły się w rozbieżne sposoby jego

interpretacji.

składową szkody.

Za przyjęciem zasady odpowiedzialno-

Państwem odpowiedzialnym będzie

państwo, które wystąpi w jednym z czterech

ści niezależnej od winy przemawiałby,

zdaniem zwolenników, charakter działalności

wariantów sytuacyjnych – mianowicie jest

kosmicznej jako posiadającej w sobie duży

państwem, które obiekt „wypuszcza”

element ryzyka ( ultra-hazardous activities ).

lub „powoduje wypuszczenie obiektu”

lub „z którego terytorium obiekt został

Takie rozwiązanie pozwoliłoby na zyskanie

akceptacji dla działalności kosmicznej przez

wypuszczony” lub „z którego urządzenia

115 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 163. Warto

zauważyć, że Konwencja z 1972 r. przewiduje

wyraźnie w takim wypadku solidarną

odpowiedzialność państw (art. 5).

114 Por. E. Wins, Weltraumhaftung im Völkerrecht ,

Berlin, 2000, s. 142-143.

Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009

Strona 32

państwa, które same jej nie prowadzą 116 . Prze-

organizacje międzynarodowe, które związały

ciwnicy jednak twierdzą, że wobec braku

klarownego zapisu nie można domniemywać

się jej normami. W ten sposób, zdaniem

zwolenników tego podejścia, nie może zostać

zasady ryzyka, ponadto za jej odrzuceniem

wykluczona możliwość zastosowania standar-

przemawia historia powstania art. VII, bowiem

na etapie prac zmieniono pierwotnie propono-

du Konwencji celem dookreślenia normy ujętej

w art. VII Układu kosmicznego 120 .

wany zapis „ absolutely liable " na „ internatio-

nally liable ” 117 . W ten sposób, ich zdaniem,

w rt. VII została ustanowiona zasada win y 118 .

Także i późniejsza praktyka zdaje się potwier-

Konwencja z 1972 r.

dzać powyższą tezę. Po katastrofie radzieckie-

Normy Układu kosmicznego z 1967 r.,

go satelity Kosmos 954 Kanada w swoim

Statement of Claim opierała roszczenia

dość lakoniczne w swojej wymowie, doczekały

się w 1972 roku znaczącego uzupełnienia

głównie na Konwencji z 1972 r. i tylko

i precyzowania w postaci Konwencji

nawiązała do art. VII, lecz nie w kontekście

ponoszenia odpowiedzialności absolutnej 119 .

o iędzynarodowej odpowiedzialności za szkody

wyrządzone przez obiekty kosmiczne 121 , która

Pojawiają się także opinie, że kwestia

od wejścia w życie 1 sierpnia 1972 r., stanowi

przyjęcia odpowiedniej zasady odpowiedzial-

trzecie źródło odpowiedzialności

ność pozostaje otwarta. O ile bowiem wytwo-

rzenie się normy prawa zwyczajowego, która

międzynarodowej w prawie kosmicznym, obok

prawa zwyczajowego oraz opisanego

zakłada surową odpowiedzialność na zasadzie

wcześniej Układu kosmicznego z 1967 r.

ryzyka wydaje się dyskusyjne, o tyle nie

sposób nie zauważyć, że wraz z wypracowa-

Konwencja w 28 artykułach normuje

w posób kompleksowy różne zagadnienia

niem Konwencji z 1972 r. powstał także

związane z odpowiedzialnością za szkody

pewien międzynarodowy standard, wyrażający

opinio iuris i poparty przez 113 państw i 3

spowodowane przez obiekty kosmiczne.

Zawiera w sobie przede wszystkim dwie

116 Por. S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 140-141.

117 P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch …,

op. cit., s. 778.

118 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 169.

119

podstawy prawne dla roszczeń odszkodowaw-

czych, w zależności od koliczności wyrządze-

Pkt. 20 Statement of Claim: „(…) This liability

places an obligation on the Union of Soviet Socialist

Republics to compensate Canada in accordance with

international law for the consequences of the

intrusion of the satellite into Canadian air space and

the deposit on Canadian territory of hazardous

radioactive debris from the satellite”.

nia szkody (art. II, III). Przewiduje także

okoliczności zwalniające z odpowiedzialności,

a także oko liczności wyłączające możliwość

120 Por. S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 142.

121 Rzeczpospolita Polska jest stroną tej Konwencji.

Dz. U. 1973 nr 27 poz. 154.

Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009

Strona 33

stosowania jej norm (art. VI, VII). Reguluje

szybkiego wypłacenia, zgodnie z niniejszą

kwestię wyrządzenia szkody przez więcej niż

jedno państwo oraz rzez organizacje międzyna-

Konwencją, pełnego i sprawiedliwego odszko-

dowania poszkodowanym”, a także w podsta-

rodowe (art. IV, V, XXII). Szereg norm

wowych zasadach przewodnich, ujętych

prawnych poświęcony został formie odszkodo-

wania oraz procedurze dochodzenia roszczeń

w poszczególnych artykułach Konwencji.

Przede wszystkim należy tu wymienić

przez państwo (art. VIII-XX).

art. II, który odgrywa zasadnicze znaczenie

Konwencja jest aktem prawa międzyna-

w zakresie pełnienia funkcji kompensacyjnej.

rodowego, który reguluje pewien aspekt

międzynarodowej odpowiedzialności państw,

Ustanawia on bowiem odpowiedzialność

na zasadzie ryzyka za wyrządzone szkody,

mianowicie kwestię odszkodowawczą

od której zwolnić się można tylko w określo-

lub inaczej mówiąc materialną, majątkową.

Przedmiotem tej regulacji są stosunki majątko-

nych przypadkach. W pewnych zaś okoliczno-

ściach Konwencja przewiduje nawet represję

we o charakterze międzynarodowym, gdyż

majątkową, gdyż w przypadku prowadzenia

podmiotami tych stosunków są państwa

oraz organizacje międzynarodowe. Jest to

przez państwo działalności kosmicznej

sprzecznej z prawem międzynarodowym

zatem zupełnie inne rozwiązanie niż to, które

będzie ponosiło ono odpowiedzialność absolut-

funkcjonuje w pokrewnej dziedzinie prawa

ną 124 . Kwestią wartą podkreślenia jest to,

międzynarodowego - prawie lotniczym, gdzie

przyjęto odpowiedzialność o charakterze

że Konwencja, w przeciwieństwie do innych

ówczesnych umów międzynarodowych,

cywilnym 122 .

dotyczących odpowiedzialności, nie przewidu-

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę,

że w literaturze Konwencję z 1972 r. opisuje

je maksymalnej kwoty odszkodowania jakiej

można dochodzić. Ponadto przyjęta została

się często terminem „ victim oriented ”,

konstrukcja solidarnej odpowiedzialności

za pomocą którego podkreśla się, że traktat ten

ma służyć ochronie ofiar, które ucierpiały

państw, która znacznie ułatwia skuteczne

i szybkie dochodzenie roszczeń.

wskutek aktywności kosmicznej 123 . Twierdze-

Przedstawiony wyżej obraz pozwala

nie to znajduje oparcie w tekście preambuły,

na stwierdzenie, że ochrona ofiar jest podsta-

która mówi m.in. o potrzebie „zapewnienia

wowym fundamentem i celem Konwencji.

W związku z tym uprawiona jest również

122 J. Rajski, Odpowiedzialność międzynarodowa

za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne ,

Warszawa, 1974, s. 31-33.

123 Por. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch

…, op. cit., s. 782; E. Wins, Weltraumhaftung

im Völkerrecht , Berlin, 2000, s. 62.

konkluzja, że konsekwencją takiego stanu

rzeczy jest konieczność uwzględniania tego

124 Por. J. Rajski, Odpowiedzialność …, op. cit., s. 35.

Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009

Strona 34

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: