Żydzi w Polsce
DZIEJE I KULTURA
LEKSYKON
REDAKCJA
JERZY TOMASZEWSKI ANDRZEJ ŻBIKOWSKI
WYDAWNICTWO CYKLADY WARSZAWA 2001
Copyright © by Fundacja „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura" Wydanie pierwsze, Warszawa 2001
Książka powstała dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej
Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja Żbikowskiego
Redaktor prowadzący Regina Gromacka
Projekt okładki Michał Brzozowski
Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki
ISBN 83-86859-58-X
Wydawnictwo Cyklady
Adres do korespondendencji:
04-026 Warszawa 50, skr. poczt. 36
teL/faks (22) 810-71-87
e-mail: info@cyklady.com.pl
www.cyklady.com.pl
Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA. Łódź, ul. Żwirki 2
PRZEDMOWA
Idea opracowania encyklopedycznego informatora o dziejach i kulturze Żydów w Polsce powstała w 1990 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN; podjęte zostały nawet rozmowy z zainteresowanymi osobami, zwłaszcza z tymi, które wejść miały do planowanego Komitetu Redakcyjnego, lecz rozmaite przeszkody (niemałe znaczenie miało trudne zagadnienie zgromadzenia kompetentnego zespołu autorskiego) spowodowały, że Wydawnictwo zrezygnowało z projektu. Uczestnicy tych rozmów i zapoczątkowanych już prac wstępnych, którzy dostrzegali społeczną potrzebę takiej publikacji, zdecydowali się wówczas, mimo obaw przed rozmiarami przedsięwzięcia, kontynuować inicjatywę i utworzyli w tym celu w 1992 r. Fundację „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura". Wśród założycieli Fundacji był także ambasador Izraela w Warszawie, b.p. Miron Gordon, którego zachowamy we wdzięcznej pamięci.
W skład Zarządu Fundacji i zarazem Komitetu Redakcyjnego weszli Józef Gierowski (przewodniczący), Jerzy Tomaszewski (zastępca przewodniczącego), ks. Jerzy Chmiel, Daniel Grin-berg, Witold Małachowski, Szymon Rudnicki oraz Krystyna Zienkiewicz. W tych działaniach nieoceniona okazała się energia Krystyny Zienkiewicz, bez której zapewne nie zdołalibyśmy pokonać początkowych etapów uruchamiania projektu. Uzyskaliśmy wówczas pomoc finansową Fundacji Kultury Polskiej, bez czego nie udałoby się rozpocząć pracy. W następnych latach otrzymaliśmy również fundusze od Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, które miały decydujące znaczenie dla sfinansowania rosnących szybko kosztów opracowania; gromadzenie materiałów do artykułu o teatrze wsparł także Smukler/Lasch Family Trust. Wszystkim ofiarodawcom jesteśmy niezmiernie wdzięczni, gdyż tylko dzięki nim stało się możliwe zamówienie i zgromadzenie artykułów i notatek zawartych w książce, którą - w imieniu Fundacji „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura" - przedkładam Czytelnikom.
Zamierzeniem naszym było zgromadzenie w jednym tomie podstawowych informacji o przeszłości i kulturze Żydów w Polsce, aby ułatwić rosnącemu szybko gronu zainteresowanych znalezienie odpowiedzi na rozmaite pytania, wyłaniające się przy lekturze dzieł literatury polskiej oraz przekładów, zwłaszcza z literatury żydowskiej, podczas dyskusji historycznych i politycznych, a także zaspokojenie ciekawości, czym była liczna i zróżnicowana społeczność Żydów polskich, jakie trwałe wartości wniosła do kultury polskiej i światowej, a także jak kształtowały się w ciągu stuleci stosunki polsko-żydowskie.
W końcu XVIII w. w Polsce mieszkało zapewne około 80% ogólnej liczby wyznawców judaizmu na świecie. Zmiany granic państw europejskich, a zwłaszcza migracje spowodowały znaczne zmniejszenie tego udziału w Rzeczypospolitej Polskiej odrodzonej po 1918 r., lecz w dalszym ciągu obywatelami polskimi było w 1939 r. około 3,5 min Żydów. Polska skupiała
VI
wówczas nie tylko liczną społeczność żydowską, lecz była najważniejszym ośrodkiem żydowskiego życia intelektualnego, politycznego i religijnego. Stąd pochodziło wielu wybitnych twórców we wszystkich dziedzinach kultury, działaczy, którzy - wraz z setkami tysięcy olim - imigrantów do Palestyny - stworzyli Państwo Izrael, a także zyskali szacunek i uznanie w innych krajach, do których wygnały ich tragiczne dzieje środkowej Europy w XX w. Na szczególne podkreślenie zasługuje dorobek literacki twórców związanych pochodzeniem i wychowaniem z Polską, a tradycją z prastarą kulturą żydowską, piszących w trzech językach: powszechnie używanym ludowym języku jidysz, odradzającym się języku hebrajskim oraz języku polskim. Również wielu wybitnych twórców kultury polskiej i działaczy w rozmaitych sferach życia pochodzi z rodzin o tradycjach żydowskich; bez nich polska literatura, sztuka, nauka i oświata byłyby znacznie uboższe.
Narody polski i żydowski są więc nierozłącznie związane przez tysiąc lat osiedlenia Żydów w Polsce, przez wspólną historię, w której - obok okresów pomyślności oraz sąsiedzkiego współżycia i współpracy - było także niemało dramatów i tragedii, za które zazwyczaj odpowiedzialność ponosi przede wszystkim społeczność większościowa.
Polacy i Żydzi zostali złączeni także krwią, lecz nie tą - jak pisał znakomity polski poeta wywodzący się z żydowskiej rodziny - o której mówią rasiści, lecz przelewaną w bojach w obronie państwa, w walkach o odzyskanie niepodległości. Przede wszystkim zaś krwią, która płynęła podczas tragedii drugiej wojny światowej, gdy Żydzi schwytani przez okupanta ginęli razem z tymi, którzy udzielali im pomocy. Ci, zbyt mało - niestety - liczni, Sprawiedliwi wśród narodów świata, ratowali wówczas honor Polaków.
Zdawaliśmy sobie sprawę, że brak jest publikacji encyklopedycznej, która odpowiadałaby potrzebom studentów podejmujących w swych pracach seminaryjnych i magisterskich problematykę żydowską oraz poszukujących wstępnych wiadomości, które nieraz wydają się znawcom oczywiste i nieskomplikowane, lecz przecież dla człowieka po raz pierwszy stykającego się z tradycją i kulturą żydowską są niejednokrotnie niezrozumiałe i egzotyczne. Pragnęliśmy zarazem zwrócić uwagę na istotny fakt, że społeczność żydowska - jakkolwiek zredukowana przez Zagładę, a następnie fale wymuszonej emigracji do skromnej liczebnie garstki - żyje nadal w Polsce, zaś przemiany polityczne zapoczątkowane w 1989 r. pozwoliły na zapoczątkowanie jej odrodzenia; mam głębokie przekonanie, że z wszelkimi szansami sukcesu.
Informator zawiera dwa podstawowe rodzaje haseł: artykuły przedstawiające wybrane, naszym zdaniem najważniejsze dziedziny życia żydowskiego i zagadnienia, a także krótkie teksty informacyjne o osobach, pojęciach, miejscowościach i - niekiedy - wydarzeniach. Zaznaczyć jednak należy, iż granice między tymi dwiema grupami nie zawsze są wyraźne. Wprawdzie regułą było np., że poszczególnym miejscowościom poświęcaliśmy niewielkie, kilku- lub kilkunastowierszowe informacje, lecz znacznie szerzej potraktowaliśmy Warszawę, stolicę państwa, a zarazem najliczniejsze przed Zagładą skupisko Żydów w Europie.
Opracowania zaliczone do pierwszej grupy mają także rozmaitą objętość, przy czym, ze zrozumiałych względów, najwięcej miejsca zajmuje hasło „Historia", zawierające zwięzły zarys dziejów Żydów na ziemiach państwa polskiego. W niektórych przypadkach, jak np. we wspomnianym zarysie dziejów żydowskich w Polsce, autorzy dysponowali bogatą literaturą przedmiotu, którą mogli wykorzystać oprócz własnych badań w tej dziedzinie. W innych przypadkach, jak np. w haśle „Sport", literatura jest skromna, toteż najważniejszą podstawą bywały własne poszukiwania źródeł przez autorów. Niektóre opracowania mają więc pod pewnymi względami charakter pionierski, nieraz (jak np. hasło „Film") stanowią pierwsze całościowe ujęcie tematu w języku polskim. Ze względu na sposób ujęcia noszą one charakter
VII
opracowań autorskich, do których redakcja wnosiła jedynie niewielkie modyfikacje, dyktowane albo względami stylistycznymi, albo też chęcią wprowadzenia dodatkowych wyjaśnień, istotnych dla Czytelnika. Natomiast unikaliśmy skrótów merytorycznych w przekonaniu, że nieuniknione są wprawdzie powtórzenia, lecz ułatwią one rozumienie przedstawianych problemów. Hasła zaliczone do tej grupy są podpisane imieniem i nazwiskiem autora. Hasła grupy drugiej są podpisane inicjałami. W miarę możliwości wskazana jest elementarna literatura przedmiotu dostępna w Polsce; przede wszystkim w języku polskim. Nie wymienialiśmy encyklopedii, słowników biograficznych i im podobnych wydawnictw. Najważniejsze takie wydawnictwa oraz czasopisma dotyczące specjalnie dziejów i kultury Żydów w Polsce wymieniamy na końcu tej przedmowy.
Jednym z największych problemów, które należało rozwiązać, okazało się znalezienie autorów zarówno kompetentnych, jak też gotowych poświęcić swój czas na napisanie planowanych haseł. Ujęcie w formie zwięzłej, a zarazem zrozumiałej dla Czytelnika, który dopiero szuka informacji i nie jest zaznajomiony z tematyką obszernych i nieraz skomplikowanych zagadnień, jest zadaniem trudnym, wymagającym niejednokrotnie więcej wysiłku niż cała książka. Wiedzą o tym dobrze autorzy i wydawcy wszystkich encyklopedii. Napisanie kilku lub kilkunastu zdań niewielkiego hasła zdawać się może zadaniem łatwym, lecz jest tak jedynie wówczas, gdy dysponujemy już niezbędną literaturą. Nieraz jednak ustalenie konkretnej daty lub innego szczegółu wymaga długich poszukiwań, nie zawsze uwieńczonych powodzeniem. A wreszcie należy udzielić odpowiedzi na niełatwe pytanie, które informacje należy wybrać z bogatej rzeczywistości, jeśli jest miejsce zaledwie na kilka wierszy tekstu. Wśród autorów przeważają badacze z rozmaitych ośrodków naukowych w Polsce, oprócz nich pozyskaliśmy współpracę kilkorga historyków z Izraela, Niemiec i Stanów Zjednoczonych Ameryki, wybitnych specjalistów w swoich dziedzinach.
Wszystko to spowodowało, że zarówno kompletowanie haseł (a zdajemy sobie dobrze sprawę, iż pozostało wiele luk, których nie zdołaliśmy wypełnić, biorąc także pod uwagę ograniczoną objętość publikacji), jak też ostateczna ich redakcja zajęły o wiele więcej czasu, niż planowaliśmy. Wdzięczni więc jesteśmy Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej za wykazaną cierpliwość i zgodę na przedłużenie pierwotnie ustalonych terminów ukończenia dzieła.
Układ haseł jest alfabetyczny, niezależnie od ich charakteru; mam nadzieję, że ułatwi to odnalezienie poszukiwanego hasła. Ponadto zamieszczamy spis haseł problemowych, w których znajdują się zarysy wybranych dziedzin historii i kultury Żydów polskich.
Jerzy Tomoszewski
Rabbi na warszawskiej ulicy, 1938 r.
Bibliografie i czasopisma
(najważniejsze tytuły publikacji dotyczących dziejów i kultury Żydów w Polsce)
Bibliografie
Chatupczak H., Browarek T., Zielińska N., Mniejszości narodowe w Polsce. Materiaty do bibliografii, Lublin 1998.
Hundert G. D., Bacon G. C, The Jews in Poland and Russia. Bibliographical Essays, Blo-omington 1984.
„Index of Articles on Jewish Studies" - RAMBI [bibliografia zawartości czasopism wydawana jako rocznik przez Bibliotekę Narodową w Jerozolimie].
Judaika wydane w Polsce. Druki zwarte i niesamoistne: materiały do bibliografii 1991. Pod red. J. Ambrosewicz-Jacobs i K. Pilarczyka, Kraków 1995.
Lerski G. J-, Lerski H. T., Jewish-Polish Coexistence, 1772-1939. A Topical Bibliography. Foreword by L. Dobroszycki, New York 1986.
Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kraków 1992.
Pilarczyk K. przy współudziale M. Ruty, Judaika polskie z XIVI-XVIII wieku. Materiały do bibliografii. Część I. Druki w językach nie-żydowskich, Kraków 1999.
Wierzbieniec W., Judaika polskie z XIX wieku. Materiały do bibliografii. Część I. Druki w językach nie-żydowskich, Kraków 1999. x
Czasopisma
„Almanach Żydowski" [rocznik, wydawany od 1983 r. początkowo pod tytułem „Kalendarz Żydowski"].
„Kwartalnik Historii Żydów" (dawniej „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego") [kwartalnik, wychodzi od 1950 r., zawiera m.in. recenzje oraz informacje bibliograficzne].
„East European Jewish Affairs" [dawniej „Soviet Jewish Affairs", wychodzi od 1971 r. w Londynie, początkowo trzy razy rocznie, obecnie dwa razy rocznie].
„Gal-Ed on the History of the Jews in Poland" [rocznik w językach hebrajskim i angielskim, wychodzi od 1973 r. w Tel Awiwie].
„Maąom. Biuletyn Informacyjny" [wyd. Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego, ukazuje się od 1996 r.].
„Midrasz" [miesięcznik popularny, wychodzi w Warszawie od 1997 r.].
„Polin" [rocznik w języku angielskim, wychodzi od 1986 r.].
„Słowo Żydowskie" [dwutygodnik w językach polskim i jidysz, wychodzi od 1993 r.].
„Studia Judaica" [półrocznik, wydaje w Krakowie od 1998 r. Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich].
„Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi" [wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, ukazuje się od 1974 r].
Lista autorów haseł
Wydawnictwa encyklopedyczne
A. Cala, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Slownik, Warszawa 2000, WSiP.
B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001, Wydawnictwo IFiS PAN.
I. Gutman (ed.), Encyclopaedia ofthe Holocaust, 1.1-4, Jerusalem i in. 1990.
A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, z angielskiego przełożyła O. Zien-kiewicz, Warszawa 1994, KiW.
A.C.
AG.
A.M.
A.P.
AŻ.
E.H.
E.P-J.
G.P.
G.Z.
H.W.
J.D.
J.R.
J.Ż.
M.F.
M.T.
N.A.
O.G-M.
R.L.
R.P. R. Ż. S.G.
S.N.
Tom.
T.W.
W.Ch. W.W.
Alina Cała August Grabski Anna Michałowska Adam Penkalla Andrzej Żbikowski Elżbieta Hornowa Eugenia Prokop-Janiec Gertrud Pickhan Gabriela Zalewska Hanna Węgrzynek Jan Doktor Jarosław Rokicki Jolanta Żyndul Marian Fuks Magdalena Tarnowska Natalia Aleksiun Olga Goldberg-Mulkiewicz Ryszard Łów Roman Marcinkowski Renata Piątkowska Rafał Żebrowski Stefan Gąsiorowski Shlomo Netzer Jerzy Tomaszewski Tadeusz Wolsza Urszula Ługowska Waldemar Chrostowski Wacław Wierzbieniec
Artykuły autorskie
Agudas Isroel -
antyjudaizm -
antysemityzm -
autonomia narodowo-kulturalna -
chasydyzm -
cmentarze -
film
fotografia -
gmina wyznaniowa -
historia -
historiografia -
język hebrajski -
jidysz
judaizm -
kabała
literatura jidysz -
literatura rabiniczna
malarstwo i rzeźba
migracje
„mord rytualny" -
muzyka -
prasa -
rodzina -
rolnictwo -
socjalizm żydowski -
sport -
spółdzielczość -
syjonizm -
synagoga -
sztuka kultowa -
Światowe Kongresy Syjonistyczne -
Talmud -
teatr -
Zagłada
Żegota -
Żydzi w gospodarce Polski przed rozbiorami -
Żydzi w walce o niepodległość Polski -
Jerzy Tomaszewski
Grzegorz Ignatowski
Andrzej Żbikowski
Jolanta Żyndul
Michał Galas
Jan Jagielski
Natan Gross
Jakub Goldberg, Jerzy Tomaszewski
Rafał Żebrowski
Regina Gromacka
Ewa Geller
Stanisław Krajewski
Jan Doktor
Chone Shmeruk
Jerzy Malinowski
Piotr Wróbel
Hanna Węgrzynek
Marian Fuks
Konstanty Gebert
Daniel Grinberg
Jarosław Rokicki
Michał Grynberg
Eleonora Bergman
Magdalena Sieramska
Michael C. Steinlauf
Israel Gutman
Teresa Prekerowa
Maurycy Horn
Szymon Rudnicki
A
'•(ł
Aberdam Alfred (Lwów 14 V 1894-Paiyż 3 XII 1963) - malarz, rzeźbiarz, członek grupy Plastycy Nowocześni. Studiował w ASP w Monachium i Krakowie oraz u A. Archipenki w Berlinie. Od 1923 w Paryżu, gdzie regularnie wystawiał, biorąc też udział w życiu artystycznym w Polsce. Jego twórczość związana była z kręgiem Ecole de Paris; w malarstwie interesowała go przede wszystkim forma i kolor. Malował pejzaże, martwe natury, portrety i kompozycje figuralne, w których często pojawiają się postacie mitologiczne i biblijne (Jeźdźcy Apokalipsy, Miłosierny Samarytanin, Trzy Gracje).
R. R
Abraham Hirszowicz (XVIII w.) - kupiec, nadworny faktor Stanisława Augusta Poniatow-skiego. Przedstawił w 1791 podczas obrad Sejmu Czteroletniego projekt reformy ustawodawstwa wobec Żydów w duchu ich asymilacji kulturowej, zdradzający wpływy francuskie. W siedmiu paragrafach postulował m.in.: równouprawnienie Żydów w rzemiośle, zachęcanie ich do zawodów rolniczych, m.in. przez nadania ziemi na Ukrainie, przekształcenie systemu kahalnego.
A.Ż.
Abraham Judaeus Bohemus (lać.: Abraham Żyd czeski, 7-1533) - poborca podatków, bankier i faktor królewski. Był bankierem Władysława, króla Czech i Węgier oraz cesarza Maksymiliana. Przybył do Polski z Czech pod koniec XV w. i szybko zyskał wysoką pozycję. W 1512 Zygmunt I powierzył mu jako pierwszemu pobór podatków żyd. w Wielkopolsce i na Mazowszu, a w 1514 w całej Koronie. Jego działalność stała się pierwszym etapem tworzenia centralnej reprezentacji Żydów polskich. Stworzenie urzędu generalnego poborcy ceł wywołało opór największych gmin. Zakazano
mu mieszkać w „mieście żydowskim" na podkrakowskim Kazimierzu i rzucono na niego klątwę. Król wyłączył go spod jurysdykcji rabinów i kahałów, a w 1518 dał mu przywilej zezwalający na swobodne osiedlenie w wybranym miejscu i prowadzenie niczym nie ograniczonej działalności handlowej. Odebrał mu natomiast funkcję generalnego poborcy. Abraham osiadł we Lwowie, gdzie zajął się handlem i kredytem.
Achad Haam (pseud., Aszer Hirsz Ginzberg; Skwira pod Kijowem 18 VIII 1856-Tel Awiw 21 1927) - publicysta hebrajski, teoretyk syjonizmu. Otrzymał wykształcenie religijne, w dziedzinie nauk świeckich był samoukiem. W 1884 osiedlił się w Odessie, gdzie związał się z ruchem Chibbat Cijon. W artykule Nie tędy droga (1889), krytykując program natychmiastowego osadnictwa żyd. w Palestynie proponował, aby ruch narodowy skupił wysiłki na budzeniu świadomości narodowej. Założone przez niego stowarzyszenie Bnej Mosze miało wcielać w życie ten program. 1896-1903 redagował miesięcznik „Ha-Sziloach". Po wystąpieniu Teodora Herzla krytykował syjonizm polityczny, przeciwstawiając mu syjonizm duchowy. Uważał, iż osadnictwo żyd. w Palestynie nie zlikwiduje diaspory. Dlatego państwo żyd. powinno stać się centrum duchowym dla Żydów całego świata. W 1908 przeniósł się do Londynu i znacznie ograniczył działalność publicystyczną. W 1922 osiedlił się w Palestynie. Jego artykuły wydano w 4-tomo-wym zbiorzeAlparaszat derachitn (1895-1913).
J.Z.
Adalberg Samuel (Warszawa 21 VI1868-10 XI1939) - przedstawiciel zasymilowanej inteligencji warszawskiej, studiował filozofię i historię w Berlinie i Paryżu; opracował monumen-
Adler
talne dzieło Księga przysłów polskich (1889-1894), zawierające ponad 300 tyś. haseł. Pracował jako urzędnik banku Hipolita Wawelberga oraz zarządca jego dóbr. Stał na czele powołanej przez Wawelberga i Szymona Askenazego fundacji wspomagającej ubogich uczniów. Pracował również w prywatnym biurze statystycznym założonym przez Jana Blocha w celu badania rozwoju ekonomicznego Królestwa Polskiego i warunków życia Żydów w Polsce i Rosji (1881). W niepodległej Polsce pełnił funkcję dyrektora Departamentu do Spraw Żydowskich w Ministerstwie Wyznań i Oświecenia Publicznego. Popełnił samobójstwo po zajęciu Warszawy przez Niemców. A.C.
Adler Jankiel (Tuszyn pod Łodzią 26 VII 1895-Aldbourne k. Londynu 25 IV 1949) - malarz, grafik, ilustrator, krytyk artystyczny. Studiował w Polsce i Dusseldorfie. Mieszkał w Niemczech, Paryżu, 1935-1937 w Warszawie, po 1940 w Glasgow i Londynie. Służył jako ochotnik w armii polskiej we Francji. Związany był z awangardą polską (Łódź - Jung Idysz), niemiecką (Das Junge Rheinland - Dusseldorf, Grup-pe Progressiver Kiinstlern - Kolonia). Wczesna twórczość A. związana jest z symbolizmem M. Chagalla oraz ekspresjonizmem niemieckim, malował najczęściej tematy czerpane z folkloru żyd. W późniejszych latach uległ fascynacji ku-bizmem i abstrakcją, tworzył kompozycje w zharmonizowanej, jednej gamie barwnej, budowane z płaskich form i plam obwiedzionych czarnym, grubym konturem (Czerwona martwa natura), podejmował także tematy związane z martyrologią (Zniszczenie, Treblinka). W Dusseldorfie w 1985 zorganizowano wystawę twórczości A., pokazaną później w Tel Aviv Museum w Izraelu oraz w Muzeum Sztuki w Łodzi. M.T.
Agencja Żydowska (hebr. Ha-Sochnut ha-Jehudit le-Erec Israel) - pozarządowa instytucja z siedzibą w Jerozolimie, obecnie organ wykonawczy Światowej Organizacji Syjonistycznej. Na podstawie mandatu Ligi Narodów z VII 1922 uznana za reprezentację Żydów wobec władz mandatowych, rządu Wielkiej Brytanii oraz Ligi Narodów. Do 1929 w skład AŻ wchodzili tylko przedstawiciele syjonistów. W1923 SOS rozpoczęła starania o przystąpienie przedstawicieli
Doroczne zgromadzenie Agencji Żydowskiej w 1983 r.
działaczy niesyjonistycznych, co nastąpiło w VIII 1929. Działaniami Agencji kierowały: Rada, komitet administracyjny oraz egzekutywa, w których miał być zachowany parytet między syjonistami i niesyjonistami. Na czele stał przewodniczący SOS. Reprezentacja AŻ w Polsce została powołana w VII 1929. Na jej czele stały Rada oraz Komitet Polski, złożony po połowie z przedstawicieli grup syjonistycznych i reprezentantów innych środowisk. Stosunek do współdziałania syjonistów i niesyjonistów w AŻ wywołał spory między frakcjami Al ha-Miszmar i Et Liwnot Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Reprezentacją AŻ wobec władz polskich i Konsulatu Wielkiej Brytanii było Biuro Palestyńskie. Siedziba AŻ w Polsce mieściła się w Warszawie przy ul. Rymarskiej. W skład prezydium wchodzili m.in. Heszel Farbstein, Icchak Grimbaum, Ozjasz Thon, A. Reiss i W. Wawel-berg. Agencja brała udział w organizowaniu protestów przeciwko brytyjskiej polityce imigra-cyjnej w Palestynie. W czasie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu podejmowała starania o zniesienie ograniczeń imigracji żyd. do Palestyny, brała udział w organizowaniu imigracji legalnej i nielegalnej. Po utworzeniu państwa Izrael w V 1948 AŻ przekazała wiele swoich funkcji agendom rządowym. Zgodnie z decyzją Ogólnej Rady Syjonistycznej z VIII 1948 miała nadal zajmować się sprawami imigracji, zagospodarowaniem ziemi oraz zdobywaniem pomocy dla Izraela za granicą, co zostało zaakceptowane przez Kongres Syjonistyczny oraz Kneset (parlament). W 1954 na podstawie umowy między AŻ a rządem Izraela SOS
Agudas
tożsama z AŻ została uznana za reprezentację światowego żydostwa. Na XXIII Kongresie Syjonistycznym w VII 1992 spory wywołał projekt pełnego zjednoczenia struktur SOS i AŻ. Na posiedzeniu Rady Generalnej w VI 1995 na przewodniczącego obu struktur wybrano Abrahama Burga, zwolennika projektu zjednoczenia.
NA
Agnon Szmuel Josef (pierwotne nazwisko do 1924 Czaczkes Samuel Josef, Buczacz 17 VII 1888-Rehovot, Izrael 17 II 1970) - jeden z najwybitniejszych twórców współczesnej literatury hebrajskiej, prozaik, pierwszy hebrajski laureat literackiej Nagrody Nobla (1966). 1954 i 1958 laureat państwowej Nagrody Izraela. Odebrał staranne wykształcenie religijne. W domu rodzinnym oddziałały na niego tradycje chasydzkie (ojciec był zwolennikiem cadyka z Czortkowa, przyszły pisarz również związany był z chasydami czortkowskimi), rabiniczne, literatura galicyjskich maskilów oraz kultura europejska (zwłaszcza literatura niemiecka i skandynawska). Debiutował w 1903 w językach hebrajskim i jidysz, po opuszczeniu Buczacza kontunuował wyłącznie twórczość hebrajską, a za jego najwybitniejszy utwór w jidysz uznaje się Tojtn-tanz (1911), noszący ślady wpływów neoromantyzmu. W1907 emigrował do Palestyny i znalazł się pośród pionierów drugiej aliji. W okresie jaffskim i jerozolimskim (1907-1913) ogłosił m.in. opowiadanie Agunot (1908, po raz pierwszy użył pseudonimu Agnon) i powieść We-haja he-akow le-miszor (1912). 1913-1924 wNiemczech, gdzie brał udział w tamtejszym hebrajskim życiu literackim i m.in. współpracował z Martinem Buberem przy wy-
daniu opowieści chasydzkich (w niemieckich przekładach ogłaszał także swe utwory w wydawanym przez M. Bubera miesięczniku „Der Jude"). Pogłębił wówczas również swą znajomość literatury europejskiej (głównie niemieckiej i francuskiej) oraz prowadził rozległe studia judaistyczne. Po powrocie do Jerozolimy w 1924 powstały m.in. powieści Hachnasat kala (1931, wersja rozszerzona 1937), Panim acherot (1933), Si-purpaszut (1935), Oreach nata lalun (1939), Te-mol szilszom (1945). Ważne miejsce w dorobku zajmują zbiory opowieści ludowych (Jamim No-raim, 1938, Sifrejhem szel cadikim, 1961), w tym zbiór opowieści ludowych dotyczących Polski (Polin, 1925, rozszerzany do roku 1953). Także w twórczości oryginalnej czerpał z tradycji ustnej, sięgając po motywy z legend i kronik. A. debiutował opowiadaniami z życia tradycyjnego i początkowo uważany był przede wszystkim za pisarza zainteresowanego problematyką religijną, sięgającego po tematy z życia Żydów ortodoksyjnych i wykorzystującego dla celów literackich charakterystyczny dla piśmiennictwa religijnego język hebrajski ze śladami wpływów jidysz. Jednakże już w 1. 30. jego proza wyróżniała się nowoczesnym warsztatem artystycznym, dzięki m.in. stosowaniu monologu wewnętrznego i groteski. Twórczość A. odznacza się różnorodnością tematyczną, a jego opowiadania, powieści i opowieści ludowe poruszają kluczowe społeczne, psychologiczne i filozoficzne problemy pokolenia pisarza, jak rozpad tradycyjnego stylu życia żydowskiego, kryzys religii i związane z tym dylematy tożsamości. W języku polskim ukazał się zbiór opowiadań jidysz Agnona Od Buczacza do Jerozolimy (1995). E.P-J.
Agudas Isroel (jid.; z hebr.Agudat Israel - Związek Izraela) - konserwatywna partia polityczna utworzona w 1912, deklarująca ortodoksyjny judaizm oraz wierność zasadom halachy, traktowanej jako podstawa życia społeczności żyd.
Prehistoria
Początków politycznego ruchu o charakterze konserwatywnym i ortodoksyjnym upatrywać można w polemikach ortodoksyjnych autorów, a następnie zdecydowanej ich opozycji wobec haskali na początku XIX w. Nurt ortodoksyjny (także zwany charedi) odwoływał się wprawdzie do tradycji, lecz pod pewnymi względami oznaczał odstępstwo od niektórych zasad przez nią uświęconych. Wbrew tradycji, nurt ortodoksyjny tam, gdzie nie zapewnił sobie kontroli nad instytucjami wspólnoty wyznawców judaizmu, dążył do stworzenia własnych, odrębnych form organizacyjnych. Ukształtował szczególnie rygorystyczny i uznawany przez jego zwolenników za powszechnie obowiązujący Żydów standard przestrzegania drobiazgowych nakazów i zakazów religijnych, nieraz nawet wątpliwych z punktu widzenia halachy. Odrzucał wszelkie formy świeckiej edukacji, uznając jedynie
...
Wlodawianka2