Kałużyński Zygmunt - Straszni Polacy,święta Ruś.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Straszni Polacy, święta Ruś

Dla nas to Rosja była odwiecznym zagrożeniem i fakt, że w Rosji traktowano

Polskę jako niebezpieczeństwo, może wydać się nam fantastyczny. A jednak

tak było.

Z Y G M U N T K A Ł U Ż Y Ń S K I

Dwie główne narodowe opery, należące trwale do repertuaru Teatru Bolszoj, "Iwan

Susanin" Glinki i "Borys Godunow" Musorgskiego, mają za temat najazd Polski na

Ruś, przy tym agresja ta łączy się z inwazją rzymskiego katolicyzmu. W "Iwanie"

chłop rosyjski podejmuje się zaprowadzić Polaków do miejsca ukrycia cara, ale

oszukuje ich i zabijają go. W "Borysie" Polacy korzystają z fałszywego pretendenta

do tronu, popartego przez biskupa Rangoniego, i ruszają na Rosję, przy tym na

czele ich armii kroczy procesja jezuitów. W inscenizacji Teatru Bolszoj (oglądałem

ją w 1988 r. ) wyglądają oni, w ponurych białych habitach, jak siepacze Vadera z

"Gwiezdnych wojen"; wtedy obłąkany Jurodiwyj śpiewa rozdzierającą pieśń o

"świętej Rusi".

Minin i Pożarski – przywódcy powstania przeciwko

polskiej inwazji. Ich pomnik stoi na placu Czerwonym w

Moskwie.

Temat ten wystąpił również w filmie: prałat katolicki odprawiający mszę przeciwko

armii Aleksandra Newskiego w filmie Eisensteina. Dobrym przykładem jest też

"Minin i Pożarski" Pudowkina (1939) - pomnik tych przywódców przeciwko polskiej

inwazji stoi na placu Czerwonym w Moskwie. Ta wybitna pozycja kina radzieckiego

była niedostępna jako antypolska; rzeczywiście widok pobojowiska zasłanego

skrzydłami husarzy mógł być nieprzyjemny dla naszego rodaka (widziałem film na

pokazie klubowym) . Czy ten zakaz był słuszny? Tak czy inaczej dowodził on, że

problem został pogrzebany. Tymczasem znów wraca jak odległe echo.

Jego wyraz najpełniejszy - bo najbardziej zacięty - znajdujemy w twórczości

Dostojewskiego i może z okazji tego nawrotu przeszłości warto mu się ponownie

przyjrzeć. Nigdzie w literaturze Polacy nie są przedstawieni w sposób tak

odrażający. Polscy komentatorzy parę razy zastanawiali się nad tą sprawą.

Powstaniec Szymon Tokarzewski, który w 1850 r. był z Dostojewskim na zesłaniu,

pisze w "Siedmiu latach katorgi", że polscy więźniowie od razu rozpoznali w pisarzu

"obcego" i demonstracyjnie nie chcieli się z nim zadawać. Opinia Dostojewskiego o

Polakach miała być zemstą za tę pogardę. Prócz tego Dostojewski, jako krańcowy

rosyjski szowinista, którym pozostał mimo uwięzienia, mógł Polaków nienawidzić

jako wrogów caratu. Jest to jednak wytłumaczenie powierzchowne; zaprotestował

przeciwko niemu Jerzy Stempowski w znakomitym studium ogłoszonym w 1931 r.

"Polacy w powieściach Dostojewskiego".

Wyjaśnia on obraz Polaków systemem moralnym pisarza. Decydujące znaczenie

ma dla niego upokorzenie, które należy znieść z poddaniem: jego postaci

oczyszczają się, schodząc na sam dół poniżenia. Otóż Polacy, których Dostojewski

spotkał na katordze, byli mesjanistami wierzącymi w misję Polski jako męczennika

za inne narody, co napawało ich pychą wywyższającą nad innych. Odmawiali więc

upokorzenia, a tym samym wyłączali się z upadku, a następnie z odkupienia,

przewidywanego przez Dostojewskiego. Jest to wyjaśnienie ciekawe, które jednak

nie tłumaczy wszystkich jego uprzedzeń wobec Polaków i, moim zdaniem, nie

obejmuje całości sprawy.

Polak z asem w rękawie

Dostojewski bowiem nic o tym mesjanizmie nie wspomina; w dodatku występują u

niego inne postaci, nie mniej aroganckie niż Polacy, zakochane w sobie, rozdęte

własnym poczuciem ważności, które jednak pisarz traktuje ze zrozumieniem oraz z

bolesną litością z powodu ich zaślepienia. Nic jednak podobnego nie spotyka

Polaków, dla których Dostojewski nie ma nawet najmniejszej iskierki życzliwości.

Polacy pojawiają się u niego prawie w każdej powieści, z reguły w ten sam sposób,

który jest wręcz schematyczny. Są to zawsze postaci epizodyczne, występujące

tylko raz, krótko i więcej nie wracają, co rzadko zdarza się u Dostojewskiego,

zazwyczaj rozwijającego charakterystyki. Polak jest u niego z reguły taki sam:

pozer, pyszałek o niebotycznym kulcie honoru, otwarcie ogłaszający, że jest lepszy

od wszystkich tu zebranych, jednak zostaje natychmiast skompromitowany. Udaje

arystokratę, lecz się go demaskuje i okazuje się, że jest oszustem; wypadają mu

przypadkowo z kieszeni skradzione banknoty; łapie go się w trakcie gry w karty na

ukrywaniu fałszywego asa w rękawie i wzywa się lokaja, by go - mimo oporu -

wywlókł za drzwi, jako że nikt z towarzystwa takiej kreatury nie chce dotykać.

Podobne ujęcie zaskakuje tym bardziej, że świat Dostojewskiego, jak żaden inny w

literaturze, składa się z poniżonych, upodlonych, spadłych na dno, dla których

jednak pisarz ma najgorętsze zrozumienie i których, w gruncie rzeczy, uważa za

najcenniejszych, w przeciwieństwie do postaci godnych, poprawnych, którym się

powiodło - te właśnie, na odwrót, traktuje ze wzgardą. Weźmy takiego

Marmieładowa ze "Zbrodni i kary". Trudno o figurę bardziej obrzydliwą. Już

fizycznie jest odrażający, a w swoim środowisku znajduje się tak nisko, że bardziej

nie można: jego córka Sonia została prostytutką z winy ojca, on sam obija się po

knajpach jako zapluty, pijany żebrak, łapiący, chwytający gości za ubranie i z

chamskim natręctwem opowiadający swoje nieszczęścia, mimo że nikt słuchać go

nie chce. Jest to zaiste definitywna szmata w rynsztoku. A jednak Dostojewski ma

dla niego nie tylko słowa wybaczenia, lecz po prostu miłość; Marmieładow jest

wręcz przejmujący. A przecież, mimo że Dostojewski ma tak olbrzymie serce,

zabrakło w nim choćby najciaśniejszego miejsca dla Polaków.

Jest to zagadka i zawsze mi się wydawało, że kluczem do niej jest religia.

Dostojewski mianowicie jest pisarzem prawosławia, - owej schizmy, która podzieliła

chrześcijaństwo na dwa światy. Patriarchowie Kościoła wschodniego uważali się za

jedynie legalnych jako spadkobiercy chrześcijaństwa greckiego, pierwotnego i

oryginalnego, a Kościół rzymski traktowali jako uzurpację. Ewangelie napisane są

po grecku (cyrylica rosyjska pochodzi od alfabetu greckiego) , gminy

chrześcijańskie powstały w świecie hellenistycznym, gdzie też nauczali św. Piotr i

Paweł. Do tegoż świata należała Galilea, a żyjący w niej Jezus nigdy nie przebywał

w Rzymie i nie używał łaciny.

Najważniejsze jednak są różnice w mentalności. Chrześcijaństwo łacińskie

stworzyło nową, abstrakcyjną teorię Dobra i Zła jako sił bezwzględnych,

oddzielonych od siebie i ścierających się ze sobą. Odpowiadało to rzymskiej

pedagogii imperialnej, wyodrębniającej rygory ostro, zdecydowanie, wyraziście, co

jest typowe dla rządów autorytarnych. W rezultacie Zło należało zniszczyć, a

przynajmniej wypadało je ukryć, przytłumić, zdyskredytować; stało się wstydliwe.

Podejście podobne było obce tradycji greckiej, która nie rozdzielała dobra od zła i

uważała je za nierozerwalnie sprzężone w naszej naturze. Przykładem jest

mityczna rodzina Atrydów, zarazem bohaterska i koszmarna, wzniosła i potworna,

jednocześnie zbrodnicza i wspaniale ludzka. Jeżeli człowiek jest taki, nie inny, nie

ma też powodu, by to ukrywał, tłumił, negował: powinien dążyć do dobra, ale nie za

pomocą przemilczanego okłamywania własnego charakteru.

W rezultacie głównymi ofiarami Dostojewskiego okazali się Polacy. Stanowili oni

główną zwartą grupę o edukacji rzymskokatolickiej, z jaką Dostojewski się zetknął.

W sprawach moralnych wykazywali oni sztywność; pod tym względem katolicyzm

polski jest nawet bardziej automatyczny niż europejski, bo obciążony dodatkowo

kompleksem narodowym. Tokarzewski pisze, że Dostojewski na katordze próbował

rozmawiać z Polakami. Dostojewski otworzył duszę, także z tym, co, jak sam

nazywał, było w niej robaczywe; nasi rodacy przyjęli to bez słowa okazując stałość

swojej wiary i poczęli unikać go jako agitatora prawosławnego. Zachowanie takie

musiało wydać się Dostojewskiemu, zachwyconemu sobą, kłamstwem. W jego

świecie zło nie przestaje dręczyć człowieka i towarzyszy mu do ostatniej kropki

każdej jego powieści. Jego postaci nigdy nie są pewne zbawienia, zawsze są

pogrążone w grzechu i zło nie opuszcza ich ani na chwilę. Toteż upór Polaków

musiał w jego oczach wyglądać na bluźnierstwo. Bowiem największym wrogiem dla

Dostojewskiego jest załgane, fałszywe, ustabilizowane pocieszenie; zaś szansa na

zbawienie może być tylko tam, gdzie człowiek dobrowolnie przyjmuje na siebie

ostateczny, bez żadnej zewnętrznej pomocy, ciężar upodlenia. Dla Dostojewskiego

Polacy, ze swoją pewnością siebie, byli nosicielami oszustwa, rzecznikami

skorumpowanej wiary, odwróconymi raz na zawsze tyłem do prawdy; a zatem w

jego wizji dla nich nie mogło być miejsca.

Zapewne ideologia prawosławia, w ujęciu Dostojewskiego, została doprowadzona

do krańcowości, bywa że melodramatycznej; niemniej właśnie jego przesada

pozwala uchwycić, skąd bierze się w niej lęk przed zarażeniem rzymską odmianą

chrześcijaństwa. Jest zaiste osobliwością, że akcja ekumeniczna zbliżenia do

siebie religii światowych, prowadzona przez papieża, napotyka mniej trudności ze

strony mahometańskiej, jak widać było w jednej z ostatnich wizyt Jana Pawła II, niż

dzieje się to w Kościołach wschodnich, znacznie bardziej opornych. Ale islam w

swojej istocie jest religią tolerancyjną, zaś Jezus występuje w Koranie jako jeden z

patriarchów; inaczej jest z prawosławiem, które widzi w swojej interpretacji

Ewangelii zasadniczą różnicę wobec Rzymu. Dla nas może to być powodem do

niejakiej dumy historycznej: najazdy 1598 r. oraz 1613 r. , dokonane przez naszych

przodków, wstrząsnęły imperium rosyjskim, zaś godność naszych powstańców

katowanych w Omsku rozwścieczyła jednego z najwybitniejszych pisarzy

światowych; czy nie jest przyjemnie wspomnieć?

Kałużyński Zygmunt - Straszni Polacy,święta Ruś.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: