15
Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Słownictwo XX/XXI w., Wykład II
Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak.
Znaczenie wyrazów. Składniki znaczenia wyrazu (znaczenie i oznaczanie, pojęcie presupozycji leksykalnej). Sposoby opisywania znaczenia przez językoznawców (semantyka pól wyrazowych, semantyka składnikowa, kognitywna teoria znaczenia). Pojęcie konotacji leksykalnych – ich rola w komunikacji międzyludzkiej. Modyfikacje znaczenia wyrazu w tekście. Opis znaczenia wyrazów w słownikach.
I. Wiedza o znaczeniach wyrazów a wiedza o świecie, por.:
PTAK- ‘gromada kręgowców stałocieplnych z grupy owodniowców, obejmuje około 8500 gatunków (w Polsce ok. 220 gatunków gniazdowych) o ciele pokrytym piórami, kończynach przednich przekształconych w skrzydła, szczękach bezzębnych, okrytych rogowym dziobem, rozmnażają się przez składanie jaj’.
MRÓWKA – ‘owad z rodziny o tej samej nazwie (Formicidae) mający odwłok połączony z tułowiem cienka łodyżką, żądło wykształcone albo uwstecznione, z zachowanym gruczołem jadowym, owady te żyją gromadnie w gniazdach budowanych w kształcie kopców albo robionych w ziemi, drzewie itp., żywią się roślinami, owadami”
GILOTYNA- ‘przyrząd do ścinania głowy za pomocą noża o skośnym ostrzu, który opada [pionowo na szyję skazańca, wprowadzony na wniosek lekarza Guillotine’a (1778) dla złagodzenia cierpień’,
Znajomość znaczenia wyrazu i wiedza o świecie to zupełnie różne typy wiedzy.
II. Znaczenie - to w największym uproszczeniu zespół cech, które mamy na myśli, gdy używamy danego wyrażenia.
Pojęcie znaczenia trzeba przeciwstawić pojęciu oznaczania.
ZNACZENIE â OZNACZANIEâ
TREŚĆ ZAKRES
KONOTACJA DENOTACJA
Znaczeniem (konotacją , treścią) wyrazu kwadrat: równoległość, równoboczność, prostokątność.
Zakresem (denotacją) wyrazu kwadrat – wszystkie obiekty w rzeczywistości, które można nazwać kwadratami.
Przykład: Ojczym jest mężem matki ojczym odnosi się do pojęcia ojczym, a nie do konkretnego ojczyma - por. Ojczym wczoraj wyjechał.
Fundamentalna różnica między pytaniami: co wyrażenie znaczy i co oznacza. Pierwsze pytanie dotyczy tego, co jest za pomocą wyrażenia wyrażane, drugie o to, do jakiego przedmiotu dane wyrażenie się odnosi. Opozycja znaczenie-oznaczanie wprowadzone przez G. Fregego w 1892
III. Przyjąć trzeba także, że istnieje różnica między tym, co jest powiedziane, a tym, co w sposób logiczny wynika (pod groźbą popełnienia sprzeczność) z wyrażenia lub co wywnioskowane na podstawie wiedzy o świecie:
Starszy syn Anny wyjechał do Londynu àznaczenie: zmienił miejsce pobytu
presupozycja: Anna ma dwóch synów
implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. Teraz będzie się Annie lepiej powodziło.
Piotr jest kawaleremàznaczenie: nie jest żonaty
presupozycja: jest mężczyzną
implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. à‘Można go traktować jako potencjalnego kandydata na męża’.
IV. TYPY PRESUPOZYCJI
· Presupozycje pragmatyczne (warunki właściwego użycia wypowiedzi): rozkazy presuponują , że nadawca jest w pozycji nadrzędnej wobec odbiorcy, a odbiorca jest w stanie wykonać polecenie; powiadomienie sugeruje przekonanie (wiedzę) nadawcy co do prawdziwości komunikowanego stanu rzeczy.
· Presupozycje semantyczne (informacje przekazywane poza asercją)
àPresupozycje egzystencjalne: Kepler umarł w nędzyàŻył ktoś taki, kto nazywał się Kepler.
àPresupozycje zdaniowe (informacje w tle komunikatu): Kto zbił szybęà Szyba jest zbita; Zamknij drzwi!àDrzwi są otwarte.
àPresupozycje leksykalne: Czy Pan sędzia przestał brać łapówki? à Pan sędzia brał łapówki; Czy nadal będziemy produkować buble? àDotąd produkowaliśmy buble.
V. ZNACZENIE LEKSYKALNE à ZNACZENIE KONTEKSTOWE
Znaczenie leksykalne (inaczej: systemowe, słownikowe ) przysługuje leksemowi utożsamianemu z abstrakcyjną jednostką, wyodrębnianą w płaszczyźnie langue - może być przeciwstawione znaczeniu aktualnemu ( inaczej: kontekstowemu, tekstowemu, pragmatycznemu). Modyfikacje znaczeń w tekście.
Por. Wyciąg narciarski będzie czynny w sezonie (tu sezon=’zima’) i Budka z lodami jest czynna w sezonie (tu sezon = ‘lato’)
Znaczenia wyrażeń językowych mają strukturę - znaczenia są rozkładalne na elementy prostsze, pozostające wobec siebie w różnych relacjach – tworzą zhierarchizowany układ.
Semantyka leksykalna zajmuje się wykryciem tych relacji. Semantyka jako dział językoznawstwa zaczęła się rozwijać w XX w pod wpływem strukturalizmu.
W XIX w. rozwijała się semantyka diachroniczna - nie stworzyła żadnej koncepcji teoretycznej ani metody opisu znaczenia, nie zajmowała się analizą jednostek jako elementów systemu językowego, ograniczyła swoje badania do opisu zmian, jakim ulegały znaczenia izolowanych wyrazów i przyczyn wywołujących te zmiany. W pracach z zakresu semantyki diachronicznej dominowały propozycje klasyfikacji zmian – pierwsze klasyfikacje w lipskiej szkole młodogramatyków: H.Paul 1880 r.
VI. STRUKTURALISTYCZNE KONCEPCJE ZNACZENIA
Semantyka pól wyrazowych
Pierwsze teorie pól wyrazowych powstawały w Niemczech i Szwajcarii w latach 20. i 30. Jako pierwszy użył terminu pole semantyczne – Gunter Ipsen –‘ zespół wyrazów połączonych wspólną nadrzędną treścią znaczeniową’.
Pole semantyczne – to wyróżniona na podstawie wspólnych cech znaczeniowych klasa wyrazów pozostających w określonych relacjach w słowniku (pole paradygmatyczne, inaczej parataktyczne) lub w tekście (pole syntagmatyczne, inaczej syntaktyczne). Twórcą teorii pola parataktycznego był Jost Trier, a syntagmatycznego – Walther Porzig.
Pole parataktyczne tworzą reprezentujące te sama część mowy wyrazy nazywające np. kolory, stopnie wojskowe.
Pole syntaktyczne tworzą współwystępujące ze sobą w tekście wyrazy, np. język-lizać, piwne-oczy, potrawa-jeść.
· Cała treść pojęciowa języka dzieli się na sfery i pola pojęciowe, niedostępne bezpośrednio badaczowi, który może obserwować tylko pola wyrazowe, stanowiące językowe odbicie pól pojęciowych.
· Pole wyrazowe stanowi siatkę nakładaną na rzeczywistość – siatka ta jest różna dla różnych kultur i w różnych okresach rozwoju tego samego języka.
· Ani jeden wyraz nie funkcjonuje w świadomości mówiących w postaci izolowanej - jest kamykiem mozaiki wśród innych składających się na obraz pojęcia istniejącego poza sferą języka.
· Właściwe znaczenie poznajemy wtedy, gdy odgraniczamy i odróżniamy je sąsiednich i przeciwstawnych – ma sens tylko jako część całości, znaczenie bowiem występuje tylko w obrębie pola i na tle całej struktury, której jest częścią. Znaczenia wyrazu nie można określić właściwie, jeżeli się go nie rozpatrzy na tle tej całości. Nawiązanie do idei de Saussure’a o systemowości języka, wzajemnym uwarunkowaniu elementów językowych - wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, lecz zależy od opozycji względem innych- ma wartość względną.
· Jeżeli jedno z pojęć ulega zmianie – modyfikują się i inne należące do tego samego pola (konsekwencje dla innych z tego pola).
Prace L. Weisgerbera – ideologa koncepcji pól semantycznych nawiązują do idei Humboldta, na temat wewnętrznej formy języka organizującej widzenie świata przez daną społeczność językową, Pole wyrazowe jest odbiciem pola pojęciowego. Siatki pojęciowe są różne w różnych językach. Tezę te potwierdziły późniejsze badania etnolingwistyczne (E. Sapira i B. Whorfa) Przykład: różnice w nazywaniu barw w j.polskim i navaho Indian z Arizony: polskiemu przymiotnikowi czarny odpowiadają 2 rodzaje czerni wyróżniane w navaho; dwom polskim wyrazom: zielony i niebieski odpowiada jeden przymiotnik w navaho.
Semantyka składnikowa
Zaczęli ją rozwijać w latach 60:. E.H. Bendix w Stanach Zjednoczonych, M.Bierwisch w NRD, A.J. Greimas we Francji. Znaczenie wyrazów jest strukturą zbudowaną z komponentów. Słownictwo każdego języka może być zanalizowane przy użyciu skończonej liczby składników...
amazonitka