LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Josef Reichholf Ssaki Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut orygina�u: Steinbachs Naturfiihrer: Saugetiere Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki, Warszawa 1996 � Mosaik Verlag GmbH Monachium 1983 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrze�one, Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Ssaki: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktorzy tomu Ssaki: Katarzyna Duran Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego. Korekta: Ewa Garbowska Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-877-3 Nr 1268 TRE�CI 6 Wst�p 7 Przegl�d symboli 8 Gromada ssak�w 12 Rozmieszczenie ssak�w europejskich 16 Rz�d owado�erne 18 Rodzina je�owate 22 Rodzina ryj�wkowate 28 Rodzina kretowate 30 Rz�d nietoperze 32 Rodzina podkowcowate 36 Rodzina mroczkowate 48 Rodzina molosowate 50 Rz�d naczelne Rodzina koczkodanowate 52 Rz�d zaj�czaki 54 Rodzina zaj�cowate 64 Rz�d gryzonie 66 Rodzina polatuchowate 68 Rodzina wiewi�rkowate 80 Rodzina bobrowate 84 Rodzina popielicowate 90 Rodzina chomikowate 92 Rodzina nornikowate 104 Rodzina myszowate 116 Rodzina �lepcowate Rodzina smu�kowate 118 Rodzina je�ozwierzowate 120 Rodzina nutriowate 122 Rz�d drapie�ne 124 Rodzina psowate 138 Rodzina nied�wiedziowate 144 Rodzina szopowate 146 Rodzina tasicowate 168 Rodzina �aszowate 172 Rodzina ko�owate 182 Rodzina morsowate 184 Rodzina fokowate 198 Rz�d nieparzystokopytne Rodzina koniowate 200 Rz�d parzystokopytne 202 Rodzina �winiowate 206 Rodzina jeleniowate 232 Rodzina wolowate 252 Rz�d walenie 254 Rodzina wale dzioboglowe 256 Rodzina kaszalotowate 258 Rodzina delfinowate 266 Rodzina mor�winowate Rodzina narwalowate 270 Rodzina wieloryby fatdowce 278 Rodzina wieloryby g�adkosk�re 280 Stopy i tropy ssak�w 282 Autorzy fotografii 283 Wykaz gatunk�w Pogrubiony druk oznacza, �e opisy danej grupy gatunk�w poprzedzono og�ln� charakterystyk� rz�du. 5 Wst�p Spo�r�d oko�o 6000 gatunk�w ssak�w, �yj�cych obecnie na kuli ziemskiej, w Europie wyst�puje mniej ni� 180. Opi- sy wszystkich powinny znale�� si� w tej ksi��ce. Celem autora by�o dostar- czenie czytelnikowi szczeg�owych danych, niezb�dnych do prawid�owego oznaczenia europejskich ssak�w oraz informacji dotycz�cych ich biologii, roz- mieszczenia, rozrodu, etologii i roli pe�- nionej w ekosystemach. Zastosowany podzia� systematyczny jest bliski natura- lnemu. Ka�dy z 9 rz�d�w, do kt�rych nale�� ssaki europejskie, oznaczony jest odpowiednim symbolem umieszcza- nym w prawym g�rnym rogu strony ilus- tracyjnej. Mi�o�nikowi zwierz�t bez fachowego przygotowania, a do niego w pierwszym rz�dzie adresowana jest ta seria leksykon�w przyrodniczych, oparty na linneuszowskiej systematyce podzia� ssak�w na rz�dy, rodziny, rodzaje i gatunki mo�e si� wydawa� niezupe�nie �naturalny". Mo�e to stwier- dzi�, gdy przekona si�, �e zewn�trznie bardzo podobne do siebie zwierz�ta, jak myszy i ryj�wki, s� zaliczone do r�- nych rz�d�w, podczas gdy zgo�a od- mienne z wygl�du mors i gronostaj na- le�� do jednego rz�du (wg tradycyjnego podzia�u to r�wnie� 2 r�ne rz�dy - przyp. t�um.). Mors i gronostaj s� jed- nak blisko ze sob� spokrewnione, pod- czas gdy myszy i ryj�wki ��czy tylko bardzo odleg�e pokrewie�stwo. O przy- nale�no�ci do odpowiedniej jednostki systematycznej, czyli inaczej m�wi�c o stopniu pokrewie�stwa, decyduj� nie- kiedy szczeg�y budowy, cz�sto te nie- rzucaj�ce si� w oczy, np. typ uz�bienia. Powszechnie jednak rz�dy, bardziej ni� rodziny i rodzaje, rozumie si� jako sa- moistne, dobrze wyodr�bnione biolo- gicznie kategorie, takie jak: nietoperze, naczelne, zaj�czaki, parzystokopytne czy walenie. Wyr�niaj�ce i w�a�ciwe dla danego rz�du cechy opisano w kr�t- kich chrakterystykach ka�dego z nich. Opisy gatunk�w s� mo�liwie szczeg�o- we. W celu podniesienia warto�ci u�yt- kowej ksi��ki charakterystycznym i po- pularnym gatunkom rodzimych ssak�w, do kt�rych mo�na zaliczy� wszystkie ssaki l�dowe wielko�ci wiewi�rki i wi�k- sze, po�wi�cono wi�cej miejsca zar�w- no w cz�ci opisowej, jak i ilustracyjnej ni� gatunkom, kt�rych dok�adne badanie i rozpoznawanie interesuje specjalist�w, Wielu gatunkom po�wi�cono ca�ostroni- cowe, a niekt�rym nawet kilkustroni- cowe opisy, w kt�rych czytelnik znajdzie poza podaniem cech charakterystycz- nych tak�e interesuj�ce informacje, do- tycz�ce ich trybu �ycia, zasiedlanego �rodowiska i ekologii, rozproszone w li- teraturze fachowej i w zwi�zku z tym dla amatora praktycznie niedost�pne. Mimo zaprezentowanego wy�ej podej- �cia nie pomini�to oczywi�cie �adnego wa�niejszego gatunku spo�r�d drob- nych ssak�w. W ich przypadku autor stara� si� poda� te cechy, kt�re s� nie- zb�dne do prawid�owego ich ozna- czenia, jednak przy rozpoznawaniu nie- kt�rych ssak�w mniejszych od szczura niezb�dna jest pomoc specjalisty. Nau- kowcy zreszt� nie tylko w stosunku do drobnych ssak�w mog� si� r�ni� w po- gl�dach na temat wyr�niania gatunk�w i podgatunk�w, bowiem ssaki �atwiej 6 tworz� rasy lokalne (podgatunki) od pta- k�w obdarzonych znacznie wi�kszymi mo�liwo�ciami migracji. Dla ka�dego opisywanego gatunku spo- rz�dzono map� jego rozmieszczenia. Jednak wykre�lony na mapie naturalny zasi�g gatunku nie obrazuje w pe�ni rzeczywistego jego wyst�powania na tym obszarze. Na przyk�ad wydra, cha- rakteryzuj�ca si� jednym z najbardziej rozleg�ych area��w wyst�powania w�r�d ssak�w europejskich, sta�a si� na wi�kszej cz�ci naszego kontynentu zwierz�ciem bardzo rzadkim wskutek jej trzebienia i niszczenia jej natural- nych �rodowisk. W przypadku waleni mapy rozmieszczenia maj� charakter wy��cznie orientacyjny. S� to bowiem zwierz�ta nie tylko trudne do obserwa- cji, ale przede wszystkim w�druj�ce po rozleg�ych obszarach morskich. Wi�kszo�� prezentowanych fotografii wykonano w warunkach naturalnych. Autor sk�ada gor�ce podzi�kowanie fo- tografikom, kt�rych znakomite barwne zdj�cia wspaniale uzupe�ni�y ksi��k�. G.S. Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce na obrazkach - nazwy rz�d�w pod obrazkami - pocz�tkowe numery stron od str. 16 Zaj�czaki od str. 30 Gryzonie str. 50-51 Drapie�ne od str. 52 od str. 64 od str. 122 Nieparzysto- Parzystokopytne Walenie kopytne 4t1 str. 198-199 od str. 200 od str. 252 Gromada ssak�w Przedstawiciele tej gromady zwierz�t s� nam tak dobrze znani, �e zwykle nie mamy �adnych trudno�ci z okre�leniem, czy dane zwierz� jest ssakiem czy te� nie. Z biologicznego punktu widzenia ssakiem jest r�wnie� cz�owiek, co zna- komicie u�atwia wydzielenie tej grupy spo�r�d innych gromad. W stosunku do ssak�w europejskich nie mamy z tym �adnych k�opot�w, bowiem wyra�nie r�- �ni� si� one od innych sta�ocieplnych kr�gowc�w - ptak�w. Brak jest form po�rednich. Ale w przyrodzie tak ostro rozgraniczone kategorie nie wyst�puj�. Na p�kuli po�udniowej, w Australii, wy- st�puje zwierz�, kt�re wygl�da wpra- wdzie jak ssak, ale ma ptasi dzi�b i sk�ada jaja. Musimy je zaliczy�, co prawda do prymitywnych, ale jednak ssak�w. Stekowce, bo tak� nosz� nazw�, przetrwa�y w odosobnieniu do naszych czas�w. Wraz z torbaczami utrudniaj� one jednak jasne oddzielenie gromady ssak�w od pozosta�ych gro- mad kr�gowc�w, a zw�aszcza od gad�w i ptak�w. Czym wi�c charakteryzuje si� ssak? Ka�dy typ organizmu okre�la zbiorczo szereg cech, po kt�rych mo�emy go roz- pozna�. W przypadku ssak�w najbar- dziej charakterystyczne i zarazem naj- wy�ej rozwini�te cechy to opieka nad potomstwem i wzgl�dna niezale�no�� organizmu od warunk�w �rodowiska. Opieka nad potomstwem zaczyna si� ju� od momentu zap�odnienia. Zarodek rozwija si� d�u�szy czas w �onie matki. Wyj�tkiem s� stekowce - dziobak, kol- czatki i prakolczatka. Fakt, �e rozwijaj�- cy si� zarodek znajduje si� w ciele sa- micy umo�liwia sta�e zaopatrywanie go poprzez �o�ysko w niezb�dne substan- cje pokarmowe z krwiobiegu matki i za- pewnia optymalne warunki termiczne, kt�rych nie da�oby si� osi�gn�� nawet w najlepiej ogrzewanym jaju. W tych idealnych warunkach rozwija si� m�ody ssak bez kr�puj�cego gorse- tu sztywnej skorupki jajowej i ucisku zawartych w jaju zapas�w pokarmo- wych. Rodzi si� po zr�nicowanym okresie ci��y. Przerwanie �o�yska nie oznacza jednak dla niego uzyskania samodzielno�ci. Przeciwnie. Ssaki s� jednoznacznie definiowane w�a�nie przez t� nast�pn� faz� piel�gnacji i wy- chowu m�odych, kt�re od�ywiaj� si� mlekiem produkowanym w gruczo�ach mlecznych i wysysanym z sutek (mam- mae, st�d naukowa nazwa tej gromady - Mammalia). Mleko zawiera wszystkie substancje pokarmowe niezb�dne do dalszego wzrostu. Stopniowo m�ode ssaki uzupe�niaj� mleko innymi pokar- mami. Przej�cie z matczynego poka- rmu na samodzielne od�ywianie si� nie jest wi�c w przypadku ssak�w tak gwa- �towne jak u innych zwierz�t. D�ugo�� okresu uzale�nienia m�odych od matki waha si� w szerokich grani- cach...
momma11