PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU MŁODEJ POLSKI (BN) oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska
Wprowadzenie
Na przełomie wieków dają o sobie znać ruchy lewicowe, uprzemysłowienie (proletariat), ideologia marksistowska i nacjonalistyczna (sprawa Dreyfusa we Francji), militaryzm, ruch emancypacyjny, jednostka wchłonięta przez masę, kwestionuje się dotychczasową etykę i religię (Nietzsche).
Uświadomiono sobie, że istnieje mnóstwo dziedzin niedostępnych ludzkiemu umysłowi i doświadczeniu (np. psychika ludzka), metafizyka wraca do łask (synkretyzm religijny).
Wypowiedzi literackie są przede wszystkim opozycyjne wobec dotychczasowego światopoglądu i modelu społeczno-obyczajowego, a także wobec poglądów na rolę sztuki. Proponują nowe konwencje artystyczne.
STARCIE MŁODYCH ZE ŚWIATEM ZASTANYM
Protest przeciw wyłączności panowania rozumu - sformułowanie Ignacego Matuszewskiego
Artykuł Ignacego Matuszewskiego Wstecznictwo czy reakcja:
· materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu przeciwstawia idealizm i emocjonalizm
· manifest głoszący potrzebę metafizyki, czyli syntezy, uwieńczenia mrówczej pracy mózgu
· Ludwik Krzywicki już w 1894 r. pisał, że pozytywizm warszawski dawno przebrzmiał
„Chorzy” i „zdrowi”
Indywidualizm młodopolski to reakcja na nadmierne ingerowanie w życie jednostki czynników porządkujących. Pozytywizm uważał jednostki za elementy zbiorowisk społeczno-zawodowych.
à wg Paula Bourget (pisarz fr.) dekadentyzm powstaje, gdy społeczeństwo produkuje zbyt dużo indywiduów niezdolnych do wspólnej pracy
Społeczeństwo mieszczańskie nazywało te jednostki: dekadenci, zwyrodniali, degeneraci, chorzy. Najbardziej napastliwa byłą książka Maxa Nordau Zwyrodnienie (1892-93, Berlin).
Powstała teoria, według której jednostki nieprzystosowane do życia w społeczeństwie to typy przodujące w rozwoju gatunku ludzkiego (wg Bourgeta: homme supérieur = wyższy człowiek; w Polsce nazywani: nerwowcy, mózgowcy, forpoczty ewolucji psychicznej).
Wacław Nałkowski, Maria Komornicka i Cezary Jellenta napisali książkę Forpoczty (1895):
· wyższość nerwowców nad ludźmi przeciętnymi (wyżsi w procesie ewolucyjnym)
· nerwowcy dostarczają największej ilości nowych idei, ale i obłąkanych i samobójców; w społeczeństwie odgrywają rolę dużo mniejszą, niż pozwalałyby na to ich możliwości
· książka nie wywołała zasadniczej dyskusji
Stanisław Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej (1892, Berlin, praca w j.niemieckim):
· jednostka posiada unerwienie o niesłychanej zmienności i zróżnicowaniu, co skazuje ją na samotność wśród „zdrowego” społeczeństwa
· jednostka podtrzymuje i doskonali gatunek, ale jest też ofiarą ze względu na swą wrażliwość
W literaturze opozycja chory-zdrowy pojawia się jako artysta-filister.
Atak Szczepanowskiego i Zdziechowskiego
Tadeusz Konczyński umieścił w „Słowie Polskim” 1898 artykuł o Gabrielu d’Annunzio (pisarz wł.) – wystąpił przeciw niemu Stanisław Szczepanowski (Dezynfekcja prądów europejskich) i Marian Zdziechowski (Spór o piękno).
Szczepanowski i Zdziechowski: à lit. ma pobudzać do czynów patriotycznych, jest siłą moralną
à kategoria „piękna” nie jest wartością samoistną
W odpowiedzi ujawniła się nowa grupa literacka, na łamach „Życia” krakowskiego, nazwana przez Artura Górskiego „Młodą Polską”: à przeciw utylitaryzmowi literatury
à przeciw faworyzowaniu pewnych tematów
Ludwik Szczepański Sztuka narodowa („Życie” krakowskie):
· sztuka jest kosmopolityczna, a narodowość w sztuce nie polega na wyborze tematu patriotycznego czy posługiwaniu się zdawkową frazeologią
· sztuka narodowa jest wtedy, gdy polski artysta jest sobą i wyraża w oryginalny i estetycznie doskonały sposób treść swego ducha
Problem można sprowadzić do dwóch opozycji:
1. tradycja rodzima – wpływy zachodnioeuropejskie
· zwolennicy obu nurtów raczej godzili się na kompromis
· Szczepanowski nie chciał zamykać się jedynie w swoim zaścianku narodowym
· Stanisław Brzozowski radził czerpać z lit. Zachodu, przetwarzając ją na naszą krew
· broniono się tylko przed ślepym i bezmyślnym naśladownictwem
2. literatura zaangażowana patriotycznie – autonomia literatury
· ta opozycja również ulegała powolnemu złagodzeniu wraz z odchodzeniem od koncepcji pozytywizmu, czyli sztuki podporządkowanej innym celom
Cykl artykułów Górskiego był obroną przed zarzutami Szczepanowskiego, ale i kontratakiem:
· Szcz. zarzucał młodym brak patriotyzmu – Górski zarzucał poprzedniemu pokoleniu wydanie Teki Stańczyka, trójlojalizm, tłumienie ruchów młodziezowych
· Górski z Franciszkiem Nowickim i Wilhelmem Feldmanem należał do grupy młodzieży krakowskiej, która została oddana pod sąd za próbę działalności społ.-patriotycznej (1891)
Zdziechowski nie zgadzał się z młodymi w kwestii stosunku sztuki do moralności:
· platoński pogląd Zdz. (odnowiony przez Schillera): dobro + piękno, estetyka jest ściśle związana z etyką (u Zdz. etyka wiąże się też ściśle z religią)
· tymczasem etyka przeżywała kryzys – dowodzono przyrodniczego rodowodu nakazów i popędów moralnych oraz samorzutnego postępu moralnego w społeczeństwie; historia dowodziła, że nakazy moralne zmieniały się na przestrzeni dziejów (więc są względne); nauki przyrodnicze kazały traktować dobro i zło równorzędnie (siły uzupełniające się) à ogromna rola Nietzschego (Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności)
· sztuka usamodzielnia się – zrywa z utylitaryzmem, z głoszeniem zasad moralnych; postulat szczerości w przedstawianiu psychiki („naga dusza”); sztuka ma wydobywać na jaw to, co ukryte (Chmielowski już w 1872 pisał, że sztuka ma być obrazem, a nie parawanem życia - Niemoralność w literaturze)
· próbowano już nawet oddzielić twórcę od dzieła (Nie-Boska Komedia: „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością”)
Obrona przed zarzutami dekadentyzmu
Dekadentyzm – nastrój moralny, oparty na zupełnej niewierze w dalszy rozwój, w wyższy byt, w ewolucję cywilizacyjną, a przesiąkły rezygnacją i rozczarowaniem. (wg Górskiego)
· dla Górskiego dekadentami dziś są oportuniści polityczni (synowie duchowi Targowiczan)
Przeciw tej nazwie żywo protestowano. Stanisław Brzozowski w artykule My młodzi (1902) bronił młodego pokolenia, które nie jest tylko pleśnią społeczną, która nic nowego nie tworzy.
Poprzednia generacja pisarzy przeciw literaturze młodych
Orzeszkowa, Prus, Świętochowski, Sienkiewicz i Chmielowski negatywnie oceniali nową literaturę.
· drażnił ich kult artysty w społeczeństwie bez uczonych, szybki rozwój liryki
· krytykowali egotyzm, uczuciowość, drobiazgową analizę własnych stanów psychicznych, apoteozę chorób nerwowych, wojnę z logiką, erotyzm
· często nazywali młodych dekadentami (gł. Teodor Jeske-Choiński)
Warszawski „Kurier Teatralny” ogłosił w 1903 r. ankietę w sprawie repertuaru Teatru Rozmaitości. Redakcja była źle nastawiona do nowych sztuk „modernistycznych” tam wystawianych. Sztuki te nazywała erotyczno-pesymistycznymi, a ich autorów: pesymistami-erotomanami. J
· pretekstem były sukcesy dramatu Przybyszewskiego Dla szczęścia
· napłynęło 31 odpowiedzi – 13 za kontynuacją repertuaru i 18 przeciw
· największy szum wywołał list Sienkiewicza – oskarżył młodych o „ruję” i „porubstwo”, oświadczając, że większości sztuk nie zna
Atak na Sienkiewicza
Młodzi krytykowali filisterskie ideały z Rodziny Połanieckich i sposób przedstawienia Jeremiego Wiśniowieckiego w Trylogii. Niechętni byli jubileuszowi Sienkiewicza – nie lubili autorytetów.
Warszawski „Głos” krytykował uznanych pisarzy: Sienkiewicza, Przesmyckiego, Wyssenhoffa, Mahburga. Krytykowali głównie Wacław Nałkowski i Stanisław Brzozowski.
· I smutek tego wszystkiego (1903) Brzozowskiego: autor spokojnie wyjaśniał mechanizm działania nowych konwencji literackich, niemoralne strony życia były już dawno opisywane, ale do tamtych sposobów przedstawiania wszyscy byli przyzwyczajeni
· Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej (1903) Brzozowskiego: krytykował problematykę dzieł Sienkiewicza (inną niż ta, która interesuje młodych) oraz jego obiektywny, epicko-plastyczny typ pisarstwa
· Brzozowski spierał się z pisarzem na płaszczyźnie filozoficzno-estetycznej, inni – społecznej (krytyka apologii szlachty, przedstawiania tradycyjnego typu kobiety)
· Nałkowski zebrał swoje argumenty w książce Sienkiewicziana (1904)
· Sienkiewicza bronił „Kurier Warszawski”, doszło nawet pary razy do walki na kije J
Sienkiewicza bronił m.in. Antoni Lange – nie ma apologii szlachty, ale apologia bitwy, wojny, masowych ruchów, przenikniętych pierwiastkiem bohaterskim. Spór ujął w kategoriach: duch cywilny (młodzi) przeciw duchowi bitewnemu (Sienkiewicz).
SPÓR O CELE SZTUKI I O JEJ STOSUNEK DO SPOŁECZEŃSTWA
Pierwsze wystąpienia Miriama
Nowym zadaniem było przekonanie społeczeństwa o ważności problemu sztuki. Tym bardziej, że Prus i Świętochowski byli raczej orędownikami rozwoju wiedzy i faworyzowania uczonych.
Czasopisma poświęcone sztuce i literaturze miały początkowo duże problemy.
· Zenon Przesmycki Nasze zamiary („Życie” warszawskie, 1887): potrzeby estetyczne społeczeństwa są równie silne, jak potrzeby materialne i moralne; część czasopisma miała być poświęcona nauce i faktom społecznym
· Przesmycki musiał wystąpić z „Życia” w 1888 r., pismo wychodziło do 1891
· cykl artykułów polemiczno-programowych Harmonie i dysonanse Przesmyckiego (pod pseudonimem Jan Żagiel w „Świecie” krakowskim, 1891): literatura ma własny cel, a nie jest tylko narzędziem do przeprowadzania jakichś idei
Dyskusji nie podjęto...
„Co to jest sztuka?”
Edward Abramowski Co to jest sztuka? (1898, „Przegląd Filozoficzny”):
· dyskusja nad książką Lwa Tołstoja Czto takoje iskusstwo?, który potępiał sztukę, która zastąpiła ideał moralności ideałem piękna, przyjemności (Faust i IX Symfonia Beethovena); wolał zniszczyć całą sztukę, niż tolerować tę „demoralizującą” à przeciwwaga dla poglądów Nietzschego i tendencji separujących etykę od sztuki
· Abramowski dyskutuje na temat estetyki, nie zajmując się wiele etyką
· program estetyczny: autonomia sztuki, antyutylitaryzm, indywidualizm, antyintelektualizm, podniesienie wartości intuicji tworzącej dzieło, antymimetyzm
· ta naukowa rozprawa wyprzedziła krzykliwy manifest Confiteor Przybyszewskiego
Stanisław Przybyszewski
Przybyszewski uczynił krakowskie „Życie” pismem gł. literacko-artystycznym. W pierwszym numerze 1899 r. umieścił Confiteor:
· skrajny indywidualizm, odrzucający reguły narzucane przez umowę społeczną
Artysta odtwarza zatem życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne, nie zna przypadkowych odgraniczeń, nazw i formułek...
· jedyną twierdzą indywidualizmu jest sztuka, która nie może być ujęta w żadne karby
· sztuka została zidentyfikowana z absolutem jako odbicie absolutu-duszy
· artysta to kapłan, mag, metafizyczna siła, przez którą się absolut przejawia – ma więc prawo do zupełnej swobody artystycznego wypowiadania się
W artykule O „nową sztukę” („Życie” 1899) Przybyszewski rozwinął swe postulaty – wartości intuicyjno-podświadome (dusza) wywyższył nad intelektualne (biedny mózg).
Ignacy Matuszewski w artykule Sztuka i społeczeństwo poparł rozumienie sztuki jako celu samego w sobie i przybliżył ją odbiorcom, ilustrując przykładami. Polemizował z nim Piotr Chmielowski:
· hasło uznał za prawdziwe tylko jako nakaz bezinteresownego ukochania piękna, nie poddawania sztuki pod wpływy zewnętrzne
· krytykował buńczuczne okrzyki Przybyszewskiego, który skopał najwyższe ideały
Polemika z Przybyszewskim
Najbardziej atakowano deprecjonowanie roli mózgu, amoralność i aspołeczność.
Ks. Jan Pawelski w „Przeglądzie Powszechnym” zaatakował: postulat przedstawiania stanów podświadomych, stanów neurastenicznych, fascynację złem.
Ludwik Krzywicki O sztuce i nie-sztuce („Prawda”):
· sympatyzuje z tym, co burzycielskie i antymieszczańskie, ale denerwują go hasła aspołeczne, bo sztuka wyrosła z ducha mieszczańskiego
Najostrzejsza krytyka to cykl Porachunki Antoniego Sygietyńskiego („Gazeta Polska” 1899).
Andrzej Niemojewski (Prorok wykolejeńców, „Głos” 1902) atakował jego amoralność życiową.
Tylko z tym, że sztuka nie powinna być tendencyjna zgadzają się wszyscy.
Artur Górski (Młoda Polska) opowiadał się za teorią „nagiej duszy”, ale nie do końca zgadzał się z poglądami Przybyszewskiego. Wątpliwości zawarł w art. Spowiedź poety („Życie” 1899):
· tytułem nawiązuje do Confiteor, ale dotyczy listów Słowackiego
· ...
heaen