Jasna Góra (A/B-4) - zasiedlona została w 1382 roku przez OO. Paulinów, którym książę Władysław Opolczyk przekazał parafialny kościół Najświętszej Marii Panny. Dzięki darowiznom i fundacji Władysława II Jagiełły i jego żony Jadwigi w tym miejscu w 1393 wzniesiono klasztor. Zbudowane w latach 1620-1644 przez Władysława IV Wazę fortyfikacje uczyniły klasztor znaczącym ośrodkiem obronnym. W 1655 roku twierdza stawiła skuteczny opór wojskom szwedzkim Karola X Gustawa. Obrona kierowana przez przeora O. Augustyna Kordeckiego posiadała duże znaczenie moralne i polityczne. Z pielgrzymkami przybywali tutaj monarchowie i coraz liczniejsze rzesze wiernych.
Król Jan Kazimierz w Ślubach Lwowskich ogłosił Matkę Boską Królową Polski. Fortyfikacja wytrzymała oblężenia szwedzkie w okresie wojny północnej w 1702, 1704 i 1705 roku. W 1717 roku przeprowadzono pierwszą na ziemiach Polski koronację obrazu Czarnej Madonny.
Swoją militarną potęgę klasztor potwierdził, gdy konfederaci barscy pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego przez trzy lata stawiali w twierdzy skuteczny opór wojskom rosyjskim. W czasach Napoleona I Jasna Góra ostatni raz spełniła rolę twierdzy - broniąc wolności Polaków odpierała ataki wojsk austriackich. Po klęsce Napoleona twierdzę zajęły wojska rosyjskie. Mury obronne rozebrano. W 1910 roku obraz został ponownie koronowany, a w 1920 roku, w Polsce niepodległej, Episkopat ponownie obrał Matkę Boską Częstochowską Królową Polski.
W 1956 roku Kardynał Stefan Wyszyński odnowił Jasnogórskie Śluby Narodu - akt przyrzeczeń Episkopatu i wiernych - w 300 rocznicę Ślubów Jana Kazimierza. Natomiast w 1979 roku pierwszy w historii kościoła papież Polak Jan Paweł II przybył na Jasną Górę.
Obecny zespół architektoniczny, powstały na przestrzeni ponad pięciu wieków, przedstawia się jako zwarty kompleks klasztorny. W murach fortecznych zgromadzono ważne dla Polski budowle i pamiątki. Są one świadectwem epok i ludzi oraz dziedzictwem kulturowym Polski.
Dom Frankego - Eklektyczna kamienica, zwana Domem Frankego, wzorowana na architekturze wielkomiejskiej Berlina i Wiednia, przez wiele lat łączyła i łączy nadal funkcje mieszkalne i handlowo-usługowe.
Kaplica Matki Bożej - gotycka, w barokowym hebanowym ołtarzu umieszczony jest wsławiony wieloma cudami obraz Matki Boskiej Częstochowskiej - cel pielgrzymek z całego świata. Wypowiedziane tutaj prośby i dziękczynienia upamiętniają pozostawione na ścianach wota wiernych. W latach 1662-1664 dołączono do Kaplicy trójnawową budowlę barokową, będącą dziś czołowym dziełem polskiego budownictwa doby kontrreformacji. Trzecia część Kaplicy została dobudowana w 1929 roku. Do niej przylega Bazylika pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny - monumentalne dzieło sztuki barokowej. Sklepienia pokrywają freski z końca XVII w. Ołtarz główny jest wspaniałym, późnobarokowym dziełem. Kształt świątyni dopełniają kaplice: św. Pawła I Pustelnika, Relikwii Świętych, Serca Jezusowego; wszystkie z XVII w. Na chórze, nad głównym wejściem do Bazyliki, znajdują się jedne z największych w Polsce, wspaniałe organy, posiadające 105 głosów, 4 klawiatury i dwa kontuary.
Sala Rycerska - reprezentacyjna sala Klasztoru, renesansowa, wypełniona jest cyklem XVII wiecznych obrazów dokumentujących ważne dla zakonu wydarzenia.
Wały - teren wzdłuż murów obronnych, na zakończeniu których znajdują się bastiony dawnych fortyfikacji czworokątnej twierdzy jasnogórskiej: św. Barbary, św. Rocha, św. Trójcy oraz św. Jakuba.
Wieża - jedna z najwyższych w kraju, 106 m i 30 cm, na szczyt której prowadzi 519 stopni. Taras widokowy jest wspaniałym punktem do obserwacji całej panoramy Częstochowy. Na drugiej kondygnacji wieży umieszczony jest zegar kurantowy, który na 36 dzwonkach wygrywa melodie Maryjne. Dziedzictwo narodowe i zbiory OO. Paulinów eksponowane są w Skarbcu, Arsenale, Muzeum 600-lecia i Bibliotece.
Archikatedra św. Rodziny (F-5) - Jeden z największych w Polsce, neogotycki kościół z początku XX w., usytuowany na Placu Jana Pawła II. Trójnawowy, bazylikowy budynek, z dwiema wieżami w elewacji frontowej oraz wieżyczką na sygnaturkę, ma 100 m długości.
Kościół św. Andrzeja i św. Barbary (A/B-7)- zbudowany w I połowie XVII wieku dla potrzeb nowicjatu Klasztoru Jasnogórskiego. O lokalizacji zadecydowało prawdopodobnie źródełko, w którym według legendy obmyto sprofanowany w 1430 roku obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, skradziony na Jasnej Górze. Pod koniec XIX w. kościół stał się parafią. Gmach kościelny utrzymany jest w stylu barokowym ze śladami gotyku, pierwotnie jednonawowy, a przy rozbudowie wzbogacony o boczne nawy w postaci kaplic. Zwieńczeniem wieży jest barokowy hełm. Za kościołem znajduje się kaplica św. Barbary z cudownym źródełkiem.
Parki podjasnogórskie:
Park ks. Stanisława Staszica (B/C-4/5) - utworzony w 1826 roku na wschodnim stoku Jasnej Góry w 1909 roku był miejscem organizacji Krajowej Wystawy Przemysłu i Rolnictwa. Z tego okresu pochodzą: secesyjny Pawilon Wystawowy Muzeum Częstochowskiego; unikalna, jedyna w Polsce zagroda włościańska; drewniana, stylowa altana oraz Obserwatorium Astronomiczne. Przestrzeń Parku urozmaicają dwa baseny połączone wąskim kanalikiem i ubarwione tryskającą fontanną. Wśród zieleni występują rzadkie gatunki drzew i krzewów, m.in. sosna czarna, jałowiec chiński, jesion pensylwański i daglezja zielona.
Park 3 Maja (B/C-4) - założony w 1938 roku, usytuowany na wschodnim zboczu Jasnej Góry. Mieszczą się tu korty tenisowe ze stylowym pawilonem. Obok pomnika Stanisława Moniuszki gromadzą się zapaleni szachiści, rozgrywając partie tej królewskiej gry.W parku rośnie 1581 okazów drzew i krzewów, należących do 83 gatunków i odmian. Gatunki obce pochodzą głównie z Ameryki Południowej i Azji.
Plac Daszyńskiego (F-4/5) - Plac usytuowany przed kościołem św. Zygmunta. W tle, po stronie wlotu w ulicę Krakowską, widoczna Archikatedra św. Rodziny.
Aleje Najświętszej Maryi Panny (C/F-4/5) - reprezentacyjna ulica Częstochowy, wiedzie od Kościoła św. Zygmunta do parków podjasnogórskich, łącząc tereny dawnych Starej i Nowej Częstochowy. Od połowy wieku XIX właśnie tutaj powstawały reprezentacyjne gmachy przeznaczone dla instytucji publicznych i rezydencje miejscowych fabrykantów, których fasady bogato zdobione są wykuszami, balkonami i innymi detalami architektonicznymi. Tutaj znajdują się też kamieniczki mieszczańskie. Zabudowa Alei - poza modernizacją i uzupełnieniami - zachowała się do czasów współczesnych.
Kościół pw. Najświętszego Imienia Maryi (C/D-4) - wzniesiony wraz z klasztorem dla ss. Mariawitek w latach 1859-1862. Neogotyckie, jednonawowe, bez wydzielonego prezbiterium wnętrze pokrywa strop kasetonowy z rozetami, a ściany pokryte są secesyjnymi malowidłami o motywach kwiatowych. Kościół, początkowo klasztorny, obecnie przemianowany został na kościół rektoralny. Wewnątrz znajdują się obrazy znanych malarzy - między innymi w ołtarzu głównym obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny pędzla Rafała Hodziewicza oraz prace Januarego Suchodolskiego i Piotra Le Brin'a. Na drewnianym chórze znajdują się organy z ok. 1935 roku, pod chórem natomiast umieszczone są kropielnice o cechach barokowych.
Ratusz (D-4/5) - symbol miasta, pamiątka powstania dzisiejszej Częstochowy. Wzniesiony na siedzibę władz nowego miasta w 1828 roku, w dwa lata po formalnym połączeniu Starej i Nowej Częstochowy. Rzadki przykład przestrzennego ulokowania władz miejskich wzdłuż poprzecznej osi centralnego placu miasta. Rozbudowany w 1908 roku, dwukondygnacyjny budynek Ratusza, z okrągłą wieżą pośrodku i dwoma bocznymi pawilonami, otoczony był z trzech stron - z wyjątkiem frontowej - dużym ogrodem. Na parterze znajdowały się urzędy, a piętro przeznaczone było na mieszkania prezydenta miasta. W prawym pawilonie mieściło się więzienie, w lewym odwach wojskowy i mieszkania oficerskie. Obecnie Ratusz jest główną siedzibą Muzeum Częstochowskiego.
Złota Góra - wzniesienie na Szlaku Orlich Gniazd, ulokowane przeciwlegle do Jasnej Góry. Zbudowane z wapienia, w swoich białych stokach i wyrobiskach odbija złotem promienie zachodzącego nad miastem słońca. Z tego miejsca rozciąga się niezapomniany widok - panorama na całą Częstochowę. Wapień był swego czasu bardzo popularnym materiałem budowlanym, a z wydobytego tutaj kamienia powstało wiele częstochowskich budynków. Obecnie wyrobiska są już nieczynne i stanowią swoistą atrakcję turystyczną.
Kościół św. Zygmunta (F-5) - najstarszy kościół w Częstochowie, powstały w XIV wieku, trójnawowy z wydłużonym prezbiterium i jedną gotycką wieżą. Późniejsze przebudowy to: dobudowa kaplicy św. Grzegorza w latach 1625-1643; dobudowa od strony północnej zakrystii (usuniętej w XIX w.) oraz likwidacja otaczającego kościół cmentarza parafii staromiejskiej. Obecny, barokowy kształt kościoła, od 1783 roku posiada fasadę z dwiema wieżami. Obok kościoła znajdują się budynki dwukondygnacyjnej plebanii i dawnego murowanego klasztoru z pierwszej połowy XVII wieku, połączonego na wysokości I piętra z kościołem. W miejscu dzisiejszej ulicy Mirowskiej, biegnącej w sąsiedztwie kościoła znajdowała się dzwonnica, obok której przebiegały dawne mury i baszta miejska. Archikatedra pw. św. Rodziny (F-5) - budowana etapami w latach 1901-1927, jest jednym z największych kościołów w Polsce. Murowana z cegły, a w detalu architektonicznym z kamienia i piaskowca, w stylu neogotyckim, trójnawowa, o wydłużonym prezbiterium i fasadzie zwieńczonej dwiema wieżami. Wnętrze Archikatedry wykończone jest granitem skandynawskim, a okna i rozety zdobione witrażami przedstawiającymi ważniejsze wydarzenia w dziejach narodu oraz Sakramenty Święte. W latach 30 - tych XX wieku przed trzema ołtarzami wykonano balustrady komunijne z maswerkami i płaskorzeźbami. Pod kaplicą Matki Boskiej Częstochowskiej znajdują się krypty biskupów częstochowskich.
Kościół i cmentarz św. Rocha i św. Sebastiana - najstarszy z istniejących częstochowskich cmentarzy, położony pomiędzy ulicami św. Rocha i św. Sebastiana, w sąsiedztwie kościoła pod tym samym wezwaniem. Powstały w latach 40-tych XVII wieku. W połowie XIX wieku wydzielono tam część ewangelicką, a 30 lat później - część prawosławną. Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu pochodzi z 1849 roku. Na cmentarzu tym spoczywają m.in. powstańcy III Powstania Śląskiego, poetka Halina Poświatowska, Ignacy Kozielewski. Historia kościoła pw. św. Rocha i św. Sebastiana datuje się na połowę wieku XVII, kiedy to została wzniesiona murowana kaplica. Czas potopu szwedzkiego unicestwił kaplicę, lecz w roku 1680 w miejscu zniszczonej kaplicy konsekrowano wybudowany z kamienia i cegły kościół. Pierwotnie był on jednonawowy, w stylu barokowym, o sklepieniu kolebkowym, ale po przebudowie zyskał trójdzielną fasadę z dwiema wieżami w barokowych hełmach.
Stary Rynek (G-4) - Stary Rynek był centralnym punktem dawnego miasta - Starej Częstochowy. W średniowieczu skupiały się tu liczne szlaki handlowe. Na rynku stał w okresie XV-XIX wieku ratusz, spalony w 1812 r. (lokalizacja ratusza zaznaczona konturem obrysu fundamentów na powierzchni rynku). Zachowany układ północnej i wschodniej pierzei rynku. Na uwagę zasługują: XVIII-wieczne kamienice pod numerami 21 i 23, wzniesiona w początkach XX w. kamienica pod numerem 14 oraz budynek dawnej karczmy z XVII w. (obecnie ul. Mirowska 4).
bbzielinska