Witkowska-Demaskowanie wroga w prasie komunistycznej.pdf

No. 2 (2), Fall 2006

Polityka-media-dezinformacja Ï demaskowanie wroga w prasie

komunistycznej w Polsce na przykĀadzie Wielkiej Brytanii

Joanna Witkowska, Uniwersytet SzczeciĶski

Nowa powojenna rzeczywistoŁě, w ktrej budowanie socjalizmu miaĀo stanowiě

trzon polityki paĶstwa polskiego, staĀa siĪ rwnieō nowym wyzwaniem dla prasy.

Na poczĥtku ta ostatnia odgrywaĀa szczeglnie waōnĥ rolĪ, oprcz radia, gdyō

telewizja, choě jej pierwszy etap rozwoju przypadĀ w Polsce na lata piĪědziesiĥte,

dopiero w okresie pŋniejszym staĀa siĪ dostĪpna dla masowego odbiorcy, by w

latach 70. zaistnieě jako âpodstawowe ŋrdĀo wiedzy o rzeczywistoŁciÒ (KozieĀ,

Grzelewska, 2001, s. 301). Do tego czasu prasa, narzĪdzie walki ideologicznej, braĀa

czynny udziaĀ w ksztaĀtowaniu nowego modelu obywatela. ŀwiadomy

nieuchronnoŁci praw postĪpu historycznego miaĀ byě oddany sprawie tworzenia

lepszego ustroju i z pogardĥ odnosiě siĪ do wszystkiego, co miaĀo zwiĥzek z wrogim

systemem, ktrego dni byĀy rzekomo policzone Ï kapitalizmem. ByĀa to

konsekwencja zamierzonej polityki prasowej wĀadz. Juō w 1944 roku stworzono

plany dziaĀaĶ propagandy i wydawnictw, ktre oprcz walki z Niemcami zakĀadaĀy

m.in. przymierze ze Zwiĥzkiem Radzieckim oraz powstanie organu prasowego

tymczasowego rzĥdu (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego). Waōnĥ rolĪ w

okreŁleniu ram dziaĀania prasy miaĀ Jerzy Borejsza (1905-1952), dziaĀacz

komunistyczny, publicysta, odpowiedzialny za utworzenie SpĀdzielni Wydawniczej

âCzytelnikÒ, ktry jako jej prezes dbaĀ o to by prasa przekonywaĀa odbiorcw do

nowej wĀadzy paĶstwowej (KozieĀ, 2001, s. 143-145). Po okresie wzglĪdnej wolnoŁci i

rōnorodnoŁci, od roku 1947 polityka prasowa zmierza w kierunku caĀkowitego

podporzĥdkowania mediw wpĀywom komunistw. Impuls do tego stanowiĥ

wydarzenia w Polsce i na Łwiecie (m.in. wzrasta wĀadza komunistw, ktrzy

wskutek sfaĀszowania wynikw wyborw do sejmu 19 stycznia majĥ w nim

zdecydowanĥ wiĪkszoŁě oraz nastĪpuje intensyfikacja zimnej wojny), ktre dajĥ

moōliwoŁě i uzasadnienie dla nowych dziaĀaĶ ograniczajĥcych, a w efekcie

likwidujĥcych jakĥkolwiek niezaleōnoŁě prasy (KozieĀ, 2001, s. 149).

Zalety prasy czyniĥ z niej istotnego przekaŋnika treŁci propagandowych. MichaĀ

Szulczewski (1971, s. 165) podkreŁla takie jej cechy jak: âpublicznoŁě, aktualnoŁě,

zaangaōowanie polityczne (. . .) i przede wszystkim ciĥgĀoŁě, to znaczy

periodycznoŁě docierania do odbiorcyÒ. âDziĪki temu wĀaŁnieÒ Ï kontynuuje Ï

âmiĪdzy czytelnikami (. . .) a gazetĥ rodzi siĪ swoista wiĪŋ, ktrej istnienie znacznie

zwiĪksza szansĪ skutecznego oddziaĀywania w jakiejŁ konkretnej sprawieÒ. Nawet

radio i telewizja czĪsto nie zmieniajĥ tego faktu: âDla wielu (. . .) kategorii odbiorcw

Ï szczeglnie zaŁ dla bardziej dociekliwych, krytycznych, szukajĥcych konfrontacji

rōnych ocen i poglĥdw - prasa pozostaje podstawowym Łrodkiem przekazuÒ

(Szulczewski, 1971, s. 169). Andrzej Paczkowski (1973, s. 6) dodaje: â (. . .) jest (. . .)

dla setek milionw ludzi czymŁ rwnie nieodzownym jak chleb codzienny (. .

.)Ò. JednoczeŁnie w komunistycznej Polsce przytaczane sĥ sĀowa Stalina (1950, s. 209-

210): âPrasa Ï to najsilniejsza broĶ, za ktrej pomocĥ partia co dzieĶ, co godzina

164

No. 2 (2), Fall 2006

przemawia do klasy robotniczej w swoim, potrzebnym jej jĪzyku. Innych Łrodkw

rozpostarcia nici duchowych miĪdzy partia a klasĥ, innego rwnie giĪtkiego aparatu

nie ma w przyrodzie.Ò Zalecenia Lenina (1950, s. 13) â[p]rasa (. . .) to nie tylko

kolektywny propagandysta i kolektywny agitator, ale takōe kolektywny organizatorÒ

sĥ wprowadzane w ōycie. Prasa staje siĪ âinstrumentem ideologicznego wychowania

masÒ, âczynnikiem rewolucyjnej zmiany spoĀecznejÒ (ÿojek, MyŁliĶski, WĀadyka,

1988, s. 166; Goban-Klas, 1987, s. XXVIII).

W takich okolicznoŁciach wzrasta rwnieō rola dziennikarzy, do ktrych w sposb

szczeglny adresowane jest sformuĀowanie Stalina âinōynierowie duszÒ (Goban-

Klas, 1987, s. XXVIII). Dlatego wĀadze komunistyczne byĀy zainteresowane tym by

Łrodowisko dziennikarzy skĀadaĀo siĪ z osb âpoprawnych ideologicznieÒ, najmniej

dbajĥc o ich przygotowanie do zawodu (KozieĀ, 2001, s. 156). W rezultacie, âw koĶcu

1956 roku 3/4 dziennikarzy rozpoczynaĀo pracĪ po 1944 rokuÒ (KozieĀ, 2001, s. 157).

ZawartoŁě prasy nie mogĀa wiĪc byě przypadkowa. Waōne stawaĀo siĪ to, co sĀuōyĀo

âpotrzebom rozwoju spoĀecznego, budowania nowego ustrojuÒ (Goban-Klas, 1978, s.

152). Tak jak inne Łrodki masowego przekazu, prasa miaĀa byě âinstrumentem

osiĥgniĪcia jednorodnoŁci informacji w krajuÒ stĥd, m.in. rōnego rodzaju kontrola i

dziaĀalnoŁě cenzury (Siebert, Peterson, Schramm, 1963, s. 123). W efekcie,

przeglĥdajĥc czasopisma po 1948 roku odbiorca ma wraōenie, ōe âwszystkie mwiĥ

tym samym gĀosemÒ. Te same tematy, ten sam sposb komentowania zjawisk, ten

sam jĪzyk, te same techniki propagandowe. W listopadzie 1948 roku zatwierdzono

zadania stojĥce przed prasĥ âCzytelnikaÒ, a wŁrd nich: âprzekonywanie wahajĥcych

siĪ o przeciwstawnoŁci interesw kapitalistw i wiĪkszoŁci spoĀeczeĶstwa w celu

jego wĀĥczania do walki pod kierownictwem klasy robotniczejÒ, zapewnianie ōe

âtylko socjalizm zapewni dobrobyt mas ludowychÒ, âdemaskowanie formy wyzysku

i ucisku mas w paĶstwach imperialistycznych (. . .)Ò, âzwalczanie mitu o wyōszoŁci

kapitalistycznego ZachoduÒ, âkoniecznoŁě dziaĀaĶ w kierunku zbliōenia

spoĀeczeĶstwa polskiego do Zwiĥzku RadzieckiegoÒ, âpopularyzowanie

âpaĶstwowego programu gospodarczegoÒ (SĀomkowska, 1980, s. 224 -226). Waga

tych zaĀoōeĶ oraz uchwaĀa Sekretariatu KC PPR (Komitet Centralny Polskiej Partii

Robotniczej) dotyczĥca SpĀdzielni Wydawniczej polega na tym, ōe byĀy wŁrd

pierwszych pism tego rodzaju, ktre po wojnie wyznaczyĀy model prasy

preferowany przez partiĪ (SĀomkowska, 1980, s. 227).

W artykule chciaĀabym przedstawiě przykĀad funkcjonowania prasy z okresu 1948-

1956 w oparciu o jeden, aczkolwiek bardzo istotny element dziaĀalnoŁci

propagandowej, tj. propagandĪ anty-zachodniĥ. Ta ostatnia dotyczy Zjednoczonego

Krlestwa Wielkiej Brytanii i jest czĪŁciĥ interesujĥcego fenomenu kulturowego w

literaturze miĪdzynarodowej, bĪdĥcego rezultatem zimnowojennego konfliktu.

Wielka Brytania, jeden z gĀwnych czĀonkw wrogiego obozu kapitalistycznego i

najbliōszy sojusznik jego lidera, Stanw Zjednoczonych Ameryki, staĀa siĪ Āatwym

celem atakw mediw, oskarōajĥcych Zachd o zaistniaĀy po wojnie kryzys w

stosunkach ze Wschd - Zachd i rzekome zagroōenie dla bezpieczeĶstwa na

Łwiecie. RōnorodnoŁě Łrodkw propagandowych (prasa, radio, telewizja) oraz form

165

No. 2 (2), Fall 2006

propagandy (np. plakaty, film, broszury, wiersze, powieŁě) jak rwnieō czynnik

czasowy (ponad 40 lat) wymuszajĥ ograniczenie zakresu badaĶ. Ze wzglĪdu na

wspomnianĥ juō rolĪ gazet, ich dostĪpnoŁě i bogactwo materiaĀw, to wĀaŁnie

dziaĀanie propagandy prasowej bĪdzie przedmiotem analizy. Oglnopolski zasiĪg

, 1 oraz satyrycznego magazynu wpĀynĪĀy na

dobr tych wĀaŁnie gazet. Poza tymbyĀa organem prasowym rzĥdzĥcej

partii (Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), a polskiej armii,

wiĪc ich zawartoŁě moōe posĀuōyě jako reprezentatywny przykĀad propagandy

komunistycznej. Pro-komunistyczny tygodnik zostaĀ wybrany rwnieō ze

wzglĪdu na jego satyryczny charakter, ktry urozmaica czĪsto monotonny charakter

materiaĀw prasowych pozostaĀych dwch dziennikw.

Okres 1948-1956, czĪsto nazywany stalinowskim, to pierwsze lata wprowadzania

nowego systemu, intensywnej walki o zmianĪ pozytywnego wizerunku Zachodu w

oczach Polakw, z ktrym propaganda musiaĀa siĪ liczyě oraz doktrynalne

przeŁwiadczenie komunistw, ōe kraje kapitalistyczne, w obawie przed socjalizmem

bĪdĥ prbowaĀy wszelkimi Łrodkami zahamowaě jego postĪp. íwczesne teksty

propagandowe naleōĥ zatem do najbardziej agresywnych w swej formie, a

mechanizm nienawiŁci jest w nich szczeglnie widoczny i pokazany w swej

wzorcowej formie, stĥd odwoĀanie siĪ do tego wĀaŁnie okresu.

Badania dotyczĥce propagandy antyzachodniej sĥ potrzebne, poniewaō zakres

materiaĀu propagandowego jest duōy, a jego analiza niewystarczajĥca. Wojciech

LipoĶski badaĀ propagandĪ anty-amerykaĶskĥ w powojennej Polsce, a Janusz

Kaŋmierczak poddaĀ analizie anty-amerykaĶskĥ i anty-brytyjskĥ propagandĪ w

plakatach i rysunkach satyrycznych. Brak jednak szerszych badaĶ nad propagandĥ

anty-brytyjskĥ w polskiej prasie w okresie po II wojnie Łwiatowej (LipoĶski, 1990;

Kaŋmierczak, 1999, 2003, 2004; Dziechciowska, 2003; Witkowska, w druku).

Zaprezentowany w artykule prasowy wizerunek Zjednoczonego Krlestwa,

rzekomo borykajĥcego siĪ z bolĥczkami charakterystycznymi dla systemu

kapitalistycznego, przedstawia jakby w piguĀce, kierunek zarzutw (lub

przynajmniej o nich wzmiankuje), wysuwanych przez komunistycznych

propagandystw przeciwko caĀemu obozowi zachodniemu. Pozwala to na

konkretnych przykĀadach pokazaě w jaki sposb kluczowa rola prasy w sferze

âdemaskowaniaÒ Zachodu byĀo realizowana.

PropagandyŁci mieli tu trudne zadanie do wykonania. Jak wspomniano, Zachd, w

tym Wielka Brytania, przywoĀywaĀy w Polsce w wiĪkszoŁci pozytywne skojarzenia

wolnoŁci, obfitoŁci, demokracji. Zwiĥzki historyczne i kulturalne miĪdzy krajami z

pewnoŁciĥ przyczyniĀy siĪ do tego. 2 Z drugiej strony walka ideologiczna wymagaĀa

1 Pierwszy numer pojawiĀ siĪ w 1950 roku.

2 W przypadku Wielkiej Brytanii poparcie brytyjskiej opinii publicznej dla narodowych powstaĶ Ï

Styczniowego i Listopadowego, obecnoŁě w niej wybitnych Polakw, np. podrōnika, geografa,

geologa, PawĀa Edmunda Strzeleckiego (1797-1873), pisarza angielskiego pochodzenia polskiego

Josepha Conrada (Jzefa Teodora Konrada Korzeniowskiego 1857-1924), walki polskich ōoĀnierzy w

166

No. 2 (2), Fall 2006

uznania ustroju kapitalistycznego i âimperialistwÒ, ktrzy mieli dĥōyě do

powstrzymania rozwoju socjalizmu, jako wroga numer jeden.

WŁrd wielu sposobw zdyskredytowania paĶstw bloku zachodniego byĀa m.in.

prba wykazania, ōe kapitalizm, rwnieō brytyjski, jest ŋrdĀem niesprawiedliwoŁci

spoĀecznej. Ze swojĥ chĪciĥ zysku wzbogacaĀ niewielu kosztem cierpienia mas tych,

ktrzy pozostawali biedni, a ich liczba ciĥgle rosĀa. Przeciwstawiano temu ustrj

socjalistyczny, w ktrym paĶstwo rzekomo dbaĀo o podstawowe prawa obywatela

takie jak, m.in. prawo do pracy, sprawiedliwego wynagrodzenia, wolnoŁě od

niedostatku i wyzysku, rwnoŁě spoĀecznĥ. W kontekŁcie tych argumentw sĀowa

takie jak âstrajkÒ, âbezrobocieÒ, âbiedaÒ, âbezdomnoŁěÒ czy âprzestĪpstwoÒ nie

miaĀy racji bytu w Polsce, byĀy za to naduōywane, gdy mowa byĀa o paĶstwach

bloku âimperialistycznegoÒ. O zjawisku tym mwi MichaĀ GĀowiĶski w ksiĥōce

1990, s. 95), nadajĥc tego typu wyrazom nazwĪ âsĀownictwo

zewnĪtrzneÒ. Nawiĥzujĥc do pierwszego z wymienionych - âstrajkÒ, dziennikarze

prasowi wychwalali PolskĪ, w ktrej rzĥdzeniu, wedĀug nich, mieli udziaĀ robotnicy,

co z kolei miaĀo zapewniě jej wolnoŁě od wszelkiego rodzaju niesprawiedliwoŁci, a

jednoczeŁnie od strajkw, gdyō ci ostatni nie mogli protestowaě przeciwko

âswojemuÒ rzĥdowi. Kreowanie czarno-biaĀego obrazu Łwiata przejawiaĀo siĪ w

narzucaniu opozycji âmy Ï oniÒ. DziĪki niej âsile i zwartoŁci naszego Łwiata

[reprezentowanego przez propagandĪ]Ò przeciwstawiano âobcoŁě, niespjnoŁě i

sĀaboŁě Łwiata oznaczanego symbolem ONIÒ (WoliĶska,

http://sjikp.us.edu.pl/ps/ps_04_03.html). Z drugiej strony donoszono wiĪc o

opĀakanej sytuacji brytyjskiej klasy robotniczej, ktra by rozwiĥzaě swoje problemy

zmuszona byĀa uciekaě siĪ do protestw. Manipulacja prasowa polegaĀa na tym, iō

nawet pojedyncze lub mniejszej wagi zdarzenia wyolbrzymiano, przekonujĥc o ich

powszechnoŁci. Czytelnik miaĀ mieě wraōenie, ōe wszyscy robotnicy strajkujĥ:

âOglny strajk pracownikw autobusw i tramwajwÒ, âStrajk grnikwÒ, âStrajk

dokerw w LiverpooluÒ, âStrajk drukarzyÒ, âStrajk marynarzy i kolejarzy przybiera

na sileÒ, âFala strajkw w Wielkiej BrytaniiÒ, âRobotnicy angielscy walczĥ o swe

prawaÒ, to typowe tytuĀy artykuĀw. Powtarzanie tego typu, ale teō innych

negatywnych informacji w kolejnych numerach gazet byĀo powszechne,

podyktowane przeŁwiadczeniem o wpĀywie tej techniki na ostateczne przekonanie

odbiorcy o prawdziwoŁci komunikatu propagandowego (Brown, 1963, s. 27).

Ogromna skala zjawiska podkreŁlana byĀa rwnieō przez odwoĀanie siĪ do liczb: â(. .

.) osiem tysiĪcy robotnikw przeprowadziĀo strajkÒ, âszeŁěset czterdzieŁci tysiĪcy

robotnikw angielskich strajkowaĀoÒ, âtrzy miliony robotnikw w Anglii ōĥda

podwyōki pĀacÒ, âruch strajkowy obejmujĥcy okoĀo szeŁě milionw angielskich

robotnikwÒ. Gdy robotnicy nie strajkowali, to dlatego, ōe wĀaŁnie przygotowywali

siĪ do strajku. Na przykĀad w grudniu 1948 roku informowaĀa na

pierwszej stronie: âKolejarze brytyjscy zapowiadajĥ strajk powszechnyÒ. Sugerujĥc

przyczyny niezadowolenia gazety donosiĀy, ōe Zjednoczone Krlestwo to kraj gdzie

niskie pĀace, zwolnienia z pracy i brak poszanowania praw robotnikw sĥ nagminne.

W szerszym kontekŁcie powodem frustracji miaĀa byě polityka rzĥdu, ktry

armii brytyjskiej w czasie II wojny Łwiatowej w tym udziaĀ polskich lotnikw w Bitwie o Wielkĥ

BrytaniĪ.

167

No. 2 (2), Fall 2006

oszczĪdzaĀ na ludziach pracy by prowadziě zakrojone na szerokĥ skalĪ zbrojenia

przygotowujĥce kraj do wojny przeciwko paĶstwom bloku wschodniego: âRobotnicy

brytyjscy walczĥ przeciwko rzĥdowej polityce nĪdzy i wojnyÒ ( , ,

29.02.1952). Z punktu widzenia historii proces ten byĀ, jak donosiĀa propaganda,

nieodwracalny. Kierujĥc siĪ, charakterystycznym dla dyskursu propagandowego,

myŁleniem ōyczeniowym, raczej niō obiektywnĥ rzeczywistoŁciĥ propagandyŁci

sugerowali, ōe przesĀanie strajkw byĀo jasne Ï ŁwiadomoŁě klasowa brytyjskich

robotnikw stale podnosiĀa siĪ, co w efekcie miaĀo doprowadziě do upadku

kapitalizmu.: âNigdy jeszcze tak wielu robotnikw brytyjskich (. . .) nie upominaĀo

siĪ tak stanowczo o swe prawa. (. . .) Ogromny ruch strajkowy (. . .) Łwiadczy, ōe

brytyjska klasa robotnicza budzi siĪ z apatii i zastoju (. . .)Ò (, ,

24.12.1953). W efekcie â(. . .) ōyczeniowoŁě Łwiata prezentowanego przez TP [tekst

propagandowy], a dalej ōyczeniowoŁě wirtualnego odbiorcy tych tekstwÒ,

wprowadzaĀa âtakōe ōyczeniowoŁě, wiĪc pozornoŁě samej propagandyÒ (Bralczyk,

2001, s. 201).

Specyfika gazet jako medium przekazu dawaĀa teō dodatkowe techniczne

moōliwoŁci manipulacji, ktre miaĀy na celu zwiĪkszenie efektu propagandowego,

takie jak np. wymieniona juō technika umiejscawiania informacji na pierwszych

stronach gazet, a takōe uōywanie duōej czcionki w tytuĀach prasowych,

rozbudowywanie tych tytuĀw tak by samo ich przeczytanie bez zaznajamiania siĪ z

treŁciĥ artykuĀw (bardzo czĪsto dĀugich i nudnych), dawaĀo czytelnikom informacje

poōĥdane z punktu widzenia ideologicznego. Jeszcze inny sposb wpĀywania na

czytelnika zwiĥzany byĀ z czĪstymi nawiĥzaniami do sytuacji w Polsce. Informacje o

przestojach w pracy w Wielkiej Brytanii byĀy przeciwstawiane informacjom z Polski,

podawanym na tych samych lub sĥsiadujĥcych stronach gazet. Przekonywano, iō

Polacy nie tylko chcieli pracowaě, ale bili rekordy efektywnoŁci. âPrzodownicy

pracyÒ, ktrzy w kilka miesiĪcy wykonywali roczne plany produkcyjne nie naleōeli

do wyjĥtkw. 3

Poniewaō powodem protestw byĀy rwnieō zwolnienia, bezrobocie byĀo

wymieniane jako kolejna bolĥczka kapitalizmu. PowracaĀ temat âmasowych

redukcjiÒ. JednoczeŁnie zwrot âwzrost bezrobocia/bezrobotnychÒ byĀ niezmiernie

popularny: âiloŁě bezrobotnych w Wielkiej Brytanii wzrosĀaÒ, âroŁnie bezrobocie,

spada produkcjaÒ, âwzrost bezrobocia i spadek zarobkwÒ. Choě w latach 1948-1956

poziom bezrobocia naleōaĀ do wyjĥtkowo niskich w historii kraju, dziennikarze

twierdzili, ōe rzĥd brytyjski nie potrafiĀ pomc swoim obywatelom. CzĪsto

stosowanĥ technikĥ, byĀo przytaczanie opinii brytyjskich mediw, co miaĀo

uwiarygodniaě informacje podawane przez polskich propagandystw. Dokonywano

selekcji ŋrdeĀ, cytujĥc tylko te gazety, ktrych doniesienia byĀy korzystne z punktu

widzenia komunistw. DziĪki temu âŁwiat, lub ta jego czĪŁě o ktrej jest mowa w

danym momencieÒ, przybieraĀy âtaki ksztaĀt i charakter, na jaki pozwala

propagandysta (. . .)Ò (Lumley, 1993, s. 117). PowoĀujĥc siĪ na dziennik

3 Gazety peĀne byĀy informacji typu: âKobiety murarki Ï przodownicami pracyÒ, â2062 proc. normy

osiĥgnĪli monterzy ĀdzcyÒ, â16-krotna przodownica szwaczka StanisĀawa WiŁniewska (. . .)Ò,

âWykonali 6 norm rocznychÒ.

168

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: