kalendarz.pdf

(Nieudolna) Próba rekonstrukcji kalendarza słowiańskiego

Bogdan Bułka – Harald Bielska Drużyna Najemna

Tak naprawdę ustalenie cyklu świątecznego Słowian jest bardzo trudne, ponieważ

świadectwa pisane są tu jeszcze uboższe, niż w przypadku przekazu o ich bogach. Poza tym, tak

naprawdę nie mamy przesłanek, by twierdzić, że Słowianie mieli jeden obyczaj na wszystkich

terenach, wręcz wydaje się to mało prawdopodobne.

Nie roszczę sobie prawa umiejętności rasowego naukowca, badacza -warsztat, metodologia,

czas. Dlatego ten szkic jest próbą wybrania elementów powtarzających się w wielu opracowaniach

(najczęściej wyszukanych w zasobach „wielkiego Interneta” w kilku przypadkach potwierdzanych

przez źródła pisane) i z oczywistych przyczyn ogranicza się raczej do obecnych terenów Polski i

języka polskiego. Źródła z których korzystałem wymieniam na końcu pracy.

I Pory roku

Pierwotnie rok obrzędowy Słowian dzielił się na dwie tylko pory – lato – kiedy można było

pracować w polu i wypasać zwierzęta ( od końca marca do października – listopada) oraz zimę –

kiedy chłód zmuszał do ukrycia się pod dachem ludzi i zwierzęta. Dlatego i później gdy pojawiły

się cztery pory roku istniał podział roku obrzędowego na „drogę bogów” (wiosna, lato – dobry,

jasny czas) i „drogę przodków” (późna jesień i zima – czas ciemności, śmierci).

Warto tu poszukać znaczenia samego słowa rok ( w innych językach słowiańskich „god”).

Oba te słowa wydają się pochodzić od „rokowania” oraz „godzenia się” czyli zawierania umów, co

sugerowałoby, że Słowianie zawierali swoje umowy na rok, a także raz do roku zbierali się na

wiecach wioskowych lub plemiennych.

Słowiański rok rozpoczynał się wraz z budzeniem się do życia przyrody wiosną (inna nazwa

tej pory roku to „jare”), później przychodziło lato (ważny okres zbioru plonów – stąd chyba stało

się ono miarą czasu „lata”), jesień i zima.

II Miesiące

Rok dzielił się na miesiące. Słowo „miesiąc” oznacza również księżyc, a także miesiąc

księżycowy – czyli czas od nowiu do nowiu. To wskazuje,że początkowo miesiące były ruchome,

uzależnione od tego, kiedy w danym roku wypadały kolejne nowie i pełnie księżyca. Tamte dawne

miesiące nazywano od zjawisk przyrody, lub czynności gospodarskich. Obecne stałe miesiące w

pewnym stopniu odzwierciedlają tamte stare ruchome.

Przyglądnijmy się teraz nazwom poszczególnych miesięcy i spróbujmy ustalić ich

znaczenie:

Styczeń (dawniej „tyczeń”) najprawdopodobniej wywodzi się od słowa „tyka” bowiem właśnie w

tym czasie „tyki sporządzał gospodarz”

Luty to staropolski przymiotnik oznaczający „przykry”, „niemiły”, co doskonale oddaje charakter

tego miesiąca.

Nazwy miesięcy marzec i maj są najprawdopodobniej zapożyczone do kalendarza z łaciny.

Kwiecień – tą nazwę bez zbytnich problemów możemy wywieść od przymiotnika „kwietny”.

Czerwiec (dawniej „czyrwień”) pochodzi prawdopodobnie od larw pszczoły czyli „czerwów”.

Lipiec ( dawniej „lipień”) ewidentnie pochodzi od kwitnących w tym miesiącu lip.

Nazwa sierpień wprost kojarzy się z „sierpem”, a więc z żniwami.

Wrzesień to czas kwitnienia wrzosów.

Październik to okres w którym młócono zdrewniałe łodygi lnu i konopii czyli „paździerze”.

Listopad to oczywiście czas kiedy drzewa tracą „liście”.

Grudzień początek zimy, a więc czas kiedy ziemia zamienia się w „grudę”.

Oczywiście pozostałości starych nazw miesięcy pojawiają się również w innych językach

słowiańskich – przykładem może tu być ukraiński „żowień” czy czeski „brzezień”.

IV Główne święta kalendarza słowiańskiego

Poniżej przedstawię powierzchowne opisy głównych świąt słowiańskich. Jak łatwo

zauważyć wiele zwyczajów pochodzących ze świąt słowiańskich przetrwało do dzisiaj w nieco

zmienionej formie i zostało zaadoptowane przez chrześcijaństwo.

1 21 marzec – JARE ŚWIĘTO

Jest to święto przypadające na równonoc wiosenną. Poświęcone było szczególnie bogowi Rodowi

i Matce Ziemi. Wszystkie obrzędy związane z tym świętem miały przynieść dostatek w rozpoczy-

nającym się z wiosną roku, a także wyprosić u bogów pomyślność w nadchodzących pracach

polowych. Najbardziej powszechnym zwyczajem było w tym dniu topienie lub palenie słomianej

kukły zwanej Marzanną (Marzanna, Marena lub Mara to bogini władająca krainą umarłych,

mrokiem i martwymi wodami ). Po przepędzeniu w ten sposób zimy następowało uroczyste

powitanie wiosny. Rozpalano ogniska, szukano wierzbowych gałązek pokrytych baziami,

malowano jajka symbol płodności i budzącego się życia. Po wieczornej uczcie zakopywano resztki

jedzenia, aby w ten sposób zwiększyć płodność ziemi.

W niektórych regionach kończono uroczystości barwnym korowodem, który miał przyspieszyć

nadejście pierwszej burzy, wierzono bowiem, że do prac polowych można przystąpić dopiero wtedy

gdy Perun połączy się z Matką Ziemią.

Dzień po Jarym Święcie obchodzono Śmigus-Dyngus. Bito się wówczas wierzbowymi witkami

i oblewano wodą. Było to symboliczne oczyszczanie z brudu i chorób przed nadchodzącą wiosną.

2 23 kwietnia – Święto Peruna

W tym dniu obchodzono pola i na roli spożywano obrzędowe ciasto „pieróg” Ponieważ było to

święto boga burzy i dawcy życiodajnej wody, więc pomyślnym znakiem, wróżącym dobre plony,

był w tym dniu deszcz, a jeszcze lepiej burza. (tak na marginesie po wprowadzeniu chrześcijaństwa

Peruna czczono nadal jako św Jerzego na Rusi i św. Wojciecha w Polsce.

3 Zielone Świątki

Późną wiosną obchodzono święta wyglądające na słowiański karnawał. Obchodzono je ku czci

drzew, zielonych gałęzi i wszelkiej płodności. Po tym święcie pozostał między innymi zwyczaj

majenia izb tatarakiem – rośliną symbolizującą świat nie ludzki czyli boski. Z tego święta wywodzi

się zwyczaj majówek czyli gromadnych wyjazdów poza osiedla.

4 21/22 czerwca – NOC KUPAŁY

Święto to było uwieńczeniem pełnego cudów okresu wiosny i rodzenia się nowego życia. Było to

święto wody, ognia, płodności i miłości, święto zjednoczenia żywiołów. W Noc Kupały krzeszono

rytualne ogniska, skakano przez nie, by oczyścić duszę ze zła. Wokół ognisk odbywały się tańce.

Pleciono wianki, które dziewczęta puszczały na rzeki i jeziora.. Noc Kupały była nocą łączenia się

w pary. Szukano w tą noc kwiatu paproci, który przynosił szczęście i bogactwo. Święto to

poświęcone Daćborowi i Swarożycowi.

Po tym święcie przychodził okres swatów i umawiania małżeństw. Równocześnie przygotowywano

się do żniw.

5 20 lub 21 lipca Święto Peruna

Święto Peruna-Światowida poświęcone sile tworzącej. Organizowano rytualne obiaty. Święto to

obchodzono czasem do 27 lipca – zwano je wtedy Perunowym Tygodniem.

6 23 września Święto Plonów

Pierwszy dzień jesieni. Święto plonów poświęcone tegorocznym zbiorom zbóż. W święto

dziękowano bogom za plony i proszono o jeszcze lepsze w przyszłym roku. Wróżono przyszłość,

a po modlitwach organizowano rytualne biesiady.

Po święcie plonów jesienią następował gorący „politycznie” okres, zjazdów sąsiedzkich, wieców,

sądów i „sejmików” wojowników. Te wspólnotowe święta były odbywane pod patronatem bogów

naczelnych takich jak Swaróg czy Perun – dlatego najprawdopodobniej zostały szybko

wyrugowane przez Chrześcijaństwo - dlatego też bardzo mało o nich wiemy.

7 31pażdziernika/1listopada Dziady

Święto to rozpoczynało mroczną „drogę przodków”. Był to czas łączenia się z duszami zmarłych

i pamięci o świecie pozaziemskim. Dziady odbywały się w miejscach uznawanych za święte, na

polanach, czy szczytach wzgórz lub przy mogiłach. Przyzywano wówczas zmarłych, proszono

o przychylność i aby wyprosić łaski pozostawiano potrawy przyrządzone z miodu, kaszy, jajek czy

orzechów.

Jest to kolejne święto, które prawie w całości zostało zaadaptowane przez chrześcijaństwo, jednak

stare obrzędy zachowały się bardzo długo – ich ślad widać np. w „Dziadach” Mickiewicza.

Niektóre źródła umiejscawiają to święto na 24 lub 25 października.

8 21-22 grudnia Szczodre Gody

Jest to również święto wchłonięte przez chrześcijaństwo. Wigilia była pierwotnie ucztą ofiarną ku

czci zmarłych. Świadczy o tym np. jedzenie potraw przynależnych zmarłym (mak, grzyby),

zwyczaj karmienia psów i ryb w stawie, resztkami wieczerzy (zwierzęta te były uznawane za

pośredników między światem duchów i ludzi), a nawet dawanie prezentów dzieciom (dzieci

uważano za przybyszów z tamtego świata -świeże wcielenia przodków).

Święto poświęcone bogu Welesowi. Niektóre plemiona święto Welesa obchodziły 24 grudnia

„Pusty Wieczór”

Szczodre Gody przypadały na okres przesilenia zimowego. Słowianie wierzyli,że w tym czasie bóg

nieba, słońca i ognia – Swaróg odzyskuje panowanie nad ziemią. Święto to obchodzone było kilka,

a nawet kilkanaście dni. Ucztowano, śpiewano pieśni. W niektórych rejonach dekorowano w domu

snop żyta pozostały z dożynek i umieszczano na stole siano, aby zapewnić urodzaj.

W niektórych źródłach można spotkać pogląd, że święto to było uznawane za początek roku

„liturgicznego” i było swoistym obchodzeniem nowego roku, i późniejszego „karnawału”. Jednak

dla mnie bliższy jest pogląd przedstawiony, wyżej, że słowiański rok obrzędowy rozpoczynał się

wiosną.

Nowy Rok był świętem sztucznym, lekceważonym w dawnej Polsce i innych krajach słowiańskich.

Również karnawał przybył do nas z krajów śródziemnomorskich i zupełnie nie pasował do naszego

klimatu – wydaje się, że pozostałością słowiańskiego „karnawału” są Zielone Świątki”

VII Niektóre mniej ważne święta

Kwiecień – wiosenne Dziady. Palono wtedy stosiki drzew i ucztowano przy grobach.

2 maj – święto Świętego Gaju, początek zieleni. Organizowano wtedy huczne uczty.

Czerwiec – w soboty przed Zielonymi Świątkami obchodzone letnie Dziady.

31 Sierpień – bliżej nie znane święto związane ze świętem Kresu.

Stado – trudne do umiejscowienia święto opisane jako słowiańskie igrzyska, być moze związane z

wczesnojesiennym okresem zjazdów.

Również słowiańskiego pochodzenia, są najprawdopodobniej wieczory wróżb 24 listopada

„Katarzynki” dla chłopców i 29 listopad „Andrzejki” dla dziewcząt, a także magiczne dni 6 grudnia

i 13 grudnia.

VIII Pełny? kalendarz obrzędowy

Poniżej zamieszczam bez dodatkowych komentarzy (praktycznie na ulubionej zasadzie „kopiuj -

wklej”) kalendarz świąt słowiańskich zamieszczony w ciekawej pracy pani Haliny Łozko „Rodzima

wiara Ukraińska”. Zamieszczam ten wykaz pomimo tego, że nie wszystkie święta omówione

powyżej w nim nie występuję, lub występuję pod inną nazwą czy ze zmienioną datą. Jest to jednak

jedna z nielicznych (oczywiście z tych na które natrafiłem) prób udokumentowanego zebrania

obrzędowości słowiańskiej. Nie należy tego wykazu, traktować jako absolutnie potwierdzonego,

także dla tego, że niektóre święta „pachną chrześcijaństwem”, niektóre nie musiały być obchodzone

na wszystkich terenach, ale to może już każdy ocenić samodzielnie.

1 marca – Jaskółka – początek wezwań wiosny.

9 marca – Wiosenny Nowy Rok -Szczodry Wieczór – Święto Matki Ziemi – Wzywanie wiosny,

modły o urodzaj.

13-20 marca – Wiosenny Tydzień Jaryły – Modły do Jaryły śpiwanie pieśni pochwalnych.

16 marca – Wierzbica, Pasieka Wiosenna – Oświęcanie wierzby, pradrzewa Wszechświata,

oświęcanie pasieki, modły o pszczoły.

17/18 marca – Wiosenne zrównanie dnia z nocą – Święto Dadźboga – modły do Dadźboga,

korowody dziewcząt.

20 marca – Nawski Wielki Dzień – Na ziemię przybywają dusze zmarłych – nawie. Przed

wschodem słońca ludzie kąpią się w rzekach, co ma dawać moc i zdrowie.

1 niedziela po wiosennym zrównaniu dnia z nocą – Wielkidzień – pierwszy dzień wiosny, święto

przebudzenia się przyrody. Topienie Marzanny, malowanie jajek, modły do Dadźboga.

Poniedziałek po Wielkimdniu – Wołoczilne – Chłopcy chodzą po chatach oblewając wodą

dziewczęta, te obdarowują ich pisankami.

25 marca - Święto Wiosny – Rozpalanie ognisk i skakanie przez nie celem oczyszczenia,

wrzucanie do rzek ofiar z chleba.

26 marca – Wielkie Święto Peruna – Oświęcanie ziarna, rozpoczęcie zasiewów.

11 kwietnia – Wodnik wiosenny – Składanie ofiar wodnikom, by nie zatopiły ludzkich siedzib.

15 kwietnia – Święto Jarowita – Tańce, pieśni, radowanie się i weselenie, zabawa, rytualne

tarzanie się po ziemi.

22 kwietnia – Wielka Makosz – Święto dziewcząt – modły do Mokoszy, składanie ofiar z białych

kogutów

23 kwietnia – Święto Jaryły - Święto mężczyzn – składanie ofiar z kogutów, palenie ognisk i

spryskiwanie ich rytualnym piwem.

30 kwietnia/1maja – Święto Welesa – Składanie ofiar Welesowi, wypędzanie bydła na pastwiska.

2-11 maja – Tydzień Rusalny, Rusalia – Kobiety zawieszają na przybrzeżnych drzewach kawałki

płótna dla rusałek, wiją dla nich wianki a następnie wrzucają je do wody.

11 maja – Zielnik – Zbiory ziół leczniczych, rytualne spożywanie posiłków w lasach i na polach.

Wicie wianków, ozdabianie zielenią chat.

15 czerwca – Świętowit Letni – Wznoszenie modłów do Świętowita o obfite plony.

20/21 czerwca – Noc Kupały, Kupajło, Słońcakres – Jedno z głównych świąt opisane dokładnie

powyżej

21 czerwca – Święto Siemargła - Modły do Siemargła, składanie ofiar.

29 czerwca – Wodnik Letni – Składanie ofiar wodnikom z pierwszej złowionej ryby, tytoniu i

piwa.

30 czerwca – Pogrzeb Jaryły -Spalanie kukły Jaryły, który jako bóg wiosny i miłości wszystko już

posiał i zapłodnił.

1 lipca – Święto Swaroga, Święto Konwalii – Czczenie Swaroga jako boga kowalstwa, początek

sianokosów.

4/5 lipca – Letnie Święto Miesiąca – Modły do Chorsa, personifikacji księżyca.

20 – 27 lipca - Perunowy Tydzień – Wznoszenie modłów do Peruna, świętowanie w dębowych

gajach, składanie ofiar z wieprzowiny, wołowiny, kogutów.

22 lipca – Perunica Letnia – Czczenie kobiecego wcielenia Peruna – Błyskawicy. Tego dnia nie

należało pracować w polu, by nie ściągnąć na siebie jej gniewu.

6 sierpnia – Spas Jabłkowy – Święcenie i spożywanie jabłek, gruszek i innych darów sadu

16 sierpnia – Spas Chlebowy – Święcenie i spożywanie chleba z nowego ziarna, okazywanie

wdzięczności bogom urodzaju.

19 sierpnia – Letni Strzybóg – Czczenie Strzyboga, obserwowanie wiatrów i wróżenie z ich

kierunków.

4 września – Perunica Jesienna – Ostatnie święto na cześć błyskawicy i gromu, które na zimę

zasypiają. Palenie ognisk z gałęzi tarniny i czynienie zamówień od pożaru.

8-9 września – Rodzanice – początek babiego lata – Modły kobiet o dobry połóg, zdrowie

niemowląt i całej rodziny.

20 września – Jesienny Strzybóg – Modły do Strzyboga o dobrą pogodę, prognozowanie pogody z

kierunku wiatrów.

23 września – Święto Plonów – Pierwszy dzień jesieni. Święto opisane szczegółowo powyżej.

24 września – Święto Domowika i Owinnika – Składanie ofiar Owinnikowi z koguta oraz

miseczek napełnionych owsianką – by opiekowały się domem i obejściem.

26 września – Świętowid Jesienny – Święto urodzaju. Modły w chramie Świętowita, składanie

ofiar, wróżby z obrzędowego napoju o przyszłej zimie.

27 września – Pasieka – Święto pszczelarzy.

1 października – Jesienne Święto Matki Ziemi – Początek jesienno-zimowych robót. Okres

wyprawiania wesel. Modlitwy młodych dziewcząt o szczęśliwe zamążpójście.

25 października – Dziady – Dzień wspominania przodków. „Dziady” odwiedzają swoje rodzinne

domy, zostają ugoszczone gorącym parującym posiłkiem

31 października – Święto Makoszy – Kobiety oddają cześć Makoszy. Ofiarują, jej przędziwo i

płótno, a następnego dnia rozpoczynają wszelkie roboty – szycie, tkanie, wyszywanie.

8 listopada – Tury – Święto myśliwych, początek sezonu polowań.

24 listopada – Święto Doli – Dziewczęta wróżą sobie przyszły los, chłopcy – jaką kto będzie miał

żonę.

6 grudnia – Spas Zimowy – Dzień nadejścia zimy. Za chrześcijaństwa funkcje Spasa Zimowego

przeszły na św. Mikołaja.

21-23 grudnia – Zimowe Staniesłońca – Czczenie Swaroga uroczyste spożywanie świętej

wieczerzy. Przewidywanie pogody na kolejny rok.

23 grudnia – Święto Roda – Wygłaszanie zamówień ku czci Roda i Rodzanic, wypiekanie dla nich

ciast, warzenie piwa i miodu.

2 lutego – Gromnica – Zima spotyka się z wiosną Śpiewanie pieśni, zamawianie ciepła, modły do

słońca – Swaroga, czczenie wszystkich bogów.

9-15 lutego – Welesowy Tydzień – Czczenie Welesa, wywracanie kożuchów futrem na wierzch.

Welesowi żercy chodzą po wioskach, zaglądają do domów i gospodarstw .

21 lutego – Wiosenny Strzybóg – Odprawianie modłów do boga wiatrów, przewidywanie pogody

na wiosnę i lato.

26 lutego – Nowolecie – Wiosenny Nowy Rok.

IX Źródła, które posłużyły do złożenia powyższego opracowania.

1 Opracowanie „Święty rok Słowiański” Wojciech Jóźwiak 2006r wraz ze sprawdzeniem tekstów

źródłowych tzn.:

Anna Zadrożyńska „Światy, zaświaty. O tradycji świętowania w Polsce”

Andrzej Szyjewski „Religia Słowian”

Andrzej Bańkowski „Etymologiczny słownik języka polskiego”

Wiesław Boryś „Słownik etymologiczny języka polskiego”

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: