MICHAEL SHARON
Zdrowo jeść
(Nutrients A to Z A User’s guide to foods, herbs,
vitamins, minerals & supplements)
Żywność i substancje lecznicze
od A do Z
(tłumaczyła Anna Tabaczyńska)
GDZIE ZNALEŹĆ ZDROWE POŻYWIENIE
Składniki pokarmowe i produkty opisane na kartach tej książki - owoce, warzywa, oleje,
zioła, składniki mineralne i preparaty odżywcze - można kupić w bardzo różnych, mniej lub
bardziej oczywistych miejscach. Wiele rodzajów pokarmów, ziół i przypraw, niegdyś
uznawanych za rarytas, przy minimum wysiłku łatwo znaleźć w sklepach i supermarketach,
które obecnie gromadzą produkty z całego świata. Kiedy zdrowie staje się tak ważne, w
sklepach spożywczych coraz częściej pojawia się żywność o właściwościach zdrowotnych.
Aby kupić specjalne produkty, wystarczy wyprawić się do pobliskiego sklepu ze zdrową
żywnością, gdzie ponadto można znaleźć pomoc i radę. Poza pożywnym jedzeniem są tam też
rozmaite preparaty witaminowe, mineralne i odżywcze w formie kapsułek, złożone z różnych
składników, skomponowane według różnych formuł, często dostosowane do stanu zdrowia i
zapotrzebowania. Także apteki oferują coraz więcej produktów zdrowej żywności z
zawartością witamin, składników mineralnych i dodatków odżywczych. Sklepy ze zdrową
żywnością oczywiście różnią się między sobą wielkością i niektóre bardziej specjalistyczne
produkty dostępne są tylko w tych większych.
Trudniej znaleźć niektóre zioła, w szczególności świeże. I chociaż sklepy ze zdrową
żywnością na naszych ulicach są czymś już bardzo znajomym i proponują nam szerokie
zestawy produktów ziołowych, miejsca, w których sprzedaje się zioła świeże, wciąż są
rzadkością.
Hasła zawierają informację o tym, w jaki sposób dotrzeć do danego składnika, ziela itp. Aby
zastosować właściwe dozowanie, zawsze trzeba dokładnie przeczytać instrukcję na
opakowaniu, a w szczególnych sytuacjach - poprosić o radę znającego się na rzeczy lekarza.
Wytłuszczenia w tekście odsyłają do osobnych haseł.
A
AGAR
Galaretowata substancja wyrabiana z pewnych gatunkówjapońskich wodorostów*, głównie z
rodzaju Gelidium. Ponieważ wodorosty są bogatym źródłem minerałów i witamin, agar
dostarcza dużej porcji składników odżywczych, a nie jest trawiony przez enzymy. Często
używa się go jako środka stabilizującego (E406) do produkcji lodów i innych potraw. W
Japonii stosowano go tradycyjnie zamiast żelatyny. Przewyższa żelatynę pochodzenia
zwierzęcego, ponieważ jest niskokaloryczny, ma delikatniejszą strukturę i nie zmienia
konsystencji. Jest lekko strawny, dlatego zaleca się go w szczególności ludziom chorym i
dzieciom. Stosuje się go też jako środek przeczyszczający, ponieważ z łatwością chłonie
wodę i pęcznieje.
Dostępny w sklepach ze zdrową żywnością w płatkach lub tabliczkach; rozpuszcza się łatwo
we wrzątku.
AKACJA (ACACIA)
Kolczaste drzewo lub krzew z rodziny mimozowatych, rosnące w strefie między-
zwrotnikowej i podzwrotnikowej.
Z soku drzew akacji rosnących w północnej Afryce (Acacia senegal) otrzymuje się substancję
znaną jako guma arabska. Tradycyjnie używano jej do łagodzenia stanów zapalnych dróg
oddechowych, pokarmowych i moczowych. Z gumy arabskiej rozpuszczonej w wodzie (1-4
łyżeczek na filiżankę wody) otrzymuje się kleik, który przynosi ulgę w bólu gardła, kaszlu,
biegunce i czerwonce. Poza zastosowaniami medycznymi gumy arabskiej używa się też w
przemyśle do produkcji słodyczy, zwłaszcza pochodzących z krajów Środkowego Wschodu
owoców kandyzowanych, oraz jako substancji zagęszczającej (E414) do wyrobu niektórych
potraw.
Dostępna w większych sklepach ze zdrową żywnością oraz w sklepach zielarskich.
W Polsce nazwą akacja określa się błędnie robinię (red.).
ALERGIA POKARMOWA
Jest to zaburzona reakcja układu odpornościowego na substancje zawarte w pożywieniu. Jeśli
do krwi przedostanie się substancja szkodliwa, to układ odpornościowy w zdrowym
organizmie rozpoznaje ją jako obcą i natychmiast odpowiada wzmożonym wytwarzaniem
białych ciałek krwi oraz przeciwciał, które ją rozkładają i niszczą. W alergii układ
odpornościowy reaguje z taką samą wrogością na substancje nieszkodliwe, uwalniając
histaminę. Może to spowodować wiele różnych objawów, począwszy od zwykłej wysypki czy
bólu głowy na podwyższonym ciśnieniu tętniczym krwi skończywszy.
Przyczyny alergii nie są do końca poznane przez naukę, choć wiadomo, że odczyny
alergiczne mogą wywoływać zarówno białka zawarte w pożywieniu, jak i pyłki roślin.
Powszechną przyczyną alergii pokarmowych są: niski poziom kwasu żołądkowego i niedobór
pewnych enzymów trawiennych trzustki. Trzustka wydziela enzymy, które rozkładają białko
na prostsze składniki, tzn. aminokwasy. Niedobór enzymów powoduje, że częściowo
strawione białko i te jego fragmenty, które prowokują alergię pokarmową, przedostają się do
jelit, co może wywołać objawy nie tylko somatyczne, ale i psychiczne.
Reakcje alergiczne u ludzi, szczególnie u dzieci wywołują niektóre powszechnie stosowane w
przemyśle spożywczym dodatki, jak kwas benzoesowy (E210), czy barwniki, jak tartrazyna
(E102).
Do najpowszechniejszych czynników alergicznych, czyli alergenów, należą mleko krowie,
jaja, czekolada, pomarańcze, pszenica, ser, pomidory, wołowina i kukurydza, natomiast
najmniej uczula ryż, groch i awokado. Sygnałem alergii pokarmowej może być szczególna
ochota na pewne rodzaje pożywienia, a wykrywaniu pokarmów powodujących uczulenie
służą specjalne testy. Niektóre składniki pokarmów mogą leczyć bądź łagodzić alergie, a
należą do nich witamina C i kwerce-tyna, działające silnie przeciwhistaminowo, witamina
B6, cynk, witamina E i wapń. Niektórzy specjaliści w dziedzinie żywienia uważają, że
alergie mogą być powodowane niedoborem składników pokarmowych.
ALKOHOL
Ściślej alkohol etylowy, jest to płyn o charakterystycznej woni i smaku, uzyskiwany przez
fermentację skrobi lub cukru albo syntetycznie; zaliczany do używek.
Mimo że picie napojów alkoholowych od dawna należy do najważniejszych rytuałów rodzaju
ludzkiego, o czym świadczą zapisy historyczne, trudno polecać alkohol ze względu na
wartości odżywcze. Picie wina i piwa w umiarkowanych ilościach, w szczególności w
sytuacjach towarzyskich, może sprawiać przyjemność, a tym samym zmniejszać stres. Może
jednak także przyczynić się do uzależnienia.
Intensywne picie alkoholu, zwłaszcza wysokoprocentowego, wpływa bardzo szkodliwie na
procesy metaboliczne zachodzące w organizmie.
Alkohol zawarty w napojach powstaje w trakcie fermentacji. W procesach przemiany materii
rozkładany jest do szkodliwej dla organizmu substancji chemicznej, noszącej nazwę aldehydu
octowego. To jest ten składnik, który powoduje dobrze znany efekt tzw. kaca, często
występujący u osób nadmiernie pijących. Alkohol może zmniejszać w organizmie ilości
najważniejszych witamin i minerałów: witamin B, C, K, cynku, magnezu i potasu. Nawet
umiarkowana konsumpcja ogranicza zdolność wątroby do metabolizmu glukozy i
eliminowania toksycznych produktów przemiany materii. Intensywne picie powoduje
uszkodzenie wątroby i mózgu, naczyń krwionośnych, upośledza procesy krzepnięcia krwi,
przyczynia się do powstawania żylaków, hemoroidów, zakrzepów, uszkodzenia prostaty i
powoduje bezpłodność. Przyspiesza również rozwój chorób i dolegliwości związanych z
wiekiem, takich jak zaburzenia pracy serca czy zaćma, a także zmarszczki na skórze. Sprzyja
zaburzeniom psychicznym, jak lęki, depresje, zaburzeniom emocjonalnym i umysłowym.
Witaminy B1, PP, C i aminokwas cysteina chronią organizm przed niektórymi szkodliwymi
skutkami spożywania alkoholu, a ich niedobory można łagodzić za pomocą dodatków
odżywczych, takich jak dostępne w sklepach ze zdrową żywnością chińskie ziele kudzu
(opornik), a także preparaty aminokwasu L-glutaminy. Niedobory składników mogą
prowadzić do hipoglikemii (niski poziom cukru we krwi), co można sprawdzić za pomocą
testu tolerancji glukozy (GTT) i zastosować odpowiednią dietę przepisaną przez lekarza.
ALOES
Roślina pochodząca z tropikalnych rejonów Dalekiego Wschodu, południowej Afryki i Indii
Zachodnich (wyspy na Morzu Karaibskim). Obecnie uprawiana w stanach USA o suchym
klimacie; sadzi się ją także w wielu miejscach jako roślinę ozdobną.
Jeśli chodzi o składniki odżywcze i lecznicze, to najcenniejszy jest gęsty sok wyciskany z
długich liści, który ma właściwości grzybobójcze i bakteriobójcze.
Sok z aloesu zawiera wiele cennych witamin i minerałów, a także beta-karoten, enzymy,
aminokwasy i rodzaj złożonych węglowodanów nazywanych mukopolisa-charydami.
Substancje te odpowiadają za lecznicze właściwości aloesu. Roślina ta łagodzi zapalenia
przewodu pokarmowego, przynosi ulgę w zaparciach, wzdęciach i objawach nadwrażliwości
jelit. Galaretowatego soku ze świeżych liści można też używać zewnętrznie do smarowania
ran, można go wcierać w skórę w miejscach poparzeń słonecznych, zmarszczek, podrażnień i
mniejszych skaleczeń. Napary nadają się do przemywania ran i oczu. Sok ma nieco
odstręczający smak, toteż do użytku
wewnętrznego najczęściej miesza się go z sokiem owocowym, by był łatwiejszy do
przełknięcia.
Czysty amerykański sok z aloesu jest obecnie dostępny w większości sklepów ze zdrową
żywnością.
ALUMINIUM (AL)
Lekki pierwiastek metaliczny znany także jako glin, bardzo rozpowszechniony w przyrodzie,
w organizmie ludzkim występuje śladowo. Powszechnym źródłem tego toksycznego
składnika są sery topione, soda oczyszczona, tabletki regulujące równowagę kwasowo-
zasadową, sól kuchenna i antyperspiranty (E173). Przyczyną przenikania aluminium do
organizmu może też być używanie sztućców i naczyń zrobionych z tego metalu.
Aluminium narusza równowagę między wapniem a fosforem, powoduje utratę witaminy B1
i zwiększenie w organizmie ilości soli aluminium, których gromadzenie się w mózgu
prowadzi do ubytków pamięci, demencji i choroby Alzheimera. Zalecanym środkiem
przeciwdziałającym gromadzeniu się tych soli w mózgu są preparaty witaminy C, a także
czosnek, wodorosty i siewki pszenicy.
AMARANT - PATRZ SZARŁAT
AMINEK (AMMI MSNAGA)
Zioło pochodzące z Bliskiego Wschodu; było używane w jemeńskiej i arabskiej medycynie
ludowej. Zawiera glikozyd kelinę, który przynosi ulgę w bólach związanych z kamieniami
nerkowymi (rozluźnia skurcze mięśni powstałe wskutek ucisku kamieni). Rozszerza naczynia
wieńcowe serca i łagodzi bóle w chorobie wieńcowej. Dostępny w większych sklepach
zielarskich.
AMINOKWASY
Związki występujące w organizmach zwierzęcych, roślinach i drobnoustrojach, będące
składnikami białek. Składają się z węgla, wodoru, tlenu, siarki i azotu. Łączą się w różne
struktury łańcuchowe (łańcuchy peptydowe), które nadają danemu rodzajowi białka - czy to
będzie białko zawarte w kościach, czy we włosach lub paznokciach - jego specyficzne cechy. Formowaniem się tych różnych białek zarządzają kwasy
nukleinowe DNA i RNA, często zwane także matrycami białek. DNA - kwas
dezoksyrybonukleinowy - zawiera kod główny; RNA - kwas rybonukleinowy - tłumaczy
informację niezbędną do syntezy białek w komórkach. Synteza jest niezwykle ważna dla
podtrzymania życia, ponieważ komórki organizmu bezustannie obumierają i muszą
powstawać nowe.
Spośród ponad dwudziestu znanych aminokwasów, formujących tysiące kombinacji białek,
dziewięć - leucyna, izoleucyna, walina, metionina, treonina, lizyna, fenyloalanina,
tryptofan i histydyna - uznaje się za aminokwasy niezbędne w ludzkiej diecie we
właściwych proporcjach, gdyż to one tworzą to, co nazywa się białkiem o pełnych walorach
odżywczych. Żaden nie może być syntezowany w organizmie człowieka, muszą być zatem
pobierane wraz z pokarmem. Brak nawet jednego z wymienionych aminokwasów lub zbyt
niski jego poziom w organizmie w porównaniu z innymi wstrzymuje lub spowalnia syntezę
białek. Zdarza się to przy ścisłej diecie wegetariańskiej, opartej na niepełnowartościowych
białkach roślinnych. Pokarm oparty na produktach zwierzęcych - mięsie, rybach, jajach i
przetworach mleczarskich - zawiera wszystkie potrzebne aminokwasy, dostarczając
pełnowartościowego białka. Stwierdzono, że pojedyncze aminokwasy mają specyficzne,
dobroczynne właściwości: wspomagają spalanie tłuszczu, wspierają leczenie łysienia,
przyczyniają się do rozwoju mięśni oraz uwalniania stresu. Można je stosować jako dodatki
do pożywienia.
Poza wymienionymi dziewięcioma są aminokwasy uznane za „ważne" (choć nie niezbędne).
Należy do nich aminokwas arginina, której organizm wielu ludzi nie wytwarza w
odpowiedniej ilości.
AMINOKWASY O ROZGAŁĘZIONYM ŁAŃCUCHU (BCAA)
Są to: leucyna, izoleucyna i walina. Są one niezbędne dla wzrostu mięśni i procesów
odnowy; pomagają w przywracaniu zdrowia uszkodzonym, naciągniętym i zmęczonym
mięśniom i dlatego stosowane są przez sportowców i osoby trenujące ciało. Wzmacniają
także mięśnie osłabione długim leżeniem w czasie choroby, pomagają w uwalnianiu stresu.
Preparaty zawierające aminokwasy tej grupy dostępne są w sklepach ze zdrową żywnością.
ANANASY
Owoce byliny pochodzącej z Ameryki Południowej, uprawiane w strefie tropikalnej. Są
zasobnym źródłem witaminy C i potasu, niewiele jest w nich innych składników
odżywczych. Zawierają jednakże bromelainę - enzym rozszczepiający białko, który poprawia trawienie. Dlatego dobrze jeść ananasy po posiłkach mięsnych. Ananasy
działają moczopędnie, ponadto poprawiają apetyt, leczą biegunki, niszczą pasożyty układu
pokarmowego i zmniejszają ilość płynów w organizmie.
Bromelainę można kupić w kapsułkach jako dodatek pokarmowy, ułatwiający trawienie.
Uwaga: Ponieważ niedojrzałe ananasy działają zakwaszające, nie powinny ich jeść osoby z
owrzodzeniem żołądka lub dwunastnicy. Z tego samego powodu niedojrzałe ananasy mogą
szkodzić zębom.
ANTACYDY
Są to środki neutralizujące kwas solny w żołądku, pełniące rolę regulatorów kwasowości.
Przynoszą tylko czasową ulgę, łagodząc objawy nadkwasoty, a nie zupełne wyleczenie.
Każdy, kto używa tych leków bez recepty, powinien zdawać sobie sprawę z tego, że objawy
nadmiernego zakwaszenia żołądka są podobne do objawów niedoboru kwasów trawiennych.
Ponadto niektóre antacydy zawierają glin, pierwiastek toksyczny, który wbudowuje się w
ludzkie ciało i powoduje szereg zaburzeń.
Chlorowodorek betainy przynosi ulgę w zgadze spowodowanej niedoborem kwasów
trawiennych w żołądku. Ponieważ wydzielanie żołądkowe zmniejsza się wraz z wiekiem,
niektórzy lekarze zalecają profilaktyczne przyjmowanie chlorowodorku betainy oraz
niezbędnych dla organizmu metali wszystkim osobom po czterdziestce.
Przyjmowanie enzymów trawiennych, takich jak pankreatyna, daje dobre efekty w
niektórych przypadkach, ale najprostszą i najskuteczniejszą metodą poradzenia sobie z
problemem nadkwasoty, zgagi i dyspepsji jest właściwa dieta.
Szybką ulgę przynosi zażywanie 2-3 tabletek dolomitu przed każdym posiłkiem. Z własnych
doświadczeń autora wynika, że szklanka zimnego mleka lub kilka surowych migdałów
zjedzonych na czczo skutecznie likwiduje zgagę. Ponieważ płyny pite przed posiłkiem
rozcieńczają kwasy żołądkowe, zaleca się picie ich raczej na czczo niż po jedzeniu.
ANTYBIOTYKI
Naturalne, wytwarzane przez żywe organizmy, a także uzyskiwane w drodze syntezy
substancje o działaniu bakteriobójczym i bakteriostatycznym, hamującym zdolność
rozmnażania się bakterii.
Kiedyś uważano, że antybiotyki przyczynią się do wyeliminowania wszelkich chorób,
obecnie zaś ich stosowanie zaczęto nieco ograniczać. Wzrasta bowiem
wrażliwość na leki, ale ich rzeczywista skuteczność spada. Wiele szczepów bakterii
uodporniło się na działanie antybiotyków i stają się one oporne na leczenie. Jak się obecnie
ocenia, około 20% zakażeń szpitalnych nie poddaje się leczeniu antybiotykami; w samych
Stanach Zjednoczonych z powodu takich zakażeń umiera co roku ponad 10 tysięcy osób.
Początkowo antybiotyki stanowiły bardzo silną broń przeciw wielu chorobom i ocaliły wiele
ludzkich istnień. Niestety, lekarze nabrali skłonności do stosowania ich w sposób
nieograniczony i w rezultacie wiele bakterii wytworzyło oporność na leki, które w tej sytuacji
trzeba przepisywać w coraz większych dawkach, co powoduje zwykle silne skutki uboczne.
Ponieważ antybiotyki nie są w stanie odróżnić „złych", chorobotwórczych bakterii od
„dobrych" - żyjących z nami w symbiozie, zabijają wszystkie, także te bakterie jelitowe, które
są potrzebne w procesie wchłaniania składników pokarmowych. Jednym ze skutków jest
rozpowszechnienie drożdżycy pochwy u kobiet, którym zalecono przyjmowanie tetracykliny.
Antybiotyki mogą także neutralizować działanie pigułek antykoncepcyjnych. Dlatego
lekarze obecnie ograniczają stosowanie antybiotyków do przypadków niezbędnych. Pojawia
się także tendencja, by przygotowywać pacjentów do zabiegów chirurgicznych, wzmacniając
ich odporność za pomocą zrównoważonej, bogatej w dodatki pokarmowe diety.
ANTYDEPRESYJNE ŚRODKI ZAWARTE W POKARMIE
Leczenie depresji, stresu i lęku za pomocą składników pożywienia dotyczy dwóch
aminokwasów: DOPA (dihydroksyfenyloalaniny), która podnosi poziom noradrenaliny -
hormonu rdzenia nadnerczy - i dopaminy w mózgu, oraz GABA (kwasu
gammaaminomasłowego), który staje się coraz bardziej popularny jako lek przedwiekowy.
Ten drugi pochodzi z kwasu glutaminowego, syntezowanego przez organizm ludzki, i działa
jako przekaźnik nerwowy o właściwościach hamujących. Oznacza to, że GABA spowolnia
aktywność komórek nerwowych układu limbicznego, który dla organizmu ludzkiego jest
czymś w rodzaju emocjonalnego dzwonka alarmowego.
Dobrze znanym minerałem o właściwościach uspokajających jest wapń, który podany przed
snem w dawce 500 mg może nawet złagodzić bezsenność. W leczeniu stresu i depresji
pomagają witaminy i zioła: witamina C, witaminy z grupy B, szczególnie B1, niacyna
(witamina PP), kwas pantotenowy (witamina z grupy B) oraz głóg, kava-kava, lipa,
dziurawiec i kozlek.
Do pokarmów, które mogą pogłębiać depresje i lęk, a których warto unikać, należą: cukier
biały, biała mąka, kofeina oraz wszystkie produkty z dużą zawartością tłuszczu. Powinno się
także całkowicie zrezygnować z alkoholu i papierosów.
ANTYKONCEPCYJNE PIGUŁKI
Wykazano, że pigułki te powodują niedobory w organizmie takich witamin, jak: Bg, kwas
foliowy i witamina B12- Długotrwałe ich zażywanie może spowodować typowe objawy
niedoborów tych ważnych składników, takie jak: nadmierny przyrost wagi, zatrzymanie wody
w organizmie, alergia, anemia, zmęczenie, depresja, a nawet utrata popędu seksualnego. Aby
zapobiec tym objawom, należy uzupełniać niedobory, stosując odpowiednią dietę.
ANYŻ PATRZ BIEDRZENIEC ANYŻ
APETYT
Apetyt czyli chęć jedzenia, jest zazwyczaj jedną z ważnych przyczyn nadwagi. Każdy, kto
pragnie zmniejszyć wagę ciała lub z innych powodów powstrzymać chęć jedzenia albo nad nią zapanować, powinien włączyć do swojej diety następujące pokarmy: awokado, otręby i
dania bogate w błonnik, łodygi selera, gumę guar, kwas cytrynowy (HCA) w postaci
tabletek (Citrimax) wraz z aminokwasem L-fenyloalaniną, a także świeży sok z cytryny.
Dla tych, którzy pragną pobudzić apetyt, zaleca się kiełki lucerny, jabłka, sok z marchwi,
pieprz cayenne, liść selera, kurczęta, ocet jabłkowy, kukurydzę, grapefruity, wątrobę,
grzyby, pomarańcze, truskawki i pomidory. Poza tym takie zioła, jak rzepik, anyż i
rumianek wraz z witaminą B complex, preparatami cynku i drożdżami piwnymi.
ARCYDZIĘGIEL (ANGELICA ARCHANGELICA)
Duża roślina o przyjemnym zapachu, pochodząca z północy Europy i z Azji. Bylina lub
roślina dwuletnia, występuje w miejscach wilgotnych, takich jak brzegi rzek; jest także
uprawiana. Surowcem leczniczym i źródłem składników odżywczych są korzenie i nasiona.
Herbatka z nasion lub korzeni arcydzięgla ułatwia trawienie, likwiduje wzdęcia i pobudza
apetyt. Używa się jej w wielu dolegliwościach układu pokarmowego, między innymi w
chorobie wrzodowej, wymiotach i kolce. Używana zewnętrznie pomaga w bólach
reumatycznych i podagrze. Wywar z korzenia łagodzi świerzb i swędzenie skóry.
Napar przyrządza się zaparzając łyżeczkę pokruszonych nasion w filiżance wrzątku. Wywar z
korzenia sporządza się gotując łyżeczkę pokruszonego korzeniaw 3/4 filiżanki wrzątku. Po zagotowaniu należy pozwolić osiadać nasionom przez 5 minut.
Arcydzięgiel dostępny jest w sklepach zielarskich i większych sklepach ze zdrową żywnością
także w postaci płynnego ekstraktu. Należy go stosować według przepisu na opakowaniu.
Uwaga: Cukrzycy nie powinni przyjmować arcydzięgla, ponieważ podnosi on poziom cukru
we krwi.
ARGININA
Należy do ważnych aminokwasów, gdyż jej pochodna ornityna pobudza wydzielanie
hormonu wzrostu w mózgu. Jest to istotne nie tylko w przypadku dzieci, ale także dorosłych,
ponieważ ornityna przyczynia się do odbudowy tkanek i gojenia się ran. Substancja ta
pobudza również wzrost limfocytów T - komórek układu odpornościowego, które rozpoznają,
rozkładają i niszczą bakterie chorobotwórcze i rakotwórcze składniki chemiczne. Dlatego
arginina, obficie występująca w domowym rosole z kury, okazuje się bardzo użyteczna w
...
pizmak007