Wstęp
Kraków znany jest przede wszystkim z zabytków wysokiej klasy, mających duże znaczenie estetyczne. Kilkusetletnia historia odciśnięta na murach wielu obiektów, stanowi doskonały haczyk turystyczny, budzi chęci poznawcze i sprawia, że nasze miasto staje się coraz bardziej popularne. Niemal każdemu Polakowi Kraków kojarzy się głównie z Wawelem, Smokiem bądź obwarzankami. Miasto ma więc swoistą „listę atrakcji”, która zapisała się w naszej świadomości zajmując pierwszorzędne miejsce.
Kraków nie kończy się jednak na Rynku, Kazimierzu, znanych muzeach i galeriach. Są takie fakty w historii miasta, których nie znajdzie się w stylowych kościołach ani w tłocznych ulicach centrum. Nikt nie zachęci do ich poznania kolorowym afiszem, ani nikt na nich nie zarobi. Czy są zatem mniej istotne?
W 750-lecie lokacji miasta warto przypomnieć, że było ono kiedyś jednym z najlepiej ufortyfikowanych miast w Europie. Niewiele jest takich miejsc, a te które przetrwały, coraz mniej opierają się niszczącej sile czasu. Bezmyślnie dewastowane po II wojnie oraz pozostawione obecnie bez opieki konserwatorskiej, giną bezpowrotnie. Mimo, iż powstawały na rozkaz zaborców, to jednak budowali je także Polacy. Są to bez wątpienia zabytki związane z historią Polski, a to wystarczający powód aby je docenić.
Twierdza Kraków
Przez pojęcie Twierdza Kraków, rozumie się obecnie zespół austriackich budowli wokół miasta, wzniesionych w celach obronnych. Postanowienie o wzniesieniu twierdzy zostało ogłoszone 12 kwietnia 1850 roku przez Franciszka Józefa I. Głównym powodem decyzji, była sytuacja monarchii austrowęgierskiej. Coraz bardziej obawiano się Rosji, a Kraków położony był w idealnym miejscu umożliwiającym obronę – niedaleko granic trzech zaborów. Twierdza miała na celu ochronić Śląsk oraz Bramę Morawską - główne drogi prowadzące do cesarstwa, a w jej skład wchodziły trzy pierścienie fortów oraz bastiony z ciężkimi armatami.
Twierdza Kraków składała się z bardzo wielu obiektów, pełniących funkcje militarne, magazynowe, komunikacyjne i organizacyjne. Rozpatrując ją pod względem organizacji wyróżniamy 8 rejonów obronnych.
I rejon obronny - Miasto Kraków (rdzeń twierdzy)
II rejon obronny - Podgórze
III rejon obronny - obszar Lasu Wolskiego od Wisły do Rudawy
IV rejon obronny - między Rudawą i Prądnikiem (Mydlniki - Zielonki)
V rejon obronny - między Prądnikiem a Dłubnią (Zielonki - Mistrzejowice)
VI rejon obronny - między Dłubnią a Wisłą (Mistrzejowice - Wisła)
VII rejon obronny - między Wisłą a Wilgą
VIII rejon obronny - między Wilgą a Wisłą
tutaj mapka fortyfikacja.jpg z chomika (mocno obrobiona, różni się od oryginału)
Historia Twierdzy
· Przygotowania do budowy twierdzy rozpoczęły się jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem decyzji o jej powstaniu. W 1849 roku ruszyły wstępne prace przy Wawelu i Kopcu Krakusa. Autorem planów Twierdzy był hrabia August Laboga.
· Od 1850 roku rozpoczęto pracę nad rdzeniem twierdzy. Wawel stał się obwarowanym punktem centralnym (cytadela twierdzy), wokół którego wzniesiono pierścień fortów połączonych ze sobą szańcami i okopami. Głównymi fortyfikacjami był Kopiec Kościuszki i Krakusa oraz Luneta Warszawska i Grzegórzecka.
· Wojna Krymska spowodowała przyspieszenie prac. Wokół miasta został usypany potężny wał ziemi o wysokości 3 m oraz powstały nowe, wieloboczne forty oraz ceglane bastiony.
· W roku 1856 roku ukończono I etap budowy, a Kraków ogłoszono twierdzą.
· W 1859 roku wydano zakaz zabudowy w pobliżu zewnętrznego pasa twierdzy oraz zmuszono właścicieli istniejących domów do podpisania „rewersów demolacyjnych”. (Zgody do rozbiórki w razie zagrożenia okolicy)
· W roku 1872 na wzgórzach oddalonych od Krakowa zaczęto budowę trzeciego pierścienia obrony wg projektu gen. Daniela Salis – Soglio. W skład pierścienia wchodziły forty artyleryjskie (w dużej części ukryte pod ziemią i odwrócone od kierunku ostrzału wroga) Wadą fortów artyleryjskich był fakt, iż brakowało w nich miejsca dla piechoty uzbrojonej w karabiny. Z tego powodu realizowano projekty dwuwałowego fortu (fort 52 ”Borek”).
· W latach 1892 – 95 powstają dwa forty pancerne: 47a Węgrzce i 49a Dłubnia autorstwa Ernesta von Leithnerow oraz międzypolowe forty pancerne np. fort 48a Mistrzejowice.
· W 1902 roku powstawały baterie pozycyjne (zgrupowania środków walki), fortyfikacje polowe i międzypolowe oraz schrony amunicyjne i łącznościowe.
· Kolejnym krokiem była likwidacja rdzenia oraz rozbudowa struktury koszarowej i logistycznej dwóch pozostałych pierścieni. Później wyodrębniono osiem rejonów obronnych.
· W 1913 roku powstają nowe koszary, lotnisko w Rakowicach oraz garaże samochodowe przy ul. Zwierzynieckiej.
· 6 grudnia 1914 roku rosyjski generał wraz ze swoją armią stanął na wzgórzu między Bieżanowem a Wieliczką. Rosjanie zostali zaatakowani prze forty Borek, Rajsko, Kosocice i forty spod kopca Kościuszki, co pozwoliło Austriakom rozwinąć atak w okolicach Mszany, a także w maju 1915 wygrać krwawą bitwę pod Gorlicami.
· 31 października 1918 roku z powodu ciężkiej sytuacji Austrii, spiskowcy dowodzeni przez Antoniego Stawarza zajęli podgórskie koszary. Pozwoliło to opanować niemal cały „odradzający się” Kraków. Koszary nie uchroniły jednak austrowęgierskiej załogi przed klęską. Twierdzę Kraków przejęło organizującego się Wojsko Polskie.
I rejon obronny
Charakterystyczną formą obroną ścisłego centrum były bez wątpienia mury otaczające Wawel – cytadelę twierdzy. Zamek miał pełnić swe funkcje obronne, gdyby wróg pokonał zewnętrzną linię obrony. Powstały dodatkowe bramy umożliwiające transport dział. Drogi prowadzące do twierdzy były łagodnie nachylone, co zniekształciło wzgórze wawelskie. Na terenie Wawelu wzniesiono także dwa wojskowe szpitale, a w miejscu zburzonych kościołów (św. Michała i św. Jerzego) zorganizowano plac ćwiczeń dla wojska. W wyniku tych działań renesansowy charakter zamku został zniekształcony ukazując militarne funkcje.
Ogromnym przedsięwzięciem były cytadelowe forty otaczające kopiec Kościuszki Przystosowane były one do samodzielnej obrony i stanowiły przykład potężnej architektury fortowej. Do dziś możemy oglądać zachowany niemal w całości fort Kościuszko.
W skład pierścienia obronnego wchodziły liczne bastiony o łącznej długości 21 km. Bastiony to elementy fortyfikacji związane z ciągiem umocnień lub murów, budowane na planie pięcioboku. Dominowały bastiony ziemne, przystosowane do obrony przyległych części murów. Na ich czele były Luneta Warszawska (doskonale zachowana) i Grzegórzecka, która nie przetrwała do naszych czasów.
Watro również wspomnieć o Forcie Lubicz, bezmyślnie rozebranym na początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Na jego pozostałości natrafiono przypadkiem, podczas głośnego remontu ronda Mogilskiego. Ciekawostką jest fakt, że na terenie, na którym teraz znajduje się „szkieletor”, były kiedyś barakowe koszary.
Wiele kamienic pełniło funkcje organizacyjne: np. dowództwo przy ulicy Grodzkiej i Lubicz. Ważnym budynkiem był również szpital przy ulicy Wrocławskiej, działający do dziś.
II rejon obronny
Dla II rejonu obronnego najbardziej charakterystycznymi fortami był fort „Krakus” i wieża artyleryjska „Benedykt”.
Fort Krakus nie zachował się niestety do dziś; pozostały jedynie liczne fundamenty, kształtujące obecną formę terenu wokół kopca.
Kopieckrakus.jpg (moja fotka)
Nazwa fortu „Benedykt” pochodzi od pobliskiego kościółka św. Benedykta. Podczas swej długiej historii fort wielokrotnie przebudowywano. Do jego głównych zadań należała obrona przedpola między Podgórzem a Krakowem.
Interesującym zabytkiem architektury obronnej są również forty znajdujące się w obrębie Skałek Twardowskiego (szaniec FS-29 Zakrzówek). Zachowane są w bardzo dobrym stanie i stanowią modelowy przykład ówczesnego dzieła obronnego. Duże wrażenie wywierają wejścia kute w blokach skalnych, które warto zobaczyć będąc na Skałkach Twardowskiego.
Zdjęcie: skalki1.jpg
Zdjęcie: skalki2.jpg (moje zdjęcia, pełne prawa)
III rejon Obronny
III rejon obronny obejmował zachodnie obrzeże Lasu Wolskiego.
Międzypolowym fortem obrony bliskiej jest doskonale zachowany (dzięki gospodarzom) fort „Olszanica”. Fort przeznaczony był głównie dla piechoty, a nie zadrzewiony teren umożliwiał dokładną obserwację terenu. W pobliżu fortu mieścił się również schron amunicyjny, który nie zachował się do dziś.
Fort „Bielany” został wybudowany jako ostatni (nie miał przydzielonego numeru), toteż charakteryzuje się nieco inną budową. Jest to przykład fortu rozproszonego o nieregularnym zarysie, dopasowanym do ukształtowania terenu. Fort dostępny jest do zwiedzania w ramach okalającego miasto szlaku Twierdzy Kraków.
IV rejon obronny
Rejon ten obejmował teren między Zielonkami i Mydlnikami, a do głównych fortów należały fort pancerny 44 „Tonie” i artyleryjski 43 „Pasternik”.
Opancerzony fort „Tonie” powstał w wyniku przebudowy jednowatowego fortu artyleryjskiego. Posiadał możliwość zarówno dalekiej jak i bliskiej obrony oraz jako jedyny był wyposażony w chowane wieże pancerne.
Fort „Pasternik” to jeden z wcześniejszych fortów artyleryjskich, powstały w miejscu ziemno-drewnianych szańców. Charakteryzuje go nietypowy dla Twierdzy Kraków zarys półksiężyca sześciobocznego.
Do pomocniczych objektów rejonu IV należały: fort pomocniczy piechoty 41a „Mydlniki”, fort pancerny pomocniczy 43a „Podchruście” oraz schrony amunicyjne.
V rejon obronny
W rejonie między Zielonkami a Wisłą możemy wyróżnić następujące główne forty artyleryjskie: fort 45 „Zielonki”, 47 „Łysa Góra” i 48 „Batowice”. Ponadto znajdują się również osłaniające je forty pancerne: 45a „Bibice”, 47a „Węgrzce” i 48a „Mistrzejowice”.
Mały, międzypolowy fort pancerny na przykładzie fortu 48a „Mistrzejowice”
Piastow.jpg
VI rejon obronny
Fort 49 „Krzesławice” powstał jak pierwszy w odcinku tzw. III pierścienia umocnień. Funkcją bojową fortu ciągnącego się od doliny Wisły po dolinę Dłubni, była obrona traktu sandomierskiego. Fort wyposażony był w most zwodzony.
Specjalna droga rokadowa, umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu, łączyła fort 49a „Krzesławice” z fortami: 49a „Dłubnia”, 49 ½ Mogiła i 49 ¼ Grębałów. W ten sposób powstał nowoczesny kompleks obronny III pierścienia umocnień.
VII rejon obronny
Rejon VIIa
Małe, pomocnicze forty pancerne:
Fort 41a „Mydlniki”
Fort 50a „Lasówka”
Rejon VIIb
Główne forty artyleryjskie:
Fort 50 „Prokocim”
Fort 51 „Rajsko”
VIII rejon obronny
Do głównych fortów tego rejonu należały forty: 52 „Borek” oraz 53 „Bodzów.” Zadaniem fortu 52 „Borek” była obrona traktu wiedeńskiego oraz wzniesień Kobierzyna. „Borek” jest przykładem nietypowego fortu dwuwałowego, o najbogatszej strukturze podziemnej całej twierdzy.
Fort „Bodzów” przypomina koszary „Olszanica”. Jest jednak bardziej rozbudowany, ponieważ składał się z dwóch budynków, między którymi znajdowała się pochylnia, prowadząca na wał artyleryjski.
Powyższe forty wspierane były przez fort „Łapianka” i „Skotniki”.
Konteksty
Szlak Twierdzy Kraków
Szlakturystyczny.jpg (troszkę zmienione…)
Szlak Twierdzy Kraków oznaczony jest kolorami Austro - Węgier (czarnym i żółtym) i przeznaczony jest do pieszego lub rowerowego zwiedzania. Prowadzi przez większość obiektów twierdzy, więc terenoznawcze wycieczki warto podzielić na krótsze etapy. Szlak rozpoczyna się od fortu w Mogile, a kończy na zajezdni Salwator. Jest to ciekawy sposób na poznanie mniej popularnej architektury Krakowa, tym bardziej, że pozostawione bez opieki forty popadają w coraz większą ruinę. Tylko niektóre zostały zagospodarowane, a pozostałe warto zobaczyć, póki jeszcze są… Niewiadomo czy doczekają one kolejnego jubileuszu naszego miasta.
julis